اقلیم و معماری
اقلیم سرد و کوهستانی
معتدل و مرطوب
دانشکده معماری سوره
استاد سرکار خانم خونمری
پیش بر-تیموری
اقلیم معتدل و مرطوب :
شرایط اقلیمی :
کرانه جنوبی دریای خزر سرزمینی است بین دریای مازندران و کوههای البرز که با وجود عرض
نسبتاً کم، از دو ناحیه تقریبا مجزا تشکیل شده است :
1) ناحیه جلگه ای شامل کشتزار های وسیع و شهر های
بزرگ که در امتداد دریا گسترش یافته است.
2) ناحیه کوهستانی پوشیده از درختان جنگلی
کلیات شرایط اقلیمی این منطقه به شرح زیر می باشد:
۱) بارندگی زیاد در تمام طول سال خصوصاً در فصول پاییز وزمستان.
۲) رطوبت نسبتاً زیاد در تمام فصول سال
۳) اختلاف کم درجه حرارت بین شب وروز به دلیل وجود دریای خزر و رطوبت بسیار زیاد هوا
۴) پوشش وسیع نباتات
طراحی اقلیمی :
الف) بافت شهری و روستایی :
هوای مرطوب از هوای خشک سنگین تر است و در قسمت زیرین هوای خشک قرار میگیرد.
برای جلوگیری از ساکن شدن رطوبت بیش از حد، باید از جریان هوا حداکثر استفاده صورت گیرد.
لذا ساختمان های این منطقه، با حیاط ها و فضاهای باز و وسیع که حصار دور این فضاها اغلب
کوتاه تر از قد انسان است، از هم جدا می شوند تا از جریان هوا و کوران و نیز از طبیعت زیبا و
سرسبز منطقه استفاده کنند.
خصوصیات کلی بافت شهری و روستایی در این منطقه بشرح زیر است:
۱) بافت شهری و روستایی به صورت باز و گسترده
۲) فضاهای شهری نسبتا وسیع
۳) محوطه ها با دیوار های کوتاه
۴) کوچه ها نسبتا عریض
۵) ساختمانها جدا از هم، در مراکز شهری متصل
ب) خصوصیات کلی فرم بنا در این نواحی :
۱) بام ساختمان به شکل شیبدار
۲) ایوان در اطراف ساختمان.
۳) شکل ساختمان به صورت برونگرا .
۴) عدم وجود زیرزمین. [بدلیل رطوبت زیاد]
۵) کف طبقه همکف بالاتر از سطح طبیعی زمین. [بدلیل استفاده از جریان باد]
۶) استفاده از تهویه دو طرفه هوا
در این اقلیم از بام های شیب دار که موجب جابجائی هوا و هدایت آب به اطراف خانه ها
است، استفاده می شود.معمولا از سمتی که باد غالب(قسمت غربی ساختمان) می وزد،بام را تا ارتفاع
پایینتری ادامه می دهند تا از برخورد کج باران با دیوار جلوگیری شود. در قسمت جنوبی ساختمان
به منظور استفاده از نور و حرارت آفتاب ، بام فقط عملکرد سایه بان بر روی ایوان را دارد و تا ارتفاع
پایین ادامه نمی یابد.
نمونه های بسیار خوب ساختمان های مسکونی این منطقه که بطور کامل با اقلیم منطقه هماهنگی دارد و با مصالح بومی و گیاهی بنا شده است، را می توان در جلگه "بیه پیش" در شرق رودخانه ی سفیدرود ملاحظه کرد. این ابنیه از نوع گالی پوش خانه با دیوار نفاراند که بهترین نمونه ی یک ساختمان سنتی برای منطقه بارانی و مرطوب می باشند. مصالح آن گیاهی و خاک و سنگ است که در محل به وفور یافت می شود
ج) مصالح :
چوب:
بدلیل حاصلخیزی منطقه و وجود کشتزارها و جنگل ها و دسترسی آسان به گیاهان ،
استفاده از مصالح نباتی مقرون به صرفه است. در این کناره چوب مصالح عمده جهت سازه و پوشش
بنا می باشد.چوب ها به دو دسته سخت و نرم تقسیم می شوند .از چوب سخت به دلیل مقاومت
خوبش در مقابل رطوبت و موریانه در قسمت پی و زیرسازی ساختمان استفاده می شود و برای
تیرهای اصلی ، خرپا و ستونهای نما از چوب نرم استفاده می کنند.
