بسم الله الرحمن الرحیم
مقدمه:
اقلیم:
به طور کلی اقلیم عبارت است از تاثیر عوامل جوی یک محیط که خصوصیت جغرافیایی یک منطقه را مشخص می کند. اقلیم شناسی آب و هوا را شناسایی و تبیین می کند. اقلیم شناسی آب و هوا را شناسایی و تنظیم می کند
تقسیمات اقلیمی:
اصولاً در بسیاری مناطق جهان، اقلیم به وسیله عرض جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا مشخص می شود، ایران با توجه به موقعیتی که دارد دارای ۴ نوع اب وهوا می باشد دانشمندان ایرانی، تقسیمات اقلیمی ایران را بر اساس روش کوپن انجام داده اند، بنابراین تقسیمات چهارگانه اقلیم ایران را که توسط دکتر حسن گنجی با کمی تغییر در روش تقسیم بندی کوپن پیشنهاد شده به شرح زیرمی باشد.
* اقلیم گرم و خشک (فلات مرکزی)
* اقلیم گرم و مرطوب (سواحل جنوبی)
* اقلیم معتدل و مرطوب (سواحل جنوبی دریای خزر)
* اقلیم سرد (کوهستان های غربی)
ویژگی های عمومی اقلیم گرم و خشک:
خشکی یک پدیده اقلیمی است که در اثر فقدان یا کمبود رطوبت حادث می شود. فقدان و کمبود رطوبت از روی خاک، پوشش گیاهی و پستی و بلندی مناطق خشک مشخص می شود شناخت مناطق خشک ممکن است از طریق مطالعات خاک شناسی، گیاه شناسی و ژئومورفولوژیکی انجام پذیرد. پایه و مشخصه اصلی شناخت مناطق خشک اقلیم می باشد.
اقلیم گرم و خشک، به شرایط آب و هوایی خاصی اطلاق می شود که در آن شدت تابش آفتاب و گرما بیش از حد، میزان تبخیر آب بیشتر از بارش باران و ذخیره آب های زیرزمینی غالبا کم است و آفتاب و خشکی بیش از حد هوا بر زندگی ساکنین سایه می افکند. پوشش گیاهی اندک، بارندگی کم و تبخیر بالا را می توان عمده ویژگی های این شرایط اقلیمی دانست. اقلیم گرم و خشک نیز درست همانند سایر اقلیم ها معماری خاص خود را می طلبد؛ چرا که این شرایط آب و هوایی و زیستی قطعا نیاز به معماری خاصی دارد که میزان سوزانندگی آفتاب و گرمای هوا را کاهش دهد و فضایی راحت را جهت رفاه حال ساکنین فراهم آورد.
بارندگی بسیار اندک سالیانه – رطوبت بسیار بسیار ناچیز – نوسان درجه حرارت بسیار زیاد در طول شبانه روز به دلیل عدم وجود رطوبت- زمینی – کم بودن پوشش گیاهی. – جریان هوا: حیاط مرکزی باد گیر متعدد و چند طرفه به خصوص در ضلع جنوبی جهت استفاده از باد مطلوب (خنک نمودن فضاهای داخلی).برای مثال خوی
خصوصیات مناطق خشک عبارتند از:
١ ـ فشار بالای هوا که باعث می گردد دما بالا باشد و شرایط گرم و خشک در این مناطق حاکم باشد.
٢ ـ باد: در مناطق خشک بادها بطور ممتد می وزند و باعث کاهش رطوبت می شوند.
٣- توپوگرافی: وقتی هوا با سلسله کوهها برخورد می کند در آن منطقه هوای سرد ایجاد می شود. در کوهپایه ها چنین هوایی وجود دارد.
٤ ـ اقیانوسها: در اقیانوسها و دریاها میزان میزان دما پایین تر است و بادها با نسیم سردی می وزند، رطوبت درنتیجه تبادل هوا جابجا می شود وهوای گرم جای خودش را با هوای سرد عوض می کند.
یک یا چند تا از عوامل فوق در مناطق خشک به چشم می خورد. ولی علت اصلی خشکی، گسترش الگوهای آتمسفری جهانی است. استفاده از عوامل فشار هوا، باد، تو پوگرافی و اقیانوس برای نشخیص مناطق پر باران خشک، سرد و معتدل بسیارمتداول است.
