پروپوزال بررسی ضرورت ها و ابعاد آینده پژوهی در سازمان حج وزیارت

پروپوزال مدیریت استراتژیک
بررسی ضرورت ها و ابعاد آینده پژوهی در سازمان حج وزیارت
مقدمه
جهان معاصر در آستانه تحول ها و دگرگونی های شگرفی است. خورشید سومین هزاره تاریخ با طلوع خویش، الگوها و قالب های تجویزی را ذوب کرد و انسان معاصر تمامی داشته ها و پندارهای خویش را بر باد رفته دید. پیدایش نظریه آشوب، نظریه سامانه های پیچیده و نظریه سامانه های باز، تنها نقطه آغازی بر این دوران آشوبناک است. به باور "ریچارد اسلاوتر"، شکل گیری این شرایط به معنای آن بود که دیدگاه جهانی – صنعتی غرب، که بر قطعیت، پیش بینی پذیری، هدایت و منطق گراییِ ابزاری تکیه داشت، از هم فرو پاشیده است. در این محیطِ سرشار از بی ثباتی و آکنده از عدم قطعیت، تنها رویکرد و سیاستی که احتمال موفقیت و کام روایی دارد، تلاش برای معماری آینده است. گر چه این تلاش همواره با خطرپذیری فراوان قرین بوده است، اما به هر حال پذیرش این مخاطره، به مراتب عاقلانه تر از نظاره گر بودن تحول های آینده است. ترسیم دیدمان های روشن آینده، آگاهی از روندها، تحول ها و در نتیجه تصمیم گیری به هنگام، می تواند هر جامعه و سازمانی را در یافتن بهترین راهها تواناتر سازد. (خزایی، 1390 )
دست یابی به این توانمندی، نیازمند چیرگی بر دانش راهبردی آینده پژوهی و کاربست آن در عرصه عمل و رقابت های آینده است. آینده پژوهی، دانشی بین رشته ای است و تحول علوم و فن آوری ها در آن تاثیری مستقیم و بی واسطه دارد. آینده پژوهی، دانش و معرفتی است که چشم مردم را نسبت به رویدادها، فرصت ها و مخاطره های احتمالی آینده باز می کند و ابهام ها و تردیدهای فرساینده را می کاهد. توانایی انتخاب های هوشمندانه مردم و جامعه را افزایش داده و به همگان اجازه می دهد تا بدانند به کجاها می توانند بروند (آینده اکتشافی) و به کجاها باید بروند (آینده های هنجاری) و از چه مسیرهایی می توانند با سهولت بیشتری به آینده های مطلوب خود برسند. (ملکی فر و همکاران، 1386، 7-6)
هدف آینده پژوهی مدیریت روندها، انطباق با شرایط بقا و رشد و احراز آمادگی برای موارد پیش بینی نشده است. به عبارت دیگر آرمان آینده پژوهی، کشف آینده های محتمل، گزینش بهترین و در صورت امکان معماری آن است. (خزایی، 1390)
نکته قابل توجه در مطالعه آینده آن است که آینده پژوهی به پیش بینی قطعی آینده نمی پردازد، بلکه عوامل شکل دهنده شناسایی، مطالعه و مورد بحث واقع می شوند. سپس چالش ها و موضوع های پیش رو، شناسایی می شوند تا بتوان با ارائه راه کارهای مناسب برای برخورد با آن ها، برنامه ریزی نموده، از بروز چالش ها و تحقق آینده نامطلوب جلوگیری نمود. (قدیری، 1384)
اینک پژوهش در حوزه آینده، به شیوه ای فزاینده، تصمیم ها و سیاست های عمومی را متاثر ساخته است و بسیاری از سازمان های آینده پژوهی می کوشند عرصه های برنامه ریزی و سیاست گذاری را هدف تلاش های خود قرار دهند و برای کامیابی بیشترِ کسب و کار خود، آینده پژوهی را به خدمت گیرند.(خزایی، 1390)
بنابراین آینده پژوهی بیش از گذشته نیاز سازمان ها و مدیران عصر عدم قطعیت است.
بیان مساله تحقیق
در عصری که تغییر مداوم و عدم اطمینان از مهم ترین ویژگی های آن است و کسب و کارها هر روز با مسائل جدید و ناشناخته ای از جنس آینده روبه رو هستند، مدیران با مشکل واقعی تلاش برای هدایت سازمان های خود در یک محیط نامطمئن و متغیر و توافق بر سر پی گیری انواع برنامه های کاربردی و عملی روبه رو هستند. (عاضدی تهرانی، 1389)
به هر حال باید اذعان کرد که آینده ثابت و پایدار نیست و پیش بینی های قطعی که فقط بر اساس مطالعه گذشته و تاریخ تهیه می شوند، جوابگوی نیازهای رهبران و مدیران ارشد دولت ها، سازمان ها و شرکت ها به منظور برنامه ریزی استراتژیک نیستند. (خزائی، 1390)
ناکامی در پیش‏نگری رویدادها و روندها می‏تواند پیامدهای ناگواری به همراه داشته باشد. سامانه‏ صنعتی به یادگار مانده از گذشته، تداوم روندها در ساختار کلاسیک اقتصاد، تجارت جهانی و توسعه اندک، وجود برخی دیدگاه‏های مکانیکی و نابودی تدریجی محیط زیست جهانی، نمونه‏هایی از مشکلات و موانعی هستند که آینده را به چالش می‏خوانند. در چنین فضای سرشار از مشکل و بی‏ثباتی، ضرورت نقد رفتارهای گذشته، نهادینه‏سازی آینده‏نگاری، مفهوم سازی دوباره‏ فرضیه و ژرف اندیشی در آینده با دقتی افزون‏تر از گذشته، احساس می‏شود. در چنین محیطی، مطالعه آینده‏پژوهی، مقوله‏ای ضروری است. (خزایی، 1390)
پس حرکت به سمت آینده پژوهی در سازمان ها تنها یک تمایل و انتخاب نمی باشد؛ بلکه به عنوان یک ضرورت و مهارت مطرح است که باید تقویت شود. لذا شناخت ابعاد کلیدی در تفکر آینده پژوهی بسیار پر اهمیت است تا از طریق آن، فضای آینده را بهتر تصور نمود، روندها را کشف کرده و بر اساس آن به شکل دهی فضای چالش و درک ماهیت موانع پرداخت تا بتوان پیش نیازهای عملیات و توانمندی های لازم را فراهم نمود.(منزوی، 1388،1)
سازمان حج و زیارت جمهوری اسلامی ایران نیز با توجه به وظایف محوله و نیز با عنایت به گرایش مردم به اجرای این فریضه، به طور میانگین در هر سال، تامین کننده خدمات دو میلیون زائر ایرانی جهت تشرف به کشورهای عربستان، عراق و سوریه می باشد؛ به عبارتی می توان گفت که هر خانواده ایرانی به نوعی با این سازمان در ارتباط می باشد. شایان ذکر است موضوع حج و زیارت با دو مقوله مواجه است. اول موضوع مناسک حج و آداب زیارت است که در طول زمان دستخوش کم ترین تغییرها می باشد و دوم خدماتی است که جهت انجام مناسب مناسک به زائران ارائه می گردد. این خدمات حوزه های مختلفی چون اطلاع رسانی، آموزش، ثبت نام، اعزام، اسکان، بهداشت و درمان، تغذیه، بیمه، تدارکات و … را در داخل و خارج از کشور در بر می گیرد و ارائه مطلوب آن جز با ارتباط صحیح و موثر با سایر دستگاه های ذیربط و بخش خصوصی و استفاده از مناسب ترین امکانات حاصل نخواهد شد. لذا لازم است هر گونه سیاست گذاری، برنامه ریزی و تصمیم گیری با بررسی دقیق ملی و بین المللی در تمامی حوزه های مرتبط انجام پذیرد تا بتوان مشتاقانِ در انتظار زیارت را با بیشترین رضایت و کمترین هزینه پشتیبانی نمود. از این رو استفاده از کارشناسان در حوزه های مدنظر، به منظور بررسی دقیق محیط پیرامونی و آینده های پیش رو، آینده مطلوب را برای زائران رقم خواهد زد. بنابراین به نظر می رسد با ایجاد نگرش آینده پژوهی در مدیران تصمیم گیر سازمان حج، مانع از غافل گیری ایشان در مقابل تغییرهای داخل و خارج از کشور شد. این پژوهش قصد دارد با تعیین ضرورت ها و ابعاد آینده پژوهی در سازمان حج و زیارت در پاسخ به این سوال که "چه ضرورت هایی برای آینده پژوهی در سازمان حج و زیارت وجود دارد و در مطالعه آینده این سازمان چه بعدهایی باید مورد توجه قرار گیرد؟" اهمیت آینده پژوهی را برای مدیران تصمیم گیر سازمان حج گوشزد نماید.
