تنظیم شرایط محیطی :
به منظور بهره گیری از وجوه سودمند اقلیم و اصلاح جنبه های ناخوشایند آن می توان محیط ساختگی را طراحی کرد. که دربردارنده منابع طبیعی است و فرم و موقعیتی را می آفریند که منجر به صرفه جویی چشمگیر در انرژی شود.
براستی چنین راهبردهایی را می توان در خانه سازی به کار بست تا به یاری هزینه های کمتر برای انرژی و تمهیدات غیرفعال آسایش را بهبود بخشید .
اقلیم گرم و خشک :
در فلات مرکزی ایران اکثر مناطق نیمه استوایی را شامل می شود و در اثر وزش بادهای مهاجر که از جنوب غربی و شمال غربی به طرف استوا می وزد هوا بسیار خشک است . آسمان در بیشتر اوقات سال بدون آب بوده و اشعه منعکس شده از سطح زمین بسیار بالاست و مه طوفان و گردوخاک در بعد از شهرها اتفاق می افتد. بارندگی و رطوبت هوا بسیار کم و خشکی هوا بسیار بالاست .
معرفی شهرستان بم :
شهر بم واقع در استان کرمان در جنوب شرقی ایران بین 58 دقیقه و 15 تا 30 ثانیه طول جغرافیایی و 29 تا 29 دقیقه و 15 ثانیه عرض جغرافیایی قرار گرفته است . بم شهری با اقلیم کویری است که درست در جنوب غربی کویر لوت گسترده شده است .
مشخصات اقلیمی بم :
این شهرستان بیشتر دارای آب و هوای گرم و خشک است اما به علت مجاورت با کویر منطقه ای کویری به حساب می آید و آب و هوای متغییری دارد ، به طوریکه گاهی اوقات در تابستان ها گرم ترین و در زمستان ها سردترین نقطه کشور گزارش شده است . میزان بارندگی سالانه بطور متوسط 68 میلی متر است.
ویژگی های معماری بومی ( تیپولوژی معماری) در مناطق گرم و خشک ایران :
ساکنین اقلیم گرم و خشک عموما با مسائل و مشکلات حادی چون تابش شدید آفتاب ، گرمای زیاد هوای خشک ، کمبود بارندگی ، کم آبی ، عدم رطوبت ، وجود طوفانهای پرگردوغبار و طوفانهای شن و اختلاف درجه حرارت شب و روز مواجه هستند.
بافت شهری :
مجموعه های شهری و روستایی متراکم و فشرده است برای : کاهش سطوح مرتبط با شرایط حاد منطقه ضرورت امر دفاع در برابر حمله مهاجمان و انطباق با روابط اجتماعی و اقتصادی داخل شهر شکل گیری بافت به جهت تابش خورشید و جهت وزش باد در منطقه بوده است .
محافظت در مقابل شرایط نامطلوب جوی بادهای نامطلوب و گرد و خاک و طوفانهای شن. در عین حال شکل گیری بافت به نحوی است که در استفاده از باد خنک در فصل تابستان و تابش خورشید در زمستان محدودیت ایجاد نشود.
گذرها و معابر :
برای پرهیز از تابش خورشید حتی المقدور گذرها و معابر شرقی و غربی احداث می شوند.
گذرهای باریک با دیوارهای مرتفع در دو طرف گذر در بعد از ظهرهای گرم و تابستان کاملاً از سایه پوشیده می شوند.
جهت ممانعت از جریان یافتن هوا و نفوذ شرایط هوایی حاد پیرامون بافت معابر عموما پیچ در پیچ و گذرهای کم عرض به تراکم و فشردگی ابنیه مجاور می افزاید .
پلان ها و نقشه ها :
پلان ها متراکم و فشرده هستند و بدین طریق سطوح خارجی ساختمان نسبت به حجم آن به حداقل می رسد . میزان تبادل حرارتی در تابستان و زمستان به حداقل رسیده و بیشترین سایه ممکن بر روی سطوح ایجاد می شود.
تعداد و مساحت بازشوها :
بازشوهای سطوح بیرونی و رو به معابر در حداقل (حداقل = ابعاد و تعداد پنجره ها) ، تا فضاهای داخلی کمتر تحت شرایط حاد جوی پیرامون بنا باشد .