به طور کلی عواملی که باعث خشکی آب و هوا در مناطق مختلف جهان شده است عبارت است از:
* گرم شدن زیاد منطقه بر اثر تابش خورشید
* اثر مراکز فشار یا پر فشار زیاد (به ویژه مجاور حاره ای)
* اثر جریانهای سرد ساحلی اقیانوسها
* اثر سلسله کوههای مرتفع و فلات های مرتفع
* دور بودن از تاثیردریاها و اقیانوسها
* عدم صعود هوا حتی در هوای مرطوب و آشوبهای هوائی
یک سوم سطح کره زمین را مناطق خشک پوشانده است که سه چهارم این مناطق در کشورهای آفریقایی، آسیایی و استرالیا وجود دارد. مشخصه این مناطق این است که در سال بارندگی کم و اندک وجود دارد. مناطق خشک دارای شرایط محیطی و اقتصادی خاص خود هستند این مناطق ٨٢ درصد منابع نفتی، ٨٦ درصد آهن و ٧٩ درصد مس و ٦٧ درصد الماس دنیا در خود جای داده اند (Hearhcote ، ١٩٨٣). نواحی خشک از لحاظ منابع معدنی غنی می باشند ولی از نظر آب کمبود دارند، بنابراین مواجه با مشکلات اکولوژیکی هستند. خشکسالی و قحطی مناطق خشک را تهدید می کند.
اقالیم خشک یک سوم سطح کره زمین را اشغال کرده و ١٥ درصد جمعیت جهان در این مناطق زندگی میکنند. گر چه جمعیت به طور نسبی در مناطق خشک پایین است ولی در شهر های بزرگ مناطق خشک مانند پکن، تهران، کراچی جمعیت زیادی زندگی می کنند. در بین سالهای ١٩٦٢ تا ١٩٨٥ جمعیت مناطق خشک ٨١ درصد رشد داشته است. به دلایل فرصتهای اقتصادی جمعیت مناطق خشک رو به افزایش است.
موانع عمده توسعه در مناطق خشک عبارتند از:
١- مشکلات محیطی در ارتباط با عدم آب کافی
٢- عدم سرمایه گذاری جهت زیر ساختهای اقتصادی
عامل اصلی که بر فعالیتهای اقتصادی و تولیدی در مناطق خشک تاثیر می گذارد ناشی از کمبود یا فقدان آب می باشد.
بیابان سرزمین گسترده ای است که به نوعی از منطقه خشک و کم باران در جغرافیای کره زمین گفته می شود و به خاطر بارندگی سالیانه کم دارای پوشش گیاهی کم است.
خصوصیات بیابان ها در نواحی گرم و خشک
انواع و ویژگیهای آن:
بنابر آنچه تا اینجا درباره مناطق خشک نوشتیم، بیابان، قسمتی ازمناطق خشک است وبه نواحی گفته میشود که متوسط بارش سالانه آن کمتر از 50 میلی متر استو امکان دارد در طول سال ویا سالها، به کلّی فاقد بارندگی باشد(تعریف بیابان از نظر اقلیم شناسی). در چنین شرایطی ،امکان دارد منطقه از لحاظ آب فقیر ویابه کلّی فاقد بارندگی باشد (به عنوان مثال بیابان لوت را میتوان نام بردکه فقط دارای پنج چشمه است که آب تمامی آنها شور است ویک رود دائمی (بنام رود شور بیرجند) در آن جریان دارد که براثر گرماوتبخیر شدید سرانجام خشک شده و نمکزار ( نمکزار شهداد) تبدیل میگردد و از نمک آن بهرهبرداری میشود.
درمنطقه ای که سالها باران نمی بارد (بیابان)، آن منطقه معمولاً از لحاظ پوشش گیاهی فقیر و حتی مساحتهای وسیعی از آن به کلی فاقد گیاه است (تعریف بیابان از نظر گیاهشناسی) باز، بهترین مثال بیابان لوت ایران است که قسمت مرکزی آن به طول 200 وعرض 150 کیلومتر (به استثناء یک قطعه کوچک) به کلّی فاقد گیاه است.
