توسعه پایدار و مفاهیم آن در معماری مسکونی سنتی مناطق معتدل و مرطوب ایران
فهرست
چکیده
مقدمه
پایداری از نظر لغوی
تعریف توسعه پایدار
مفهوم معماری پایداری
اصول معماری پایدار
اقلیم معتدل و مرطوب
ویژگی های معماری بومی
نمونه های موردی
نتیجه گیری
منابع
چکیده
امروزه محیط زیست ، صرفه جویی در مصرف انرژی های فسیلی و توسعه پایدار به مباحث بسیار مهم و رایج در سطح بین المللی تبدیل شده اند. به طوری که حفظ منابع
انرژی، جلوگیری از آلوده کردن زمین و محیط زیست ، کاهش میزان مصرف انرژیهای فسیلی و هم زیستی با شرایط طبیعی و اقلیمی مبدل به یکی از مهمترین تدابیر درمعماری و شهر سازی شده و معماران و شهرسازان را ملزم به رعایت اصول و قواعد خاصی در زمینه ساخت و ساز می کند.
در این مطالعه سعی شده است به دو روش کتابخانه ای و میدانی با مطالعه معماری مسکونی اقلیم معتدل و مرطوب ایران، به بیان راهکارهای همساز با اقلیم( پایدار) پرداخت که در طول چندین قرن پاسخگوی نیازهای این مناطق با صرف کمترین هزینه وحفظ منابع، یرای نسل های آینده می باشد.
مقدمه
در بحث توسعه پایدار و به طبع آن معماری پایداراینکه هر ساختمان باید با بستر و محیط طبیعی پیرامون خود تعامل داشته باشد به امری بدیهی مبدل شده است . قسمت بحث برانگیز و مورد توجه این امر چگونگی برقراری تعامل و نوع تدابیر در نظر گرفته شده می باشد. این درست همان مطلبی است که سالها پیش ساکنین این مرز و بوم با مهارتی ویژه از آن بهره جسته اند و با اجرای فنون و قواعد خاص در زمینه استفاده بهینه از انرژیها و منابع طبیعی به خصوص خورشید و باد و هماهنگی با اقلیم از آن استفاده کرده اند و امروزه با سهل انگاری به ورطه نابودی و فراموشی کشانده شده است . این تدابیر ،
نه تنها در زمینه های زیست محیطی بلکه در ابعاد دیگر پایداری چون ابعاد اجتماعی و اقتصاد ی نیز مشهود است. [ 1]
در این مقاله ابتدا به مبحث توسعه پایدار و معماری پایدار پرداخته شده است و پس از آن با نگاهی به معماری سنتی مسکونی اقلیم معتدل و مرطوب جهت استفاده از عناصر خانه های مسکونی این مناطق مانند سقف شیبدار، غلام گرد و…جهت استفاده بهینه از انرژی خورشید و باد و هماهنگی با فصول گرم و سرد سال پرداخته شده است.
پایداری از نظر لغوی
در لغت نامه دهخدا پایداری به معنای با دوام و ماندنی آمده است . در فرهنگ معین این واژه به معنای پایدار بودن و مقاومت از مصدر "پایش " به معنای پایداری کردن و استقامت نشان دادن است.
فعل sustain از ریشه لاتین sustinere و از دو جزء sus به معنای از پایین به بالا و Tinere به معنای نگه داشتن، حفظ کردن تشکیل شده است و از سال 1290 در زبان انگلیسی به کار گرفته شده است. این فعل با مفاهیمی از قبیل "حمایت پشتیبانی و تداوم" آمیخته است و صفت
sustainable در توصیف " شرایط، حالت و یا چیزی" به کار می رود که مورد پشتیبانی قرار گرفته یا به واسطه کمک یا تامین معاش، همچنان تداوم یافته است.[1]
تعریف توسعه پایدار
توسعه پایدار توسعه ای است که نیازهای حال انسان را با توجه به توانایی نسل آینده در دریافت نیازهایش مد نظر دارد .
توسعه پایدار که از دهه 70 در جوامع علمی دنیا مطرح گردیده است را می توان نتیجه رشد منطقی آگاهی تازه ای نسبت به، مسائل جهانی محیط زیست و توسعه دانست که به نوبه خود تحت تاثیر عواملی همچون نهضت های زیست محیطی دهه 60 ،انتشارکتابهایی نظیر محدودیتهای رشد و اولین کنفرانس سازمان ملل در مورد محیط زیست و توسعه که در سال 1972 استکهلم برگزار شد قرار گرفته بود . توسعه پایدار؛ توسعه ای است
کیفی و متوجه کیفیات زندگی است و هدف از آن بالا بردن سطح کیفیت زندگی برای آیندگان می باشد . [2]
توسعه پایدار توسعه ای است که احتمالا به منظور دستیابی به هدف بر طرف کردن احتیاجات انسانی و بهبود شرایط کیفی زندگی، به صورت دائمی صورت می گیرد. جامعه پایدار جامعه ای است که با محدودیتهای مستمر خود در ارتباط با محیط زیست زندگی کند. چنین جامعه ای فاقد رشد نیست، بلکه جامعه ای است که محدودیتهای رشد را شناسایی نموده، به راهکارهای جایگزین دیگر برای حصول به رشد می نگرد.[3]
توسعه پایدار در سه حیطه دارای مضامین عمیقی است :
1- پایداری محیطی 2- پایداری اقتصادی 3- پایداری اجتماعی
ایده پایداری محیطی عبارتست از : باقی گذاردن زمین به بهترین شکل برای نسل آینده، با این تعریف که فعالیت انسان تنها زمانی از نظر محیطی پایدار است که بتواند بدون تقلیل منابع طبیعی یا تنزل محیط طبیعی اجرا شود .