مصالح بدنه ی دیوار :
مصالح به کار رفته در دیوارها عمدتا از خشت و گل است اصولا خشت گل و خاک دارای ظرفیت حرارتی بالایی هستند . در شرایط بحرانی ساختمان ها در درون زمین و در دل تپه قرار می گیرند تا کمتر تحت تاثیر شرایط هوای بیرون باشند.
سطوح و نماها :
سطوح و نماها به رنگ روشن انتخاب می شوند تا حرارت ناشی از تابش آفتاب کمتر جذب دیوار شود ، و نماها و سطوح صیقلی و روشن هستند تا باعث انعکاس هرچه بیشتر تابش خورشید شوند.
پوشش بام :
سقف و بام خانه ها از خشت خام و گل ساخته می شود ، به دلیل کمبود بارندگی جوی چوب بام خانه ها غالبا دارای پوشش طاق و گنبد هستند.
و قوس در طاق بام باعث انعکاس بیشتر خورشید و کاهش جذب حرارت خواهد شد . با اجرای پوشش گنبدی با پوسته مضاعف (دو پوسته) هوای حبس شده بین دو پوسته گنبد به نحو مطلوبی از تبادل و فضای زیر سقف را شب هنگام به نحو مطلوبی به فضای بیرون منتقل می کند. زمانیکه پوشش قوس دار و گنبدی است سطح بیشتری از بام در معرض وزش باد و نسیم واقع می شود.
حیاط مرکزی
خانه های با حیاط میانی و محصور مطلوب ترین ترکیب و فرم برای تعدیل شرایط حاد اقلیمی به خصوص در مناطق گرم و خشک کویری است . اتاق ها به حیاط مرکزی باز می شود و بدین ترتیب در مقابل گرمای تابستان و سرمای زمستان و باد و شن و طوفان محافظت می شوند.
در فصل زمستان اتاق های رو به جنوب ( اتاق زمستان نشین ) که دارای باز شوهای وسیع در بدنه ی جنوبی است ( جهت آفتابگیری ) مورد استفاده واقع می شوند.
اتاق های زمستان نشین ( با بازشوهای رو به جنوب ) در جبهه شمالی پلان و اتاقهای تابستان نشین ( با بازشوهای رو به شمال ) در جبهه جنوبی پلان که خیلی کمتر در معرض تابش مستقیم آفتاب هستند. استقرار می یابند. در حیاط مرکزی برای ایجاد رطوبت در هوای خشک منطقه از سطوح گیاهکاری شده حوض آب و فواره استفاده می شود. با توجه به سرمای شب منطقه هوای سرد در طول شب در داخل حیاط و بدنه دیوارها ذخیره شده و در طول روز که شدت تابش آفتاب بالاست و دمای بیرون ساختمان به حداکثر می رسد هوای داخل حیاط و ساختمان تعدیل می شود.
بادگیر:
بادگیر از عناصر تفکیک ناپذیر خانه ها در اقلیم گرم و خشک کویری است . بادگیرها با دهانه های رو به بادهای مطلوب ساخته می شوند تا باد خنک را به جهت تهویه و تعدیل هوا به فضاهای داخلی هدایت کنند . و بادگیرها معمولا در بخشی از ساختمان قرار می گرفتند که با در نظر گرفتن وسعت خانه ها و تعداد اتاق ها قسمت تابستان نشین را خنک کنند.
اصولی که در طراحی ساختمان در این اقلیم باید رعایت کرد :
محیط ساختمانی :
1- ساختمان ها باید متراکم و دورن گرا باشند تا از مساحت سطوحی که در معرض پرتو خورشیدی قرار می گیرند ، کاسته شود.
2- سطوح گسترده باید در جهت شمال – جنوب قرار گیرند ،؛ چرا که این سطوح کمترین میزان پرتو خورشیدی را دریافت خواهند کرد . سطوح غرب نما از همه بحرانی ترند زیرا بیشینه شدت پرتو خورشیدی همزمان با بالاترین دمای بعد از شهر می باشد.
3- دسترسی به بادهای بی غبار و خنک باید تقویت شود.
4- برای ایجاد فضاهای بیرونی محافظت شده و قابل استفاده می توان حیاط مرکزی محصور و کوچکی طراحی کرد.
