عنوان پروژه : بررسی اقلیم سواحل دریای خزر با رویکرد به معماری مساجد
منبع : کتاب معماری همساز با اقلیم در ایران
انتشارات : دانشگاه شهید بهشتی
نویسندگان : طاهباز،جلیلیان
فهرست :
2.سواحل دریای خزر………………….. مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………4
1.2.ویژگی های اقلیمی……………………………………………………………………………………………………………………………………4
1.1.2.مشخصات آب و هوایی………………………………………………………………………………………………………………….4
2.1.2.نیاز های اقلیمی از نظر آسایش انسان و شرایط ساخت و ساز ………………………………………………….5
1.2.1.2.گرما و سرما…………………………………………………………………………………………………………………………..5
2.2.2.2.رطوبت……………………………………………………………………………………………………………………………….5
3.2.1.2.یخبندان………………………………………………………………………………………………………………………………………………5
4.2.1.2.باد و باران…………………………………………………………………………………………………………………………..5
5.2.1.2.تابش خورشید……………………………………………………………………………………………………………………6
2.2.ویژگی های معماری………………………………………………………………………………………………………………………………..7
1.2.2.ویژگی های معماری بومی……………………………………………………………………………………………………………7
2.2.2.ویژگی های معماری مساجد سنتی……………………………………………………………………………………………..8
3.2.ضوابط طراحی………………………………………………………………………………………………………………………………………15
1.3.2.کلیات……………………………………………………………………………………………………………………………………………………15
1.1.3.2.جهت ساختمان………………………………………………………………………………………………………………….16
2.1.3.2.شکل ساختمان………………………………………………………………………………………………………………………………..17
3.1.3.2.چگونگی استقرار ساختمان……………………………………………………………………………………………….19
4.1.3.2.رابطه فضاهای پر و خالی…………………………………………………………………………………………………………………19
2.3.2.ویژگی فضاهای باز………………………………………………………………………………………………………………………………..20
1.2.3.2.شکل و تناسبات و محل استقرار حیاط ها………………………………………………………………………..20
2.2.3.2.شکل پشت بام ها……………………………………………………………………………………………………………..20
3.3.2.ویژگی فضا های نیمه باز…………………………………………………………………………………………………………………21
1.3.3.2.شکل و محل قرار گیری ایوان،رواق و…………………………………………………………………………………..21
4.3.2. ویژگی فضا های بسته……………………………………………………………………………………………………………………22
1.4.3.2.ابعاد و تناسبات فضاهای بسته…………………………………………………………………………………………….22
2.4.3.2.چگونگی استقرار فضاهای بسته…………………………………………………………………………………………23
5.3.2.ویژگی جداره ها……………………………………………………………………………………………………………………………….24
1.5.3.2.جداره های باز……………………………………………………………………………………………………………………….24
2.5.3.2.جداره های بسته…………………………………………………………………………………………………………………..27
4.2.نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………………………………………28
مقدمه :
حاشیه باریک جنوبی دریای خزر که بلافاصله پس از دریا شروع شده و تا دامنه های شمالی البرز امتداد یافته، جلگه های ساحلی دریای خزر را با آب و هوای ویژه ی آن به وجود آورده است. طول این جلگه ها حدود 500 کیلومتر و عرض آنها از آستارا تا رود گرگان همواره متغیر و غالبا کمتر از 20 کیلومتر است.
در بعضی از نواحی دامنه های شمالی البرز تقریبا به آب دریای خزر متصل شده و حاشیه ی باریک ساحلی را به حداقل رسانیده است. تنها در سه ناحیه، عرض آن وسعت یافته، دشت ها و جلگه های نسبتا عریض، گیلان، مازندران و دشت گرگان را به وجود آورده است. این منطقه دارای آب و هوایی مرطوب با تابستان های نسبتا گرم و زمستان های نسبتا سرد است.
شهرهایی چون آمل، بابل،ساری، لاهیجان، انزلی،آستارا، رشت،گرگان و گنبد در این گروه اقلیمی قرار دارند.