اهمیت تحقیق
مدت‏ها پیش از این "ماکیاولی" گفته بود "پیش‏نگری منافع فراوانی به همراه دارد"؛ با این وجود او به این مساله اشاره نکرده بود که چگونه یک سازمان، نهاد و یا بنگاه کسب و کار، می‏تواند قابلیت پیش‏نگری خود را به منظور کشف و شناسایی فرصت‏های طلایی و پرهیز از پرتگاه‏های غفلت‏زدگی راهبردی، بهبود بخشد. (خزائی، 1390)
در پایان دهه 1960 دو تغییر مهم در دیدگاه مردم نسبت به آینده در حال شکل گیری بود؛ تغییر اول آن که مردم کم کم متقاعد می شدند که "مطالعه و بررسی آینده امکان پذیر است". تغییر دوم نیز شناخت و تشخیص این نکته بود که "جهان آینده انعطاف پذیر است". بنابراین دیگر مطالعه آینده صرفاً یک سرگرمی بیهوده برای افرادی نبود که می خواهند طالع خود را بدانند، بلکه وظیفه اساسی هر انسانی شده بود که می خواست آگاهانه انتخاب و هوشمندانه عمل کند.
این دو تغییر در طرز تفکر مردم نسبت به آینده، نه تنها مطالعه آینده را موجه و عقلانی جلوه داد، بلکه آن را به یک ضرورت تبدیل کرد. این ضرورت تنها از سوی دانشمندان و پژوهشگران احساس نمی شد؛ مقام های دولتی، بازرگانان، استادان دانش گاه ها، آموزگاران و دیگران نیز آن را احساس می کردند. (ملکی فر و همکاران، 1386،50)
در عصر تغییرهای پیچیده و حرکت‏های شتابان علم و فن آوری، پیش‏نگری و دستیابی به مزیت برتری راهبردی در گرو شگردهای پیشرفته‏ جمع‏آوری اطلاعات، مدل‏های نوین تصمیم‏گیری و پاسخ‏گویی عملی است. این ابزارها و شگردها به یک سازمان اجازه می‏دهند که از اطلاعات راهبردی محیط خارجی و داخلی در راستای رسیدن به آرمان‏های سازمان بهره‏برداری کرده، از غفلت‏زدگی پرهیز کند و از فرصت‏هایِ نو پدید، بهترین استفاده را برده، تهدیدهای نوظهور را به فرصت طلایی تبدیل کند.
هر سازمان یا بنگاه اقتصادی که خواستار موفقیت در صحنه جهانی است، به ناچار باید نیروی پیش نگر را به عنوان ابزار کارآمد قرن بیست ویکم مورد توجه قرار دهد تا با استفاده از فنون آینده نگاری و پیش نگری بتواند از سرمایه ها و منابعی که در اختیار دارد، استفاده ثمربخش تری را انتظار داشته باشد. (خزائی، 1390)
"الکساندر جی.ترومن" مدیر عامل شرکت "فورد موتور" در این خصوص می‏گوید:
" سازمان‏ها و بنگاه‏هایی که تغییرات را پیش‏بینی کنند، ترقی خواهند کرد. آن دسته از سازمان‏ها که مانند عصر حاضر پویا و شاداب نباشند، در هنگامه‏ پایان میهانی، حضور نخواهند داشت." (خزائی، 1390)
در بیشتر سال های دهه‏ 80 میلادی شرکت "آی.بی.ام"1، نشانه‏های پیدایش تغییر در صنعت را نادیده گرفت. این شرکت در شرایطی که برای ایفای نقش در عرصه‏ تجارت رایانه‏های شخصی مهیا شده بود، وارد بازار ابررایانه‏ها شد. شرکت "جنرال موتورز"2 هم به علایم ظهور و بروز بحران انرژی در اواخر دهه‏ شصت و افزایش جذابیت اتومبیل‏های کوچک و کم مصرف ژاپنی توجه چندانی نکرد. این بی‏توجهی موجب شد شرکت معظم"جنرال موتورز" با کاهش 30 درصدی ارزش سهام خود روبرو شود. شرکت بزرگ زنجیره‏ای "سرس"3 هم در تمامی فروشگاه‏های خود به کار بیهوده‏ تولید و فروش کالا تنها با مارک تجاری خود و همگن‏سازی فروشگاه‏های بزرگ و سامانه‏ ملی در راستای این سیاست ادامه داد، حال آن که مشتریان به دنبال مارک‏های متنوع در فروشگاه‏ها و کیفیت بیشتر در محصول و خدمات بودند. از سویی دیگر می توان به تلاش های آینده پژوهانه وزارت برنامه ریزی "کویت" اشاره کرد که با بهره گیری از آینده پژوهی قوم نگاشتی، عرصه ای مناسب برای تصویرپردازی آینده اقتصادی و الگوهای بهینه نظام فرهنگی و اجتماعی در دوران پس از اتمام نفت فراهم ساخته است. (خزایی، 1390)
طرح‏ریزی آینده‏ یک سازمان، بنگاه یا دولت تنها به وسیله‏ فنون اطلاعاتی پیشرفته، الگوهای نوین، قدرت پاسخ‏گویی و محاسبه علمی امکان‏پذیر است. برای ماندگاری و موفقیت در آینده باید مهارت‏های پویش محیطی را با ارتباط دادن به اطلاعات برخاسته از سامانه اطلاعاتی راهبردی درباره‏ پیشرفت‏ها در محیط خارجی و تطبیق و تشریح آن در درون سازمان کامل کرد. هر چه رویدادها و روندهای نوظهور و در حال شکل گیری زودتر تشخیص داده شوند، گزینه های بیشتری برای اقدام و انتخاب در اختیار خواهد بود. (خزائی، 1390)
صاحبان کسب و کارها بیش از دیگران به ارزش شناخت روندها پی برده اند؛ چرا که امروزه مدیران به خوبی می دانند اگر بنگاه خود را با روندهای جاری سازگار نکنند، محکوم به فنا هستند. شناخت روندهای مهم منطقه، کشور و جهان، بستر ذی قیمتی برای انتخاب واقع بینانه هدف ها و استراتژی ها فراهم می کند. کسی که از روندها بی خبر است، مانند کبکی است که سرش را در برف فرو برده و با این عمل، در واقع کسب و کار، حرفه یا سرمایه خود را در برابر سیل ویران گر تغییر، بی دفاع رها کرده است. افراد و سازمان ها می توانند به پشتوانه رصد روندها، امواج سرکش تغییر را رام نموده و به هر سو که می خواهند بکشانند. (کورنیش، 1388، 130)
در حال حاضر بسیاری از سازمان ها به جستجوی روندها و سایر پیشرفت های مهم می پردازند. پویش، لزوماً نیروی انسانی و بودجه هنگفت نمی خواهد. به سادگی و به دور از ریخت و پاش های مالی، می توان پویش کارآمدی انجام داد و چه بسا که چنین پروژه ساده و آبرومندی، نتایج بسیار ارزشمندی در پی داشته باشد. (کورنیش، 1388، 123)
باید توجه داشت که حضور عاملانه در روند تحول آینده، کاهش تهدیدها و افزایش فرصت ها و گزینه ها، نیازمند رویکردی آینده پژوهانه است که امکان کنش گری در رخدادهای آینده را فراهم می سازد. آینده پژوهی می آموزد که چگونه می توان در برابر هجوم تغییرهای سرسام آور و آشوبناک غافل گیر نشد و در مصاف با آینده مبهم کم ترین ضرر و بیشترین سود را بدست آورد. (پدرام،1388، 3)