پایداری محیطی با هدف حفظ محیط زیست بر موارد زیر تاکید دارد :
– کاهش اتلاف و پخش انرژی در محیط
– کاهش تولید تاثیر گذارنده ها بر سلامت انسان
– استفاده از مواد قابل بازگشت به چرخه طبیعت
– رفع سموم مواد
پایداری محیطی در عرصه کار معماران نیز با اهداف زیر تبیین می شود:
– مصرف منابع انرژی درکمترین
– استفاده از مصالح تجدیدپذیر
– حفاظت و عرضه انرژی و بازیافت کامل آن بدون ایجاد آلودگی
اصل طراحی پایدار بر این نکته استوار است که ساختمان جزئی کوچک از طبیعت پیرامونی است و باید بعنوان بخشی ازاکوسیستم عمل کند و در چرخه حیات قرار گیرد . [2]
مفهوم معماری پایداری
معماری پایدار به قرن 91 بر می گردد . جان راسکین ، ویلیام موریس و ریچارد لتابی از پیشگا مان نهضت معماری پایدار محسوب می شوند . راسکین در کتاب "هفت مشعل معماری " خود می گوید که برای دستیابی به رشد و پیشرفت می توان نظم هارمونیک موجود در طبیعت ر ا الگو قرار داد .
موریس بازگشت به فضای سبز حومه شهر و خودکفایی و احیای صنایع محلی را توصیه می کرد.
هدف از طراحی ساختمان های پایدار کاهش آسیب آن بر روی محیط از نظر انرژی و بهره برداری از منابع طبیعی است ، که شامل قوانین زیر می باشد:
1- کاهش مصرف منابع غیر قابل تجدید
2- توسعه محیط طبیعی
3-حذف یا کاهش مصرف مواد سمی و یا آسیب رسان بر طبیعت در صنعت ساختمان[1]
معماری پایدار به معنی ارائه راه حل هائی در زمینه های کالبدی و محیطی و اقلیمی، اجتماعی و فرهنگی که بتواند از بروز مسائلی همچون نابودی منابع طبیعی، تخریب اکوسیستم ها، آلودگی محیط زیست، افزایش بی رویه جمعیت، رواج بی عدالتی و پایین آمدن کیفیت زندگی و کاهش تعامل بین انسانها جلوگیری نماید.
همانگونه که تادائو آندو می گوید:"من ساختمانهایی می سازم که در طبیعت قابل تحمل باشد."به عبارتی معماری پایدار وظیفه احداث ساختمان هایی را دارد که در طبیعت قابل تحمل باشد، علاوه برآنکه نگهدار هویت و تطبیق عینیت با تصاویر ذهنی در طی لایه های تاریخی، امروز و آینده باشد.[4]
اصول معماری پایدار
اصولی که باید رعایت شود تا یک ساختمان در زمره بناهای پایدار طبقه بندی شود به
شرح زیر است:
اصل اول: حفظ انرژی
اصل دوم: هماهنگی با اقلیم
اصل سوم: کاهش استفاده از منابع جدید
اصل چهارم: برآوردن نیازهای ساکنان
اصل پنجم: هماهنگی با سایت
اصل ششم: کل گرایی[1]
اقلیم معتدل و مرطوب
سواحل دریای خزر با آب و هوای معتدل و بارندگی فراوان، از جمله مناطق معتدل محسوب میشود.
این منطقه که به صورت نواری بین رشته کوه های البرز و دریای خزر محصور شده، از جلگه های پستی تشکیل شده است که هر چه به طرف شرق پیشروی می کند، رطوبت و اعتدال هوای آن کاهش پیدا مییابد.
در حقیقت، رشته کوه های البرز که حد فاصل دو آب و هوای متضاد هستند، جلگه های پست خزر را از فلات مرکزی جدا می کنند.
از جمله ویژگی های این اقلیم، رطوبت زیاد هوا و اعتدال درجه حرارت آن است. دمای هوا در روزهای تابستان معمولا بین 25 تا 30 درجه ی سانتیگراد و شبها بین 20 تا 23 درجه ی سانتیگراد و در زمستان معمولا بالای صفر است. در این منطقه، بارندگی بسیار زیاد و در تابستان به صورت رگبار است.