1.2.ویژگی های اقلیمی
1.1.2.مشخصات آب و هوایی
میانگین دمای سالیانه در این مناطق 5/14 تا 18 و نوسان دمای سالیانه آن 25 تا 35 درجه سانتی گراد می باشد. در تابستان متوسط حداکثر دما در طی روز حدود 26 تا 32 و متوسط حداقل دما در طی شب حدود 13 تا 20 درجه سانتی گراد است. در زمستان متوسط حداکثر دما در طی روز حدود 12 تا 16 و متوسط حداقل دما در طی شب حدود صفر تا 4 درجه سانتی گراد می باشد. حداکثر مطلق دما در تابستان 34 تا 44 و حداقل مطلق دما در زمستان از صفر تا 15- درجه سانتی گراد متغیر است. در کمتر از یک ماه و نیم از سال یخبندان وجود دارد. بارندگی سالیانه در اکثر مناطق این اقلیم حدود 600 تا 2200 میلیمتر است. رطوبت نسبی هوا در تابستان حداقل 50 تا 85 درصد و در زمستان حداکثر 75 تا 95 درصد می باشد. زمستان ها تنها حدود 60 درصد مواقع روز، هوا آفتابی است (جدول 2.1).
2.1.2.نیاز های اقلیمی از نظر آسایش انسان و شرایط ساخت و ساز
از نظر آسایش انسان این اقلیم تابستان های نسبتا گرم و زمستان های نسبتا سرد دارد و مشکل عمده آن رطوبت زیاد هواست.
1.2.1.2.گرما و سرما
در مواقع گرم، تقریبا 6 ما ه از سال روز ها در سایه و همراه با کوران هوا و 2 تا 3 ماه از سال شب ها به شرط وجود کوران ، شرایط آسایش فراهم می باشد. در مواقع سرد، تا 2 ماه از سال روزها و5 تا 7 ماه ازسال شب ها علاوه بر استفاده از مصالح مناسب و انرژی خورشیدی ذخیره شده در جداره های ساختمان، استفاده از وسایل گرمایشی نیز ضروری است.
2.2.1.2.رطوبت
در این اقلیم ، در همه فصول میزان رطوبت بالاست به حدی که در تابستان هوا شرجی می شود، لذا برای تامین آسایش انسان ، استفاده از کوران هوا در فضاهای زندگی ضروری است. از نظر کاربرد مصالح در جداره های ساختمان، چون رطوبت نسبی در تمام سال بالاتر از 50 درصد است باید در استفاده از مصالح حساس به رطوبت دقت شود. ترکیب دمای 25 تا 35 درجه سانتی گراد با رطوبت نسبی بالا، محیط مناسبی برای رشد قارچ ها و انگل های چوب به وجود می آورد که کاربرد مصالح چوبی در این اقلیم را با مشکل مواجه می سازد. حداقل سه ماه روزها و سه ماه شب ها هوا شرجی می شود و احتمال وقوع میعان در 2 تا 4 ماه از سال وجود دارد. بنابراین انتخاب مصالح مناسب و ایجاد کوران هوا، برای کاهش اثر شرجی و میعان ضروری است. جذب رطوبت خاک توسط مصالح نیز باعث شوره زدن و پوسیدگی مصالح می شود، لذا ایجاد فاصله بین مصالح و زمین و یا امکان ایجاد کوران هوا در زیر ساختمان مفید می باشد.
3.2.1.2.یخبندان
در این اقلیم به ندرت دما به زیر صفر می رسد و پدیده ی ذوب و انجماد نیز کمتر رخ می دهد، ولی توام شدن جریان باد با دمای کمتراز 5 درجه که به طور معمول در 2 تا 4 ماه از سال، شب ها اتفاق می افتد، سرما و سوز سرد به همراه دارد که باید از آن پرهیز شود.