لذا شناخت ضرورت ها و ابعاد آینده پژوهی برای سیاست مداران و برنامه ریزان کشور در تمامی سطوح و نهادها سبب خواهد شد تا در جهتی برنامه ریزی کنند که موجب افزایش بهره وری شده، با تصمیم گیری آگاهانه تر به اهداف از پیش تعیین شده، بهتر و دقیق تر دست یابند.
هدف های تحقیق
هر تحقیقی برای دست یابی به اهداف خاصی صورت می گیرد، این هدف ها خود را در قالب مساله تحقیق نمودار می سازند و از طریق بیان آن آشکار می شوند. (خاکی، 1388، 29) در این تحقیق، محقق قصد دارد با بهره گیری از اسناد و مدارک موجود، نظر اساتید فن و مدیران ارشد سازمان حج و زیارت به معرفی ضرورت های مطالعه آینده در این سازمان بپردازد. همچنین بر اساس کلان روندهای معرفی شده از سوی فیلیپ کاتلر و نیز نوع فعالیت های سازمان، ابعادی را که لازم است در پژوهش آینده سازمان مورد توجه قرار داد، تبیین نماید. لذا اهداف این پژوهش را می توان بصورت زیر تقسیم بندی نمود:
هدف های اصلی:
1- تعیین و تبیین ضرورت های آینده پژوهی در سازمان حج و زیارت
2- تشخیص بعدهای مورد توجه در مطالعه آینده سازمان حج و زیارت
هدف های فرعی:
1- تعیین ضرورت های دانش آینده پژوهی
2- تشخیص بعد های مطرح در دانش آینده پژوهی
3- شناسایی وظایف کلان سازمان حج و زیارت
چارچوب نظری تحقیق
در حال حاضر آینده پژوهی از پهنه وسیع تری نسبت به دوران طلایی ۱۹۶۰ و اوایل ۱۹۷۰ برخوردار است. بر خلاف آن دوران، آینده پژوهی تنها به عده معدودی از نویسندگان و استادان محدود نمی شود؛ بلکه دنیای کسب و کار، دولت مردان و فرهیختگان همگی در حال بیداری و درک این واقعیت هستند که برای این که آینده موفقی داشته باشند باید بر روی آن تمرکز کنند.
لذا در سال های اخیر آینده نگاری به عنوان یک ابزار تصمیم گیری دولتی در محیط سیاست، علم و تکنولوژی ظاهر و در بسیاری از حالت ها منجر به پاسخ راهبردی و استراتژیک در رابطه با علم و جامعه در یک چشم انداز بلند مدت گردیده است؛ در نتیجه نقش آینده نگاری در مدیریت استراتژیک امور، بیش از پیش نمایان شده است. همچنین به موازات آن که مردم پذیرفتند مطالعه آینده برای خلق یک جهان بهتر ضرورت دارد، اندیشکده های گوناگونی با تمرکز بر مطالعه آینده پدید آمدند تا این مهم را جامه عمل بپوشانند. (ملکی فر و همکاران، 1386، 50)
اگر چه پژوهشگران ابعاد متعددی در مطالعه آینده پژوهی مطرح کرده اند، ولی برای درک این ابعاد، ناگزیر باید جریان های تغییر را نظام مند کرد تا از آن ها به گونه ای اثربخش تر استفاده نمود. (کورنیش، 1388، 120)
متفکرانی که در دهه 1960، "آینده پژوه"4 نامیده می شدند، دریافتند که امروز، سنگ بنای دنیای آینده است و با نگاهی سازمان یافته به رویدادهای امروز، می توان چیزهای زیادی راجع به آینده آموخت. اما کلید معما، رویدادها (پیشرفت های ناگهانی یا اتفاقات یک روزه) نیست، بلکه "روندها"5 (تغییرهای بلند مدت و مداوم در عرصه های مختلف) است. (کورنیش، 1388، 18)
تغییر نقطه عطفی در رویدادهاست؛ چرا که مردم به تغییر بی اعتنا نیستند و از روی عواطف و احساس خود به آن پاسخ مثبت یا منفی می دهند. اما تغییر مفهوم هم زادی به نام پیوستگی دارد. (کورنیش، 1388، 76)
پیوستگی، بر خلاف سایر عرصه ها در آینده پژوهی، فرصتی برای درخشش پیدا می کند؛ چون همان چیزی است که چرخ بازار آینده پژوهان را می چرخاند! اگر همه چیز تغییر کند، درباره آینده هیچ چیز شناخته نخواهد شد. پیوستگی گذشته و آینده، سبب می شود تا تغییرهای آینده قابل پیش بینی باشد. این پیوستگی است که اجازه می دهد تا رویدادهای آینده را پیش بینی و برای آنچه باید انجام داد، برنامه ریزی کرد. این زنجیره تغییر را گاه "خطی" می نامند؛ چون در مسیری مستقیم پیش می روند. لذا الگوهایی در این نوع تغییرها قابل تشخیص هستند که کاربردشان در پیش بینی رویدادهای آینده چندان دشوار نیست.
گونه دیگر از تغییر نیز ناپیوسته، غیر خطی و حتی ناگهانی خوانده می شوند. این تغییرهای نامنظم موجب دگرگونی های پی در پی می شوند. این تغییرها که کمتر از بقیه قابل پیش بینی هستند، از این واقعیت نشات می گیرند که در دنیا، سامانه های درهم تنیده ای وجود دارند که تحت تاثیر نیروهای احتمال و آشوب می باشند. پیش بینی تغییرهای ناپیوستار بسیار دشوار و در عین حال بسیار مهم است. (کورنیش، 1388، 76)
"ادروارد کورنیش" در کتاب "آینده پژوهی پیشرفته " 6 جریان اصلی تغییر را با نام کلان روندها و به عنوان ابزاری برای درک دگرگونی بزرگ معرفی می نماید؛ چرا که هرکدام ناظر به یک حوزه کلیدی تغییر هستند و نیروی بسیار مهمی در زندگی بشر امروز به شمار می آیند.
پیشرفت فن آوری و رشد اقتصادی دو بعد اصلی را تشکیل می دهد. این دو کلان روند، تغییرهای بیشماری را در جامعه بشری رقم زده اند؛ از میان همه این تغییرات چهار دگرگونی، تاثیر شگرفی از خود به جای می گذارند. از آنجا که این دگرگونی ها جریانی از تغییرات و نیروهای مختلف هستند که تغییرهای متعدد دیگری را رقم می زنند، "ادوارد کورنیش" آن ها را در زمره کلان روندها به شمار آورده است. این کلان روندها عبارتند از بهبود بهداشت و سلامت، افزایش تحرک، زوال محیط زیست و افزایش فرهنگ زدایی.
در شناسایی این دگرگونی ها باید نگاهی جهان شمول و بلند مدت به دنیا داشت. شش کلان روند ذکر شده، چارچوبی برای اندیشیدن به تغییرهای جاری جهانی ایجاد کرده و همچنین مفهوم روند را به عنوان روشی برای اندیشیدن به تغییر ارائه می نماید. (کورنیش، 1388، 46)
از سوی دیگر نیز "فیلیپ کاتلر" در کتاب "مدیریت بازاریابی" روندهای پراهمیت در عرصه کسب و کار را در شش حوزه گسترده جمعیتی، اقتصادی، حاکمیتی، زیست محیطی، اجتماعی/فرهنگی و فن آوری تقسیم نموده است. "انجمن آینده جهان" نیز از همین طبقه بندی در معرفی روندهای آینده پژوهی استفاده می کند. دوماهنامه "فیوچریست" که ارکان "انجمن آینده جهان" به شمار می رود، در هر شماره خود روندهای جاری را در قالب این شش گروه بررسی می کند. (کورنیش، 1388، 121)
بر اساس اسناد موجود در سازمان حج و زیارت و مصاحبه های مقدماتی انجام شده با مدیران ارشد این سازمان، دو وظیفه کلان خدماتی و فرهنگی برای سازمان مدنظر می باشد. لذا با توجه به وظایف سازمان و با تکیه بر روندهای معرفی شده از سوی " فیلیپ کاتلر"، در این تحقیق آن دسته از بعدهای آینده پژوهی را که باید در سیاست گذاری، تصمیم گیری و برنامه ریزی سازمان حج و زیارت مدنظر قرار گیرند، مشخص می شود.