در نواحی بیابانی که ممکن است در طول سال و یا سالها بارندگی صورت نگیرد و بارش چند سال آن ظرف چند روزویا چندساعت ببارد، فرسایش آبی وبادی بسیار شدید است (تعریف بیابان از لحاظ ژئومرفولوژی).
بنابراین از دیدگاههای مختلف بیابان به مناطقی اطلاق میشود که: متوسط بارش سالانه آن کمتر از 50 میلیمتر باشد و در طول سال و یا سالها درآن بارندگی صورت نگیرد، از لحاظ پوشش گیاهی بسیار فقیر و یا مساحتهای وسیعی از آن بدون گیاه باشد، از آن شدید باشد و…
اما بیابان ازدیدگاه اکولوژیستها(کارشناسان سامان ملل متحّد) تعریف دیگری دارد: مناطقی رابیابان مینامند که فعالیت موجودات زنده (گیاه،انسان،حیوان) در آن کم باشد:
الف – درمورد گیاهان :
مناطقی را که پوشش گیاهی آن درحال از بین رفتن است، میگویند در حال بیابانی شدن(Desertification) است واگر پوشش گیاهی آن خیلی تُنک شد (به کمتر از 10% رسید) ویا به کلّی از بین رفت ، میگویند این ناحیه یا سرزمین به بیابان (Desert) تبدیل شد.
ب – درمورد انسانها :
درمواردی که یک روستابه علت مهاجرت شدید درحال تخلیه شدن است میگویند این روستا ،دارد به بیابان تبدیل میشود واگر به کلّی خالی از سکنه شد، میگویند به بیابان تبدیل شد ( در حالی که در چنین شرایطی از لحاظ پوشش گیاهی ، غنی میشود زیرا دیگر انسان ویاحیوانی ازاو در آنجا وجود ندارند که موجب ازبین رفتن پوشش گیاهی شوند.
ج – درمورد حیوانات
حیوانات بردودسته اند : خشکی زی وآبزی : اگربه عنوان مثال به هر علتی حیوانات خشکی زی آن منطقه مانندآهو،گوزن، گورخر وامثال اینها ازبین بروند،میگویند آنجا به بیابان تبدیل شد . وحتی اگر موجودات زنده یک دریاچه (موجودات آبزی) براثر ریختن فاضلاب یا پسابِ آلوده صنعتی وشهری در حال از بین رفتن باشند، گویند این دریاچه در حال بیابانی شدن است واگرتمام موجودات زنده آن مردند ، میگویند این دریاچه به بیابان تبدیل شده است. لذا ازدیدگاه اکولوژیستها کم شدن فعالیت موجودات زنده نشانه بیابان زائی است .براین اساس است که در یک منطقه مرطوب مانند رشت که در هیچ کجای آن اثری ازبیابان دیده نمیشود، اگر دراین منطقه جنگلها ازبین بروند میگویند به "بیابان سبز" تبدیل شدهاست.
معماری اقلیم گرم و خشک:
الف ) بافت شهری و روستایی :
1 – بافت شهری و روستایی بسیار متراکم .
2 – فضای شهر کاملا محصور .
3 – کوچه باریک و نامنظم و بعضاً پوشیده با طاق .
4 – ساختمان ها متصل به هم .
5 – نحوه استقرار مجموعه های زیستی براساس جهت آفتاب و باد .
ب) خصوصیات کلی فرم بنا در این نواحی :
1 -کلیه بناها به صورت کاملاً درونگرا و محصور .
2 – کلیه بناها دارای حیاط مرکزی ( بجز حمام ) و اغلب آنها دارای زیرزمین ، ایوان و بادگیر.
3 – کف آبنیه ، خصوصاً حیاط ، پائین تر از سطح معابر.
4 – ارتفاع اتاق ها نسبتاً زیاد .
5 – طاق ها غالباً قوسی و گنبدی .
6 – دیوارها نسبتاً قطور .
ساختمان با فرم مربع مطلوب ترین انتخاب در این اقلیم می باشد که کمترین مقدار گرما را در زمستان از دست می دهد و در تابستان کمتری مقدار گرمای وارد شونده بر ساختمان را می گیرد . و با کمترین سطح خارجی بیشترین حجم را به دست می دهد .
منابع:
1 – www.sid.ir
2- سایت ویکی پدیا
3- https://hamino.ir