نکته مهم در مورد کیفیت چوب ، زمان بریدن آن است که در این منطقه معمولا پاییز و یا زمستان است.
کند. از این رو در نمای اصلی بنا و اتاق های پذیرایی به کار می رود.
سنگ : از مصالح نوع سنگی مثل سنگ و خشت و سفال نیز در کنار ساختمان های تماما چوبی
استفاده شده است. در روستای آهندان در نزدیکی لاهیجان که در دامنه کوه قرار گرفته ، از سنگ و
گل در کرسی چینی کمک گرفته شده است.
طناب های گیاهی: در این کناره برای اتصالات اجزا به جای استفاده از میخ و سیم های فلزی ، از
طناب های گیاهی استفاده می شده است. متداول ترین این طناب ها "وریس" است که از تاب
گیاهی است که مثل پیچک دور درختان می پیچد. « کٌتوس ». دادن ساقه های برنج بافته می شود
کتوس نسبت به وریس محکم تر و ضخیم تر بوده ، به همین دلیل از آن جهت بستن چوب های
خرپا استفاده می شود. از دیگر طناب های گیاهی می توان به " لَرَک کولو "عسل ما اشاره کرد
در کرانه دریای خزر به لحاظ رطوبت و یا بارندگی بسیارزیاد راسته های بازار غالباً فاقد طاق
هستند و فقط بام شیبدار حجره ها از دو طرف تا حدودی فضای بالای راسته ها رامی پوشاند. …
همچنین کف راسته های بازار معمولاًاز دو طرف قدری به سمت وسط راسته شیب دارند تا آب باران
به مجرای باریکی که از وسط راسته می گذرد هدایت و نهایتاً به نهر یا رودخانه ریخته شوند.
اقلیم سرد :
شرایط اقلیمی :
نواحی مرکزی ایران توسط دو سلسله جبال البرز و زاگرس از سواحل دریای خزر در شمال و
جلگه بین النهرین در غرب جداشده است.کلیات شرایط اقلیمی این منطقه به شرح زیر می باشد:
سرمای شدید در زمستان ، معتدل در تابستان. » (1
2) بارش برف سنگین در قسمت های شمال و شمال غرب.
3) رطوبت هوا کم.
265 « . 4) اختلاف بسیار زیاد درجه حرارت بین شب و روز
طراحی اقلیمی :
الف) بافت شهری و روستایی :
در این اقلیم سرمای شدید عامل تعیین کننده ای در شکل گیری بافت شهری و روستایی و
همچنین فرم ساختمان ها است .از جمله خصوصیات این دو بافت می توان به موارد زیر اشاره کرد :
1) فضاهای شهری و روستایی کوچک و محصور
2) بافت شهری و روستایی متراکم و ابنیه متصل به هم.
3) جهت آفتاب و عوارض زمین عامل تعیین کننده در نحوه استقرار گسترش و سیمای کلی شهر و روستا.
4) کوچه ها و معابر اصلی به موازات خط تراز زمین و اغلب با عرض کم
به دلیل سرمای بسیار زیاد در بخش عمده ای از سال در این نواحی، بافت شهری،متراکم وابنیه
متصل به هم هستند تا بدین نحو سطح تماس فضاهای گرم مسکونی با محیط سرد خارج کمتر
شود.فضاهای شهری نیز تا حد امکان محصور و کوچک بوده تا جریان باد سرد به داخل این فضاها
کمتر نفوذ کند.
ب) خصوصیات کلی فرم بنا در این نواحی :
1) ساختمان های دارای حیاط مرکزی و درون گرا.
2) نسبت سطوح پوسته خارجی بنا به حجم بنا کم. ( استفاده از احجامی نظیر مکعب و مکعب مستطیل )
3) ارتفاع اطاقها کم.