مدل تحقیق

شکل (1-1) مدل مفهومی تحقیق

سوال های تحقیق
در پژوهش های توصیفی با یک متغیر (تحقیقات برآوردی و ارزشیابی) بهتر است محقق به جای فرضیه، سوال پژوهی مطرح نماید. (صفری شالی، 1390) لذا محقق در این پژوهش به دنبال پاسخ به سوال های ذیل می باشد:
1- ضرورت های توجه به دانش آینده پژوهی چیست؟
2- ابعاد دانش آینده پژوهی چیست؟
3- وظایف سازمان حج و زیارت چیست؟
4- ضرورت های آینده پژوهی در سازمان حج و زیارت چیست؟
5- با توجه به وظایف سازمان، اولویت ابعاد آینده پژوهی در سازمان حج و زیارت کدام است؟
روش تحقیق
تحقیق حاضر بر اساس روش توصیفی – پیمایشی است. همچنین از لحاظ ماهیت داده کیفی بوده و با هدف کاربردی انجام خواهد پذیرفت.
جامعه تحقیق
با توجه به آن که مبحث "آینده پژوهی" در سطوح کلان تصمیم گیر سازمان ها ضرورت پیدا می کند، لذا جامعه آماری این پژوهش را روسا، معاونین، مدیران کل و خبرگان سازمان حج و زیارت و بعثه مقام معظم رهبری در سه سال گذشته که در تصمیم گیری های راهبردی نقش داشته اند، تشکیل خواهند داد.
روش نمونه گیری و حجم نمونه
به دلیل محدود بودن جامعه آماری این پژوهش، از روش سر شماری در توزیع پرسش نامه استفاده استفاده شده است.