4.2.1.2.باد و باران
این اقلیم از نظر بارندگی ماهیانه به دو بخش تقسیم می شود. مناطق شرق دریای خزر و دشت ترکمن صحرا که دارای بارندگی ماهیانه کمتر از 200 میلیمتر است. در حالی که در مناطق جنوبی و غربی دریای خزر، از 1 تا 5 ماه از سال بارندگی ماهیانه بیش از 200 میلیمتر است. در این مناطق به دلیل وجود بارش های زیاد احتمال وقوع کج باران نیز وجود دارد؛ لذا از یک طرف ، باید از مصالح نفوذ ناپذیر و مقاوم در برابر آب باران استفاده کرد، و به خصوص نماهای رو به باد غالب را از فرسایش کج باران محافظت نمود و از طرف دیگر، امکان تخلیه سریع آب باران را فراهم کرد.
5.2.1.2.تابش خورشید
از نظر دریافت انرژی خورشید این اقلیم در محدوده تابش کم واقع شده است. زمستان ها تنها حدود 25 درصد و تابستان ها حدود 60 درصد ساعات روز، هوا آفتابی است. لذا محدودیتی از نظر انتخاب رنگ و جنس مصالح خارجی بنا و محیط پیرامون آن ، در ارتباط با رنگ پریدگی و آفتاب زدگی وجود ندارد. مجموعه نتایج ناشی از مباحث فوق در جدول های 2.2 و 3.2 و تصویر 1.2 ارائه شده است.
2.2ویژگی معماری
1.2.2.ویژگی معماری بومی
ویژگی معماری بومی و سنتی این مناطق که بهترین هماهنگی و سازگاری را با اقلیم خود دارند، به شرح زیر است:
◄ ساختمان های این مناطق به دلیل رطوبت زیاد هوا و خاک معمولا منفرد است و امکان بر قراری جریان هوا در اطراف آنها وجود دارد.
◄ به دلیل رطوبت زیاد خاک، ساختمان ها به طور معمول روی سکو یا پیلوت قرار دارند و فاقد زیر زمین هستند.
◄ اتاق ها بیشتر از دو جبهه با فضای باز در ارتباطند، به عبارت دیگر اطراف ساختمان با حیاط ها و فضاهای باز احاطه شده است و در بدنه ساختمان باز شوهای متعدد در جبهه های رو به باد و پشت به باد وجود دارد.
◄ در برخی از مناطق این اقلیم ساختمان ها دو طبقه است که طبقه ی دوم به دلیل بهره مندی بهتر از کوران هوا، بیشتر در تابستان مورد استفاده قرار می گیرد. طبقه اول که از کوران کمتر و تبادل حرارت کمتری با فضای باز برخوردار است، معمولا به زمستان نشین اختصاص دارد.
◄ سقف ها شیب دار است تا آب باران در اسرع وقت تخلیه شود.
◄ ایوان های مسقف که گاه سطح وسیعی را در بر می گیرند، نقش مهمی در استفاده از فضای نیمه باز به ویژه هنگام بارندگی دارند. از طرف دیگر به دلیل شرایط مساعد اقلیم در بیشتر مواقع سال ، بخش عمده ای از زندگی در ایوان ها سپری می شود.
◄ حفاظت ساختمان از بادهای زمستانی که با سوز سرد همراهند نیز از ضروریات معماری در این اقلیم محسوب می شود. به همین دلیل غالبا جبهه ی غرب و شمال غربی بناها که در معرض وزش بادهای سرد زمستانی قرار دارد، به طرق مختلف محافظت شده است.
◄ به منظور جلوگیری از فرسایش نمای ساختمان در مقابل بادهای توام با باران، سقف شیبدار ساختمان از دیوارها جلو آمده و چون چتری آن را محافظت می کند. در بعضی از بناها، این جلوآمدگی به شکل غلام گردشی در پیرامون بنا مورد استفاده قرار می گیرد.
◄ چوب، خشت و آجر از مصالح اصلی به کار رفته در دیوار و لته چوبی، سفال، حلب یا گالی از مصالح به کار رفته در سقف شیب دار هستند که با رطوبت بالای این مناطق سازگاری خوبی دارند.