بام ها :
1- دامنه ای از فرم و ساخت مناسب برای بام برای این مناطق وجود دارد . گزینش ممکن است بر اساس نیازمندی های کاربردی باشد برای مثال سقفی مرکب برای ساخت و ساز نیازمندیهای تهویه و بامی قوسی و شیب دار برای نیازمندیهای گرمایی یعنی کاهش دستیافت گرما در خلال روز و افزایش انتشار آن به هنگام شب .
2- به هنگام استفاده از بام های مرکب بایستی بام از مصالحی سبک وزن و سقف از ماده ای متراکم ساخته شود حتی می توان آنها را با دو سازه مستقل مجزا ساخت.
3- گشودگی های تهیوه بام باید به گونه ای طراحی شوند که هوای گرم جابه جا شود وگرنه این هوای محبوس شده به درون انتقال می یابد .
4- برای خنک کردن سطح خارجی بام باید شیب آن رو به سوی نسیم های غالب باشد .
5- چنانچه شیب بام به سوی حیاط مرکزی باشد هوای خنک شبانه خواهد توانست به سمت پایین روانه شده برای خنک کردن فضاهای درونی مورد استفاده قرار گیرد.
دیوارها :
1- عموما دیوارهای غرب نما و شرق نما باید کمینه شوند چرا که بیش از همه در معرض پرتو خورشیدی قرار می گیرند.
2- بیشتر مشکلات خاستگاهی را دیوارهای شرق نما دارند . زیرا به هنگام صبح با دستیافت گرما مواجه اند. باید از انتشار نابهنگام این گرما به دورن ساختمان پرهیز کرد. بدین طریق افزایش ویژگی های نارسانایی آن توده گرمایی و آمایش سایه همچنین برنامه ریزی هایی مانند ناحیه بندی کاربردی به طوری که فضاهای کم سکونت موانع گرمایی ایجاد کنند.
3- در اصل دیوارهای پیرامونی اتاقی که فقط در خلال روز مورد استفاده قرار می گیرند باید حجیم باشند حال آن که دیوارهای اتاقی که فقط هنگام شب مورد استفاده قرار میگرد بایستی سبک وزن باشد.
4- در مناطقی که دماهای روزانه بالا باشد و دماهای شبانه زیر سطح آسایش دیوارهای درونی و برونی به توده گرمایی نیازمندند تا نوسانات دمایی متعادل شود.
5- در مناطقی با طیف دمای روزانه نسبتا پایین توده گرمایی بایستی به دیواره های دورنی دیوارک ها و کف های بینابینی محدود شود.
6- به دلیل نیازمندی های تهویه شبانه باید بازشوهای تهویه در دیوارها منظور شود.
کف ها :
1- در نواحی گرم و خشک نیازمند کفی هستیم که گرما را ذخیره سازد .
2- طبقه همکف باید یکپارچه و با زمین در تماس مستقیم باشد تا از ویژگی های گرمایی اش استفاده شود.
3- کف باید مصالحی سنگین چون سنگ خاک رس یا دال بتنی بر روی زمین داشته باشد .
4- در نواحی گرم و خشک معمول است فرض را روی زمین قرار دهند . این حرکت نشان دهنده آگاهی فرهنگی (و گرمایی) ازپتانسیل سرمایشی کف است .
5- برای بهره گیری هرچه بیشتر ویژگیهای گرمایی زمین می توان ساختمان را در زیر زمین بنا کرده یا زیرزمینی برای آن تدارک دید .
گشودگی های نورگیری :
1- به دلایل گرمایی بایستی از نور مستقیم خورشید پرهیز کرد و گشودگیها تا حد امکان کوچک باشند.
2- گشودگیها را باید به گونه ای قرار داد که منظره ی اصلی بیشتر رو به سوی آسمان داشته باشد . تا افق یا زمین اغلب بازتابیده از زمین و دیگر سطوح رنگی منبعی از نور خیره کننده است .
3- از طریق شیشه گیر مانند مشربیه یا گشودگیهایی رو به حیاط مرکزی سبز و سایه دار می توان به نور پراکنده ی درونی دست یافت تا از نور ذخیره کننده پرهیز شود.
4- استفاده بیشینه از نور بازتابیده ی دورنی و غیر مستقیم مناسب ترین فرم بهره گیری از روشنایی روز است . به طور نمونه گشودگی مرتفع نور را به سوی سقف باز می تاباند چنانچه سقف با رنگ سفید نقاشی شده باشد حتی از میان گشودگی های نسبتا کوچک نیز می توان به روشنایی دورنی خوش پخشی رسید .