قلمرو تحقیق
قلمرو موضوعی: تحقیق حاضر در حوزه مدیریت استراتژیک می باشد.
قلمرو مکانی: سازمان حج و زیارت و بعثه مقام معظم رهبری.
قلمرو زمانی: دی ماه 1393، زمان توزیع پرسش نامه.
روش و ابزار جمع آوری اطلاعات:
برای دستیابی به اطلاعات مورد نیاز تحقیق، ابتدا با بهره گیری از روش کتابخانه ای و مطالعه کتاب ها، مقاله های علمی، رساله های تحقیقاتی موجود و سایت های اینترنتی به جمع آوری اطلاعات پرداخته شد. در ادامه نیز با تکیه بر روش میدانی و پرسش نامه و نیز استفاده از اسناد و مدارک موجود در سازمان، سوال های تحقیق مورد بررسی قرار گرفت. لذا از دو روش اسنادی و میدانی برای تحقیق استفاده شده است.
تعریف واژگان و اصطلاح های تحقیق:
آینده پژوهی6:
مشتمل بر مجموعه تلاش هایی است که با استفاده از تجزیه و تحلیل منابع، الگوها و عوامل تغییر و یا ثبات، به تجسم آینده های بالقوه و برنامه ریزی برای آن ها می پردازند. (برومند، 1391، 8)
آینده نگاری7:
در تعریف تقریباً پذیرفته شده ای که در سال 2001، توسط گویگان8 ارایه شده است؛ آینده نگاری فرآیندی نظام مند، مشارکتی و گردآورنده ادراک های آینده است، که چشم اندازی میان مدت تا بلند مدت را با هدف اتخاذ تصمیم های روزآمد و بسیج اقدام های مشترک بنا می سازد. (برومند، 1391، 7)

کلان روندها9:
کلان روندها مجموعه ای از خطوط تغییر هستند که در مسیر واحدی پیش می روند و تغییرهای سهمگینی را در بسیاری از ابعاد زندگی رقم می زنند. البته گاهی مسیر یا سرعت یک روند یا یک کلان روند به گونه ای غیرمنتظره تغییر می کند. (کورنیش، 1388، 53)
آینده شناسی10:
آینده شناسی عبارت است از تلاش برای درک آنچه که در آینده می تواند روی دهد و یا باید روی دهد و یا بنا به تعریف دیگر، آینده شناسی فرآیندی است که به پیش بینی چندین رویداد محتمل در آینده می پردازد. (مرادی پور، نوروزیان، 1384)
کانون های تفکر11:
موسسه های طرح ریزی و مشورتی، گروه های پژوهشی خصوصی و غیر انتفاعی که در حواشی فرایندهای رسمی سیاست گذاری کشور فعالیت دارند. (ملکی فر و همکاران، 1386، 181)

روش تحقیق
پایه هر علمی، روش شناخت آن است و اعتبار و ارزش قوانین هر علمی به روش شناختی مبتنی است که در آن علم به کار می رود. روش تحقیق، مجموعه ای از قواعد، ابزار و راه حل های معتبر و نظام یافته برای بررسی واقعیت ها، کشف مجهول ها و دست یابی به راه حل مشکلات است. (یعقوبی و همکاران، 1390، 99-98)
تحقیق حاضر از نظر هدف، یک تحقیق "کاربردی" است.
تحقیق های کاربردی، تحقیق هایی هستند که به منظور برخورداری از نتایج یافته ها، برای حل مساله های موجود در سازمان انجام می شود و هدف آن ها توسعه دانش کاربردی در یک زمینه خاص است. به عبارت دیگر تحقیقات کاربردی به سمت کاربرد عملی دانش هدایت می شود. (یعقوبی و همکاران، 1390، 100)
از طرفی تحقیق حاضر از نظر روش اجرا (چگونگی گردآوری و پردازش داده ها)، پژوهشی توصیفی(غیرآزمایشی) از شاخه پیمایشی به شمار می آید.
تحقیق "توصیفی" عبارت است از بررسی توصیفی به منظور تعیین و توصیف ویژگی های متغیرها در یک وضعیت. هدف این نوع تحقیق تشریح یا توصیف جنبه های خاص پدیده های مورد بررسی در سطح فرد، سازمان یا صنعت است. تحقیق توصیفی آن چه را که هست توصیف و تفسیر می نماید و به شرایط یا روابط موجود، عقاید متداول، فرایندهای جاری، آثار مشهود یا روندهای در حال گسترش توجه دارد.
تمرکز اصلی در درجه اول به زمان حال است، هرچند غالباً رویدادها، آثار گذشته را نیز که به شرایط موجود مربوط می شوند مورد بررسی قرار می دهند.(یعقوبی و همکاران، 1390، 102)
از آن جا که در تحقیقات توصیفی ویژگی های جامعه مورد مطالعه، از طریق پیمایش مورد بررسی و آزمون قرار می گیرد، تحقیق حاضر یک تحقیق توصیفی از نوع پیمایشی می باشد. "پیمایش" عبارت است از جمع آوری اطلاعات که با طرح قبلی و به عنوان راهنمای توصیف یا پیش بینی یا به منظور تجزیه و تحلیل روابط برخی از متغیرها صورت می گیرد. پیمایش توصیفی به توصیف پدیده ای خاص در محیط معین می پردازد(کومار، 1374، 47)
جامعه آماری
"جامعه آماری" اشاره به گروهی از افراد یا اشیاء دارد که دست کم از یک ویژگی مشترک برخوردار هستند که آن ها را از دیگر گروه ها متمایز می کند.(یعقوبی و همکاران، 1390، 112)
با توجه به آن که "آینده پژوهی" در سطوح کلان تصمیم گیر سازمان ضرورت پیدا می کند، لذا جامعه آماری این پژوهش شامل روسا، معاونین، مدیران کل و خبرگان سازمان حج و زیارت و بعثه مقام معظم رهبری در سه سال گذشته بوده و تعداد آن ها 58 نفر می باشد.
در این پژوهش به دلیل محدود بودن جامعه آماری از روش "سرشماری" برای توزیع پرسش نامه استفاده شد. البته همان گونه که اشاره شد جامعه آماری اولیه 58 نفر بودند که به 10 نفر از آن ها به دلایلی همجون در دسترس نبودن، مشغله کاری و جایگاه خاص شغلی، امکان ارائه پرسش نامه میسر نگردید. لذا به 48 نفر دیگر پرسش نامه تحویل و از 42 نفر آن ها پرسش نامه تکمیل شده دریافت گردید.
قلمرو تحقیق
قلمرو موضوعی: مدیریت استراتژیک
قلمرو مکانی: سازمان حج و زیارت و بعثه مقام معظم رهبری
قلمرو زمانی: دی ماه سال 1393، هنگام توزیع پرسش نامه
روش و ابزار جمع آوری داده ها
برای دستیابی به اطلاعات مورد نیاز تحقیق، ابتدا با بهره گیری از روش کتابخانه ای و مطالعه کتاب ها و مقاله های علمی، رساله های تحقیقاتی موجود و سایت های اینترنتی به جمع آوری اطلاعات و فیش برداری پرداخته شد. در ادامه نیز با تکیه بر روش میدانی و پرسش نامه و نیز استفاده از اسناد و مدارک موجود در سازمان حج، سوال های تحقیق مورد بررسی قرار گرفت. لذا از دو روش اسنادی و میدانی برای تحقیق استفاده گردید.
ابزارهای جمع آوری داده ها(پرسش نامه)
با توجه به آن که دو وظیفه کلان سازمان اجرائی و فرهنگی می باشد، لذا با توزیع پرسش نامه در بین جامعه تحقیق، ضرورت ها و ابعاد آینده پژوهی مورد توجه در سازمان حج تعیین گردید.
پرسش نامه مورد استفاده در این پژوهش، پرسش نامه ای محقق ساخته می باشد. این پرسش نامه بر مبنای شاخص های جمع آوری شده توسط محقق و اعمال نظر استادهای راهنما، مشاور و تعدادی از خبرگان سازمان حج که هم بر امور سازمان اشراف داشته و هم از آینده پژوهی آگاه می باشند، طراحی گردید. در تدوین پرسش نامه تلاش شد تا سوال ها ساده و قابل فهم باشد.
این پرسش نامه شامل 28 گویه بوده و مولفه های آن عبارت است از: ضرورت های آینده پژوهی، ابعاد آینده پژوهی با توجه به وظیفه اجرایی سازمان حج و زیارت و ابعاد آینده پژوهی با توجه به عملکرد فرهنگی سازمان حج و زیارت.