ویژگی های معماری بومی
ویژگی های معماری بومی و سنتی این مناطق که بهترین هماهنگی و سازگاری را با اقلیم خود دارند، به شرح ذیل است:
1- ساختمانهای این مناطق به دلیل رطوبت زیاد هوا و خاک معمولا منفرد است و امکان برقراری جریان هوا در اطراف آن ها وجود دارد.
2 -به دلیل رطوبت زیاد خاک، ساختمانها به طور معمول روی سکو یا پیلوت قرار دارند و فاقد زیر زمین هستند.
3 -اتاق ها بیشتر از دو جبهه با فضای باز در ارتباطند، به عبارت دیگر اطراف ساختمان با حیاط ها و فضاهای باز احاطه شده است و در بدنه ساختمان بازشوهای متعدد در جبهه های رو به باد و پشت به باد وجود دارد.
4- در برخی از مناطق این اقلیم ساختمان ها دو طبقه است که طبقه دوم به دلیل بهره مندی بهتر از کوران هوا، بیشتر در تابستان مورد استفاده قرار می گیرد. طبقه اول که از کوران هوا کمتر و تبادل حرارت کمتری با فضای باز برخوردار است، معمولا به زمستان نشین اختصاص دارد.
5-سقف ها شیبدار است تا آب باران در اسرع وقت تخلیه شود.
6- ایوان های مسقف که گاه سطح وسیعی را در برمی گیرند، نقش مهمی در استفاده از فضای نیمه باز به ویژه هنگام بارندگی دارند. از طرف دیگر به دلیل شرایط مساعد اقلیم در بیشتر مواقع سال، بخش عمده ای از زندگی در ایوان ها سپری می شود.
7- حفاظت ساختمان از بادهای زمستانی که با سوز سرد همراهند نیز از ضروریات معماری در این اقلیم محسوب می شود. به همین دلیل غالبا جبهه غرب و شمال غربی بناها که در معرض وزش بادهای سرد زمستانی قرار دارد، به طرق مختلف محافظت شده است.
8- به منظور جلوگیری از فرسایش نمای ساختمان در مقابل بادهای توام با باران، سقف ساختمان از دیوارها جلو آمده و چون چتری آن را محافظت می کند. در برخی از بناها، این جلو آمدگی به شکل غلام گردشی در پیرامون بنا مورد استفاده قرار می گیرد.
9- چوب، خشت و آجر از مصالح اصلی به کار رفته در دیوارها و لته چوبی، سفال، حلب یا گالی از مصالح به کار رفته در سقف های شیبدار هستند که با رطوبت بالای این مناطق سازگاری خوبی دارند.[6]
نمونه های موردی
برای مطالعه نمونه موردی از دو نمونه موجود در روستای درونکلای غربی شهرستان بابل استفاده شده است که با مطالعه این دو نمونه نتایج ذیل حاصل گردید(جدول شماره1)
جدول1
1- ویژگی های معماری اقلیم معتدل و مرطوب
شکل 1- استفاده از ایوان
شکل 2- ساختمان در دو طبقه،سقف شیبدار، روزنه هایی در بام
شکل 3- بازشوهایی در مقابل هم
شکل 4- استفاده از مصالح بوم آورد
نتیجه گیری
امروزه با توجه به مشکلات زیست محیطی و آلودگی هوا بوجود آمده در اثر استفاده بی رویه از سوختهای فسیلی و منابع طبیعی، معماران و طراحان را برآن داشته که در طراحی خود از الگوها یی استفاده نمایند که استفاده از این سوختها را به حداقل برسد، یکی از این روشها بازخوانی معماری بومی و سنتی هرمنطقه می باشد.
در سرزمین ایران معماران سنتی در طی چندین قرن با توجه به اقلیم و شرایط آب و هوایی هر ناحیه از ایران به معماری رسیده اند که پاسخگو نیازهای استفاده کنندگان بوده است، در این راهکارها توجه به محیط زیست، شرایط اقلیمی، بوم آورد بودن مصالح و قابلیت برگشت و تجدید بنا از دل طبیعت توجه داشتند، معماران اقلیم معتدل و مرطوب نیز به این مسائل توجه داشتند مانند استفاده حداکثری از کوران هوا، استفاده از نور طبیعی خورشید، تابستان نشین و زمستان نشین بودن بنای مسکونی که تابستان نشین ارتفاع بیشتر داشته در طبقه اول ساختمان به همراه بازشوهای متعدد می باشد اما فضای زمستان نشین برعکس بوده است.
امیدواریم که معماران و طراحان امروز جامعه ما با نگرشی درست و آشنایی کامل با مفاهیم پایدار و بازخوانی اصول معماری گذشته سر زمین خود به یک طراحی درست، کارآمد و زنده دست یابند.
مراجع
پایان