◄ استفاده از رنگ های متنوع در جداره های خارجی و سقف ساختمان متداول است که هم با طبیعت سر سبز منطقه هماهنگی دارد و هم به دلیل کم بودن شدت تابش آفتاب و بالا بودن ساعات ابری دچار رنگ پریدگی و خورشید زدگی نمی شود.
◄ استفاده از ارسی های بزرگ با شیشه ی رنگی به خصوص در خانه های اعیانی مرسوم بوده که خاصیت دو عملکردی به اتاق اصلی می داده است. در زمستان و ایام سرد، بسته بودن ارسی ها فضا را به اتاقی گرم تبدیل می کرده ، در حالی که در تابستان یا روزهای گرم ، بالا بردن ارسی امکان گردش هوا و تبدیل اتاق به ایوان را فراهم نموده است.
2.2.2.ویژگی معماری مساجد سنتی
در مساجد سنتی این مناطق ، به رغم رعایت اصول کلی مسجد سازی در ایران، شگردهایی در سازگاری با شرایط اقلیمی خاص منطقه به کار رفته است. از جمله این شگردها می توان به موارد زیر اشاره نمود:
● شکل ظاهری مساجد ، حیاط مرکزی با بناهایی در پیرامون آن است، ولی غالب بناها علاوه بر جبهه حیاط از جبهه پشت نیز با فضای باز در ارتباط هستند و امکان استفاده از کوران هوا را دارند. شبستان اصلی نیز یک لایه است تا جریان هوا به همه قسمت های آن برسد، مانند مسجد جامع آمل، ساری و مسجد اکبریه لاهیجان (تصویر های 2.2 تا 4.2).
● این مساجد فاقد زیرزمین هستند ، اما در بخش های دو طبقه آن ، طبقه دوم دارای فضاهایی با کوران عالی و یا رواق و ایوانی در جلوی آن است. مسجد اکبریه لاهیجان، مسجد جامع گرگان، مسجد آقا عباس آمل و مسجد امام حسن عسگری آمل از آن جمله اند.
در مسجد اکبریه لاهیجان فضایی دو طبقه شبیه حوضخانه وجود دارد که از یک طرف به شبستان و از طرف دیگر به حیاط باز می شود. این فضا از کوران هوای خوبی برخوردار است (تصویر 5.2 تا 8.2).
● در مواردی که تنها یک شبستان آن هم رو به شمال وجود دارد، که به علت پشت به آفتاب بودن ، خنک و بیشتر مناسب مواقع گرم است ، با استفاده از پنجره های بزرگ ارسی با شیشه های رنگی ضمن ایجاد نور ملایم ، آن را برای ایام سرد نیز قابل استفاده می کنند. مانند مساجد جامع آمل و بابل و مسجد کاظم بیگ بابل (تصویر 9.2 و 10.2).
● در مواردی افزون بر شبستان یا ایوان سمت قبله ، که غالبا تابستانی است، شبستان دیگری در سمت حیاط وجود دارد که آفتاب گیر است و در فصل سرد مورد استفاده قرار می گیرد. از جمله مسجد آقا عباس آمل ، جامع ساری و جامع گرگان (تصویر 11.2 تا 12.2).
● مساجد بزرگ در فضاهای اصلی دارای سقف های گنبدی هستند که از داخل، شکل نمادین مساجد را تداعی می کنند، ولی این سقف های گنبدی به دلیل بارندگی زیاد منطقه از بیرون با سقف شیب دار شیروانی پوشیده شده اند. مسجد اکبریه لاهیجان و جامع بابل و گرگان از آن جمله اند. در مساجد کوچک، نظیر مسجد جامع آمل، آقا عباس آمل و امام حسن عسگری آمل مستقیما از شیروانی برای پوشش سقف استفاده شده است (تصویر 13.2 و 14.2).