جدول (3-1) گویه های مربوط به مولفه های پرسش نامه

مولفه ها
گویه
مجموع گویه ها
ضرورت های آینده پژوهی
1 تا 16
16 گویه
ابعاد آینده پژوهی با توجه به وظیفه اجرایی سازمان حج و زیارت
17 تا 22
6 گویه
ابعاد آینده پژوهی با توجه به وظیفه فرهنگی سازمان حج و زیارت
23 تا 28
6 گویه
لازم به ذکر است در طراحی این پرسش نامه ها از "طیف لیکرت" استفاده شده است. طیف لیکرت یک مقیاس فاصله ای است که از تعدادی عبارت و گزینه های جواب تشکیل شده است. لذا مقیاس لیکرت یک مقیاس مرکب است. گزینه های جواب در این مقیاس، معمولاً نشان گر میزان موافقت پاسخ گو نسبت به یک موضوع یا مفهوم معین اعم از مثبت یا منفی است. به دیگر سخن از طریق این مقیاس می توان حساسیت، نگرش، تعلق یا باور و احساس پاسخ گو را تعیین نمود. دلیل این امر آن است که پاسخ گوئی که نسبت به یک موضوع خاص دارای حساسیت عاطفی کم یا شدید باشد، این حساسیت را خواه جنبه مثبت داشته باشد، خواه جنبه منفی، از طریق عبارت مربوطه به موضوع مورد نظر از خود بروز خواهد داد.
هنگامی که عبارت های مقیاس بر اساس ارزش های عددی مقیاس، امتیازدهی شد و امتیاز هر پاسخ مربوط به هر سوال یا عبارت مشخص شد، امتیاز هر پاسخ گو نسبت به هر عبارت تعیین می شود و امتیاز کل پاسخ گو که مجموع امتیازهای او نسبت به تمامی عبارت ها است به عنوان پاسخ سنجیده هر پاسخ گو در مورد موضوع یا مفهوم مورد نظر محاسبه می شود. آن گاه پاسخ گویان را می توان بر حسب مجموع امتیازها یا مجموع ارزش های عددی به دست آمده از مقیاس تفکیک نمود. (خاکی، 1389، 258)

شیوه امتیاز دهی بر مبنای طیف لیکرت در جدول زیر آورده شده است.
جدول (3-2) امتیازدهی بر مبنای طیف لیکرت
بسیار زیاد
زیاد
تا حدی
کم
بسیار کم
5
4
3
2
1
پایایی و روایی پرسش نامه
قبل از بکارگیری ابزارهای اندازه گیری لازم است پژوهش گر از طریق علمی، نسبت به روا بودن ابزار اندازه گیری مورد نظر و پایایی آن (که مکمل هم به حساب می آیند) اطمینان نسبی پیدا کند.
پایایی12 پرسش نامه
پایایی یکی از ویژگی های فنی ابزار اندازه گیری است و بدین معنی است که ابزار اندازه گیری در شرایط یکسان تا چه اند ازه نتیجه های یکسانی به دست می دهد. به طور کلی مفهوم پایایی را می توان از این پرسش استنباط نمود که اگر در شرایط یکسان، آزمونی چند بار تکرار شود، به نتیجه های یکسانی خواهد رسید؟ از جمله تعریف هایی که از پایایی ارائه شده است می توان به تعریف "ایبل و فریسبی" اشاره نمود: همبستگی میان مجموعه ای از نمره ها و مجموعه دیگری از نمره ها در یک آزمون معادل که به صورت مستقل به یک گروه آزمودنی به دست آمده است. (یعقوبی و همکاران، 1390، 165)
برای محاسبه ضریب قابلیت اعتماد ابزار اندازه گیری شیوه های مختلفی به کار برده می شود. از جمله روش های محاسبه پایایی می توان به روش های زیر اشاره نمود:
آزمون دوباره ( روش بازآزمایی )
روش موازی ( روش همتا )
روش تصنیف ( دو نیمه کردن )
روش کودر – ریچاردسون13
در این پژوهش از روش تصنیف کردن که یکی از روش های متداول برای سنجش قابلیت اعتماد می باشد، بهره برده شد که در آن از یک ابزار اندازه گیری و در یک مرحله استفاده می شود. بدین صورت که در هنگام تجزیه و تحلیل، پرسش ها به دو نیمه تقسیم شده و از روی نمره های دو نیمه، ضریب همبستگی که معرف میزان برابری دو نیمه آزمون است، محاسبه می شود. به عبارت دیگر، در این شیوه دو نیمه آزمون به صورت دو فرم جایگزین مورد استفاده قرار می گیرند. ضریب همبستگی که بدین صورت به دست می آید، معرف توافق داخلی ابزار سنجش است. بنابراین برای محاسبه قابلیت اعتماد کل آزمون، باید این مجموعه همبسته باشند.(پروکتر،1993، 100) در این روش پرسش نامه مورد نظر را یک بار با گروه واحدی از پرسش شوندگان اجرا (پیش آزمون) و پس از اجرا به دو نیمه تقسیم می شود. ضریب همبستگی این دو متغیر به عنوان ضریب همبستگی حاصل از دو نیمه پرسش نامه، ضریب نهایی را تعیین خواهد کرد. (حافظنیا، 1377؛ 155)
همان طور که در جدول شماره (3-3) مشاهده می شود، مقدار ضریب دو نیمه کردن معادل 734/0 می باشد که از 7/0 بیشتر می باشد. لذا پایایی تائید می گردد.
جدول (3-3) بررسی پایایی پرسش نامه
Cronbach's Alpha
Part 1
Value
.789