4) بام ها غالباً به صورت مسطح هستند.
5) باز شو ها کوچک.
6) ایوان ها و حیاط ها کوچک.
7) دیوارها نسبتاً قط
.خانه های سنتی در این نواحی نیز مانند مناطق مرکزی ایران دارای حیاط مرکزی می باشند.با
این تفاوت که اطاق های واقع در سمت شمال حیاط به دلیل استفاده از تابش مستقیم و حرارت
آفتاب در زمستان از سایر قسمت ها وسیع تر است. بدلیل کوتاه بودن فصل تابستان و دمای نسبتاً
معتدل هوا در تابستان از سمت جنوب خانه کمتر استفاده شده و به همراه اتاق های شرقی و غربی
خانه جهت انبار و فضاهای خدماتی مورد استفاده قرار می گیرد. اغلب این خانه ها دارای زیر زمین
با سقف کوتاه در زیر قسمت زمستان نشین هستند که در تابستان به خاطر آنکه هوای آن نسبتاً خنک است ،
جهت سکونت اهل خانه می باشد. کف حیاط خانه ها 1.5 متر پائین تر از پیاده-
رو است تا از آب جویها و نهرها برای آبیاری باغچه ها و ذخیره در آب انبار زیرزمین استفاده شود و
نیز این امر باعث حفظ حرارت درون ساختمان نیز می شود .در کوهپایه های شمالی رشته کوه
البرز، ساختمان های سنتی بام شیبدار داشته و در سایر مناطق کوهستانی، بام ها غالباً مسطح
هستند
ج) نوع مصالح :
برای ساخت ابنیه سنتی در مناطق کوهستانی نیز مانند سایر مناطق اقلیمی مصالحی مورد
استفاده قرار می گیرد که در دسترس باشد. لذا اغلب از سنگ برای دیوارها و از چوب درختان و
کاهگل برای پوشش سقف طبقات و بام استفاده می کنند.
بدلیل فراوانی و در دسترس بودن، سنگ ماده عمده ساختمانی مورد استفاده در نواحی
کوهستانی بوده است. نقطه ضعف ساختمان های سنگی در وزن زیاد آنهاست که نه تنها
اجرای ساختمان را مشکل می کند بلکه این ساختمان ها در مقابل نیروی زلزله آسیب پذیرتر از
ساختمان های سبک تر می باشند. بطور کلی دیوارهای سنگی قطور هستند که بخاطر وزن
سنگین سنگ و تحمل فشار وارده از لایه های بالاتر دیوار به قسمت های پائین تر می باشند.
دیوارهای قطور و سنگین سنگی اگرچه در هنگام وقوع زلزله نقطه ضعف محسوب می شود،
اما به لحاظ حرارتی نقطه قوت است. چراکه سنگ نسبت به خشت و آجر، عایق حرارتی خوبی
نیست و افزودن ضخامت دیوار این ضعف را جبران می کند. سنگ ها مقاومت فشاری خوبی
دارند، ولی در مقابل نیروی کششی ضعیف هستند و بنابراین بعنوان تیر افقی از آنها استفاده
نمی شود و در این مورد چوب انتخاب مناسب تری است
در روستاها برای ساخت دیوار سنگی از ملات گل و یا گچ و گل استفاده می شود که در
. دیوارهای فاقد عایق رطوبتی، بدلیل جذب رطوبت، باعث سست شدن دیوار می شوند
راسته های بازار در شهرهای بزرگ نواحی ( کوهستانی ومرتفع فلات) عموماً دارای طاق آجری
می باشند. اما در اینجا عرض راسته ها و ارتفاع کف تا زیر طاق آن کمتر از بازارهای مشابه در
نواحی گرم وخشک است. … جهت تامین نور و تهویه در راسته ها معمولاً منفذهای نسبتاً کوچکی
در بالای طاق ها قرار دارند.
تفاوت فرم بازار در 2 اقلیم متفاوت
منابع:
انسان طبیعت معماری دکتر نقره کار
اقلیم و معماری مرتضی کسمایی
بررسی اقلیمی ابنیه تاریخی وحید قبادیان