● مساجد بزرگی مانند جامع ساری ، بابل ، وآمل ، به تبعیت از الگوی مساجد ایوان دار ، دارای یک ایوان بزرگ در محور اصلی حیاط سمت قبله هستند که محراب در آن قرار دارد. مسجد جامع گرگان ، ایوان بزرگ دیگری نیز در مقابل ایوان اصلی دارد که آن را به مسجدی دو ایوانه تبدیل کرده است (تصویر 15.2).
● در این مساجد ، مصالح به کار رفته عبارت اند از : خشت و آجر برای دیوارها و چوب ، سفال و حلب برای پوشش سقف های سبک ، که با رطوبت بالای این منطقه و بارندگی های زیاد آن سازگاری دارد (تصویر 16.2).
3.2.ضوابط طراحی
1.3.2.کلیات
همان گونه که می دانیم مشکل اصلی این اقلیم ، رطوبت زیاد است و بهترین راه حل ، برقراری جریان هواست. بنابراین باید تا حد امکان از کوران هوا استفاده نمود. با توجه به نکات فوق، پیشنهادات لازم برای تعیین جهت ، شکل و چگونگی استقرار ساختمان و رابطه فضاهای پر و خالی ارائه می گردد.
1.1.3.2.جهت ساختمان
در مسجد، جهت قبله حاکمیت دارد، با این حال مناسب ترین جهت برای استقرار جبهه ی اصلی ساختمان در این مناطق ، در ارتباط با تابش خورشید ، جهتی است که کمترین گرما را در مواقع گرم و بیشترین گرما را در مواقع سرد دریافت کند و در عین حال در دو سوم از ایام سال که به کوران هوا نیاز است ، امکان استفاده از آن را فراهم نماید. از طرف دیگر ، در مواقع سرد که جهت وزش باد از سمت غرب و شمال غربی و همراه با باران و سوز سرد است ، محافظت جبهه های رو به باد های مذکور ضروری می باشد. مطالعات انجام شده نشان می دهد که مناسب ترین جهت در این منطقه در ارتباط با تابش برای ساختمانی با یک جبهه ی باز ، جنوب تا جنوب شرقی با 30 درجه انحراف از جنوب و برای ساختمانی با دو جبهه ی باز رو به روی هم ، شمالی جنوبی است (تصویر 17.2).
بنابراین می توان گفت که جبهه ی رو به جنوب از نظر دریافت انرژی خورشیدی و باد مناسب ترین است. جبهه ی رو به شرق به لحاظ دریافت انرژی خورشیدی ، مناسب ؛ اما به لحاظ دریافت باد شرقی که غالبا شرجی است مناسب نمی باشد. جبهه ی رو به شمال و جهات نزدیک به آن ، به جهت دریافت انرژی خورشیدی و باد ، در مواقع گرم بسیار مناسب و در مواقع سرد نامناسب است. جبهه ی رو به غرب و جهت های نزدیک به آن از نظر دریافت انرژی خورشیدی و باد هم در تابستان و هم در زمستان نامناسبند. با توجه به این نتایج می توان گفت : بهترین جبهه برای استقرار فضاهای اصلی ساختمان ، جبهه ی جنوبی تا 30 درجه انحراف به سمت جنوب شرقی است که در تمام سال وضعیت مناسبی دارد. جبهه ی رو به شمال و جهت های نزدیک به آن بهترین جبهه برای مواقع گرم می باشد که می توان آن را به فضاهایی که بیشتر در این ایام مورد استفاده قرار می گیرند ، اختصاص داد. جبهه ی رو به شرق و بعد از آن جبهه های رو به غرب و شمال غربی ، به علت نا مناسب بودن در بیشتر ایام سال ، بهتر است فقط برای فضاهای خدماتی که محل سکونت نیستند ، استفاده شوند (تصویر 18.2).