N of Items
14a

Part 2
Value
.754

N of Items
14b

Total N of Items
28
Correlation Between Forms
.579
Spearman-Brown Coefficient
Equal Length
.753

Unequal Length
.753
Guttman Split-Half Coefficient
.734
a. The items are: a1, a2, a3, a4, a5, a6, a7, a8, a9, a10, a11, a12, a13, a14.
b. The items are: a15, a16, a17, a18, a19, a20, a21, a22, a23, a24, a25, a26, a27, a28.
روایی14 پرسش نامه
روایی از واژه "روا" به معنی جایز و درست گرفته شده است و روایی به معنی صحیح و درست است. به طور کلی روایی را از این پرسش می توان استنباط نمود که آیا چیزی را که می خواهیم اندازه بگیریم، اندازه می گیریم؟ هم چنین "مارک" بیان می دارد که مقصود از روایی آن است که وسیله اندازه گیری بتواند خصیصه و ویژگی مورد نظر را اندازه بگیرد. اهمیت روایی از آن جهت است که وسیله اندازه گیری نامناسب و ناکافی می تواند هر پژوهش علمی را، بی ارزش سازد. بدون آگاهی از اعتبار ابزار اندازه گیری، نمی توان به دقت داده های حاصل از آن اطمینان داشت. ابزار اندازه گیری ممکن است برای اندازه گیری یک خصیصه ویژه در یک جامعه دارای اعتبار باشد، در حالی که برای سنجش همان خصیصه بر روی جامعه دیگر از هیچ نوع اعتباری برخوردار نباشد. این امر را می توان با به کارگیری آزمون های خاص روایی، مشخص نمود که انواع آن عبارت است از: "روایی محتوا"، "روایی وابسته به ملاک" و "روایی سازه" (یعقوبی و همکاران، 1390، 161)
در پرسش نامه این پژوهش نیز از روش روایی محتوا برای اطمینان از درستی ابزار اندازه گیری استفاده گردیده است. روایی محتوا نشان دهنده آن است که آیا پرسش نامه هایی که برای سنجش سازه ها به کار برده شده اند، معرف خصیصه هایی که پژوهش گر قصد اندازه گیری آن ها را دارد، هستند یا خیر؟ روایی محتوا به تحلیل منطقی محتوای یک آزمون بستگی دارد و انواع آن عبارتند از: "روایی ظاهری، صوری یا ذهنی" و نیز "روایی منطقی یا نمونه گیری و یا ثبات درونی".
روایی ظاهری هنگامی در یک پرسش نامه یا آزمون برقرار است که فردی متخصص یا آزموده آن را بررسی نماید و نتیجه بگیرد که این آزمون صفت یا موضوع مورد نظر را اندازه می گیرد. بدین منظور و در گام اول با استفاده از نظر اساتید راهنما و مشاور، متخصصان و کارشناسان امور پژوهشی و نیز مطالعه پرسش نامه های مشابه، روایی ظاهری حاصل گردید.
از سوی دیگر، یک آزمون زمانی دارای روایی منطقی است که نمره های آزمون و نمره های واقعی دارای همبستگی بالایی باشند.(خاکی، 1382) یکی از روش های تعیین روایی آزمون با تاکید بر ثبات درونی، روش ضریب آلفای کرونباخ نام دارد. آلفای کرونباخ شاخص مناسبی برای سنجش قابلیت اعتماد ابزار اندازه گیری و هماهنگی درونی میان عناصر آن است. در این روش اجزا یا قسمت های آزمون، برای سنجش ضریب روایی آزمون به کار می روند. (مومنی،1386)
فرمول محاسبه آلفای کرونباخ عبارت است از

که در آن
K: تعداد گویه ها یا سوال های یک شاخص
: واریانس نمره های مربوط به گویه شماره i ام
: واریانس جمع نمره های هر پاسخگو (واریانس کل شاخص)(سرمد و همکاران، 1386، 169)
معمولاً آلفای کمتر از 0.7 غیر قابل قبول، بالاتر از 0.7 روایی قابل قبول و بالاتر از 0.8 نشان دهنده روایی بالا است. (سکاران، 1384، 375)
لذا برای سنجش روایی پرسش نامه، یک مرحله مطالعه مقدماتی انجام گرفت. بدین منظور، تعداد 20 نفر به عنوان نمونه انتخاب و پرسش نامه در اختیار آن ها قرار گرفت. سپس واریانس نمره های هر زیرمجموعه گویه های پرسش نامه و واریانس کل محاسبه و در انتها ضریب آلفای کرونباخ معادل 812/0 تعیین گردید. از آنجا که این مقدار بیش از 7/0 می باشد، نشان دهنده آن است که پرسش نامه تحقیق، از قابلیت اعتماد و یا به عبارت دیگر از روایی لازم برخوردار است. همچنین پیرو جدول شماره (3-4) شاهده می شود که مقدار آلفای کرونباخ هر یک از متغیرها و کل پرسش نامه بیش از 7/0 است.