2.1.3.2.شکل ساختمان
از نظر اهمیت برقراری کوران ، هر فضای بسته باید دارای دریچه ای برای ورود هوا در منطقه ی فشار و دریچه ای برای خروج آن در منطقه مکش باد باشد. مناسب ترین حالت آن است که این دو دریچه روی دو دیوار رو به روی هم قرار گیرند. در صورت محدودیت طرح ، می توان از دو دیوار مجاور و یا یک دیوار با تمهیداتی برای ایجاد فشار و مکش استفاده کرد (تصویر 19.2).
بدین ترتیب بهتر است هر فضای بسته از دو جبهه با هوای آزاد در ارتباط باشد که طبعا یک لایه بودن ساختمان را ضروری می سازد . بنابراین باید فضاها به صورت خطی در کنار یکدیگر قرار گیرند ، یعنی ساختمان به شکل نوارهای مستطیل باریکی باشد که در اطراف یا وسط حیاط اصلی ساخته شده است. این مستطیل ها می توانند روی یکدیگر نیز قرار گیرند ، زیرا از یک طرف ، زمین کمتری اشغال می کنند و از طرف دیگر ، امکان استفاده نا مطلوب تر از جریان هوا ، با افزایش ارتفاع بیشتر می شود (تصویر 20.2).
3.1.3.2.چگونگی استقرار ساختمان
بالا بودن سطح آب های زیرزمینی در نواحی ساحلی ، مرطوب بودن خاک منطقه و اهمیت برقراری کوران ، فاصله گرفتن ساختمان از زمین را ضروری می سازد ، زیرا ساختمان هایی که بالاتر از سطح زمین قرار دارند، از جریان باد ، بیشتر و بهتر استفاده می کنند و از نم زمین هم کمتر آسیب می بینند. علاوه بر این احداث فضاهای بدون دیوار مانند پیلوتی در طبقه همکف بنا می تواند به برقراری جریان باد در زیر کف ساختمان کمک نماید. در مناطق دورتر از ساحل مانند مناطق کوهپایه ای که رطوبت خاک کمتر بوده و زمین شیب دار است ، ساختمان می تواند مستقیما روی زمین قرار گیرد و یا به صورت پلکانی طراحی شود (تصویر 21.2).
4.1.3.2.رابطه فضاهای پر و خالی
بررسی ها نشان می دهد که وجود فضای باز در اطراف بنا ضروری است ، اما بهتر است جبهه های غربی و شمال غربی آن از بادهای سرد زمستان محافظت شوند. بنابراین چنانچه در اطراف زمین معبری وجود داشته باشد ، می توان ساختمان را در منتهی علیه آن جبهه قرار داد. در غیر این صورت تعبیه ی حیاط در اطراف بنا ضروری است. وجود فضای باز در جبهه ی غربی ساختمان مفید است مشروط به آنکه نمای مزبور به وسیله درخت و یا هر نوع باد شکن دیگری محافظت شود (تصویر22.2).
2.3.2.ویژگی فضاهای باز
1.2.3.2.شکل ، تناسبات و محل استقرار حیاط ها
همان طور که می دانیم ، ساختمان ها باید امکان استفاده از بادهای مواقع گرم را داشته باشد ، لذا فاصله بنا از دیوار ها و ساختمان های واقع در شمال ، شرق و جنوب آن نباید کمتر از 4 برابر ارتفاع آنها باشد. با توجه به این موضوع که بیشترین میزان باد مواقع گرم در این اقلیم ، معمولا از شمال شرقی و شمال غربی می وزد، در این منطقه مناسب ترین شکل برای حیاط از نظر دریافت تابش های خورشیدی مستطیلی است که ضلع بلندش رو به جنوب تا جنوب شرقی با 30 درجه انحراف از جنوب و مناسب ترین شکل برای زمین ، مستطیلی است که ضلع بلند آن در راستای شمالی جنوبی قرار داشته باشد (تصویر 23.2).
2.2.3.2.شکل پشت بام ها
در این اقلیم به دلیل بارش های جوی زیاد ، باید امکان تخلیه سریع آب باران فراهم شود که شیب بندی مناسب بام همراه با ایجاد آبروهای کافی و به ویژه احداث سقف های شیب دار توصیه می شود. بارش های این منطقه بیشتر در فصول سرد و همزمان با بادهای غالب غربی است ، بنابراین باید یکی از شیب های بام را رو به غرب احداث کرد ؛ زیرا باران های باریده بر آن بهتر تخلیه می گردد و در عین حال با طویل ساختن این شیب ، می توان از برخورد کج باران به نمای غربی بنا جلوگیری نمود (تصویر 24.2).
3.3.2.ویژگی فضاهای نیمه باز
1.3.3.2.شکل و محل قرارگیری ایوان ها ، رواق ها و ….
در این منطقه به دلیل شرایط مناسب اقلیمی فضاهای نیمه باز بسیار رایج بوده و در بیشتر ایام سال می تواند مورد استفاده قرار گیرد. با توجه به آنکه این فضاها امکان برقراری جریان هوا را همزمان با محافظت از بارش باران و تابش آفتاب فراهم می نمایند ، ساخت فضاهای نیمه باز در کنار و یا اطراف فضاهای بسته بسیار مفید است (تصویر 25.2).
4.3.2.ویژگی فضاهای بسته
1.4.3.2.ابعاد و تناسبات فضاهای بسته
قرار گرفتن ضلع طویل فضاهای بسته ی رو به شمال و جنوب موجب دریافت نور یکنواخت در سطح آن فضاها می شود و امکان داشتن باز شوهای بیشتر و کوران بهتر را فراهم می کند (تصویر 26.2.الف و ب).
به دلیل رطوبت زیاد منطقه ، فضاها باید دارای سقف بلند باشند تا با فراهم نمودن حجم بیشتری از هوا ، از افزایش دما و رطوبت در فضای بسته جلوگیری به عمل آید. در مواردی که امکان استفاده از فضاهایی به صورت زمستان نشین و تابستان نشین وجود دارد ، فضاهای زمستان نشین باید دارای سقف کوتاه و محفوظ از باد باشد تا آسان تر گرم شده و گرما را بهتر در خود نگهداری نماید (تصویر 26.2.ج).
2.4.3.2.چگونگی استقرار فضاهای بسته
همان طور که بیان شد بهترین جبهه برای استقرار فضاهای اصلی ساختمان ، جبهه های رو به جنوب و جنوب شرقی برای فضاهای چهار فصل، و جبهه رو به شمال ، برای فضاهای تابستانی است. این فضاها باید از دو طرف دارای بازشوهایی به فضای باز باشند تا از کوران طبیعی هوا برخوردار شوند. قرار گرفتن ضلع طولانی تر این فضاها ، رو به شمال و جنوب به این امر کمک می کند (تصویر 27.2).
5.3.2.ویژگی جداره ها
1.5.3.2.جداره های باز
در فصل گرم ، جداره های باز و شفاف باید از یک طف در سایه و از طرف دیگر در معرض جریان هوا قرار گیرند، بنابراین بازشوها باید در عین بزرگی و کثرت ، دارای سایبان های وسیع و گسترده باشند. بازشوهای جبهه های غربی و شمالی که در فصول سرد در معرض وزش باد همراه با سوز سرد قرار دارند، بهتر است به وسیله ی درهای محافظ پوشانیده شوند.
در این اقلیم باید:
1) پنجره های رو به جنوب و جنوب شرقی دارای سایبان افقی باشند.
2) پنجره های جبهه های شمالی دارای سایبان قائم کنار پنجره خصوصا در سمت غرب باشند.
3) پنجره های رو به شرق ، غرب و جهات نزدیک به آن دارای سایبان افقی و سایبان قائم مقابل پنجره باشند.
پنجره های رو به شرق و غرب باید علاوه بر سایبان افقی مجهز به سایبان متحرک قائم در مقابل خود باشند (تصویر 28.2).
توصیه می شود که همه ی سایبان های افقی مشبک باشند تا از یک طرف گرمای انباشته شده در زیر آن از منافذ خارج شود و کمتر به داخل ساختمان نفوذ نماید و از طرف دیگر توزیع هوا در داخل اتاق بهتر صورت گیرد (تصویر29.2).
هم چنین پیشنهاد می شود حتی الامکان از پیش آمدگی ها و دیوارهای الحاقی برای هدایت باد استفاده شود (تصویر30.2).
در صورت عدم کفایت پنجره ها ، می توان از هواکش هایی که در قسمت های فوقانی دیوار قرار دارند، بهره گرفت. در این مواقع استفاده از کانال های عمودی مانند بادگیر، دودکش و … برای تهویه ی هوا بسیار مناسب است (تصویر 31.2).
تا حد امکان باید ورودی و خروجی هوا وسیع و تا روی زمین ادامه یابد، در غیر این صورت باید ورودی هوا بزرگ تر از خروجی آن و در مجاورت سطح زمین قرار داشته باشد و یا اینکه از تمهیداتی نظیر کرکره های افقی ، پیش آمدگی سقف و دست انداز لبه ی بام برای اصلاح مسیر جریان هوا استفاده نمود (تصویر 32.2).
2.5.3.2.جداره های بسته
در این منطقه به دلیل سرما و گرمای نسبی و رطوبت زیاد و بروز پدیده ی شرجی ، جداره ها می توانند دارای ظرفیت حرارتی زیاد و یا ظرفیت حرارتی کم همراه با عایق حرارتی برای سقف باشند، با این شرط که برقراری جریان هوا در داخل ساختمان در مواقع گرم از طریق بازشوها فراهم شود و در مواقع سرد از نفوذ بادهای مزاحم به داخل جلوگیری به عمل آید. در صورت استفاده از مصالح با ظرفیت حرارتی کم، سقف با u=0/85 و دیواره ها با u=0/95 و در صورت استفاده از مصالح با ظرفیت حرارتی زیاد یا خازن ، سقف با u=0/22 ، دیوار غربی با u=1/2 و سایر دیوار ها با u=1/28 مناسب است.
تامین سایه در مواقع گرم برای دیوارهای شرقی ، غربی و جنوبی ضروری است که در این شرایط از رنگ تیره برای دیوار های مذکور بلامانع است. دو سمت جداره ها باید به وسیله ی پوشش های مقاوم در برابر رطوبت محافظت شود و یا امکان تهویه و کوران مستمر در مجاورت آنها فراهم باشد. به دلیل بارندگی زیاد ، نماهای رو به باد باید از مصالح نفوذ ناپذیر ساخته و یا به طرق دیگر محافظت شوند. لبه ی بالای دیوارها و پنجره ها اعم از لبه ی بام و دیوار حیاط ، باید دارای پوشش محافظ و آبچکان برای هدایت آب باران باشد (جدول 4.2 تا 6.2).
4.2.نتیجه گیری
منطقه خزری (گروه اقلیمی 1) در حاشیه جنوبی و شرقی دریای خزر واقع شده است. در این مناطق لزوم استفاده از کوران هوا و تخلیه ی سریع آب باران موجب شده که مساجد اغلب در زمینی باز و با بازشوهای متعدد ساخته شوند. اگر چه شکل ظاهری مساجد حیاط مرکزی است، ولی ساختمان مسجد یک لایه است و از اطراف به حیاط های دیگر یا خیابان باز می شود. سقف مسجد شیبدار است تا آب باران را به سرعت تخلیه کند و در مواردی هم که سقف داخلی مسجد گنبدی بوده ، روی آن با سقف شیبدار پوشیده شده است. در این مساجد زیرزمین وجود ندارد، اما استفاده از فضاهای طبقه دوم برای بهره مندی بهتر از کوران هوا رایج بوده است. این مساجد ضمن رعایت اصول مساجد حیاط مرکزی و ایوان دار، از نظر انطباق با شرایط اقلیمی شباهت زیادی به معماری بومی منطقه دارند.