جدول (3-4) بررسی روایی پرسش نامه
متغیر تحقیق
آلفای کرونباخ
ضرورت های دانش آینده پژوهی
807/0
وظایف اجرایی – خدماتی
798/0
وظایف فرهنگی
778/0
کل پرسش نامه
812/0

روش تجزیه و تحلیل داده ها
در این پژوهش برای تجزیه و تحلیل داده های به دست آمده از پرسش نامه محقق ساخته، از "روش های آمار توصیفی" و نیز از "روش های آمار استنباطی" استفاده شده است. از روش آمار توصیفی برای تحلیل اطلاعات جمعیت شناختی جامعه آماری پژوهش و از روش های آماری استنباطی برای پاسخ به سوال های پژوهش استفاده شد. بدین منظور ابتدا به کمک آزمون "کلموگروف-اسمیرنوف" به بررسی توزیع داده ها پرداخته و سپس با توجه به غیر نرمال بودن داده ها، با استفاده از آزمون ناپارامتری دوجمله ای و فریدمن سوال های تحقیق مورد بررسی قرار گرفت.
همچنین به منظور سنجش وضعیت متغیرها در سازمان، از آزمون میانگین استفاده گردید؛ چرا که با در نظر گرفتن گویه ها به صورت کمی (مقیاس فاصله ای 1 تا 5) در 42 نمونه مورد آزمون، محاسبه میانگین معنی دار می شود و می توان آزمون میانگین را به کار برد. به این ترتیب میانگین جامعه در سطح خطای آلفا مورد بررسی قرار گرفته و برای تفسیر داده ها، مطلوبیت به صورت بیشتر بودن میانگین مقادیر از مقدار میانگین طیف لیکرت (3) تعریف شده است. برای این منظور از نرم افزار spss بهره برده شده است.

منابع فارسی:
1- اسلاوتر، ریچارد و همکاران( نویسنده)، "نو اندیشی برای هزاره نوین"، ملکی فر، عقیل و همکاران (مترجمان)، موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، 1385.
2- برومند، زهرا، " بهبود و بازسازی سازمان"، انتشارات جنگل، چاپ نهم، 1391.
3- پدرام، عبدالرحیم و جلالی وند، عباس، "آشنایی با آینده پژوهی"، جلد اول مجموعه 7 جلدی کتابچه های مقدمه ای بر آینده پژوهی، انتشارات موسسه آموزش و تحقیقات صنایع دفاعی، 1392.
4- پدرام، عبدالرحیم و جلالی وند، عباس، "روش شناسی"، جلد دوم مجموعه 7 جلدی کتابچه های مقدمه ای بر آینده پژوهی، انتشارات موسسه آموزش و تحقیقات صنایع دفاعی، 1392.
5- پیمان خواه، صادق، "مقدمه ای بر آینده پژوهی"جلد چهارم مجموعه 7 جلدی کتابچه های مقدمه ای بر آینده پژوهی، انتشارات موسسه آموزش و تحقیقات صنایع دفاعی، 1392.
6- تقوی، مصطفی، "بصیرت های آینده پژوهان"، جلد هفتم مجموعه 7 جلدی کتابچه های مقدمه ای بر آینده پژوهی، انتشارات موسسه آموزش و تحقیقات صنایع دفاعی، 1392.
7- توپچی ثانی، علی و بدیعی،ایمان."باز تعریف فرایند تهیه طرح های توسعه شهری در ایران با استفاده از دانش آینده پژوهی"، اولین همایش ملی آینده پژوهی، 1391.
8- حجازی، سید علیرضا،"روش شناسی آینده نگری"، پایگاه اینترنتی آینده نگر، 1391.
9- حسینی مقدم، محمد، "کاربرد آینده پژوهی در علوم سیاسی"، 1392.
10- حافظ نیا، محمدرضا، "مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی"، انتشارات سمت، 1384.
11- خاکی، غلامرضا، "روش تحقیق با رویکردی به پایان نامه نویسی"، انتشارات بازتاب، چاپ ششم، 1389.
12- خزائی، سعید، "بنیان های آینده پژوهی مدرن چیستی و چرایی مطالعات آینده"،"آینده پژوهی، مفاهیم و ضرورت ها"،"گام‏های آینده‏پژوهی"،"مدیریت پیش نگر در هزاره سوم"، 1390.
13- خواب نما، سیده زهرا، "نقش آینده پژوهی و آینده نگاری در مدیریت استراتژیک"، نهمین کنفرانس بین المللی مدیریت استراتژیک، 1391.
14- "دانشنامه آینده پژوهی (جلد اول، الف- ح)"، انتشارات مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری دفاعی-موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، چاپ اول، 1389.
15- "دانشنامه آینده پژوهی (جلد دوم، د- ی)"، انتشارات مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری دفاعی-موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، چاپ اول، 1390.
16- سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس؛ حجازی؛ الهه، "روش تحقیق در علوم رفتاری"، انتشارات آگاه، چاپ دوازدهم، 1386.
17- سکاران، اوما، "روش تحقیق در مدیریت"، صائبی، محمد؛ شیرازی، محمود؛(مترجمان)، موسسه آموزش و پژوهش، 1384.
18- صفری شالی، رضا، "راهنمای تدوین طرح تحقیق"، انتشارات جامعه و فرهنگ، چاپ سوم، 1390.
19- عاضدی تهرانی، شراره، "آینده آزمایی: الزامی برای توسعه پایدار مدیریت"، ماهنامه تدبیر، شماره 200، 1388.
20- عباسی، عطااله، "مفاهیم آینده پژوهی و تاثیرات آن بر سیاست گذاری"، نشریه سیاست علم و فن آوری، شماره 2 و 3 ،1385.
21- قاسمیان، سلیمان، "نقش و جایگاه آینده پژوهی در برنامه ریزی استراتژیک"، نهمین کنفرانس بین المللی مدیریت استراتژیک،1391.
22- قدیری، روح الله، "بررسی چند تجربه ملی در آینده نگاری"، مجموعه مقالات دومین کنفرانس مدیریت تکنولوژی تهران، 1384.
23- کاتلر، فیلیپ، "مدیریت بازاریابی (تجزیه و تحلیل، برنامه ریزی، اجرا و کنترل) "، فروزنده، بهمن، نشر آموخته، چاپ چهارم، "، 1389.
24- کورنیش، ادوارد(نویسنده)، "آینده پژوهی پیشرفته"، سیاوش و فرخنده ملکی فر (مترجمان)، انتشارات آصف، چاپ اول، 1388.
25- گلن، هایمسترا (نویسنده)، "فرصتها و چالشهای موثردر آینده جهان"، خسروی، مهدیه (مترجم)، ماهنامه تدبیر، شماره 181، 1391.
26- مرادی پور، حجت ا…، نوروزیان، مهدی، "آینده پژوهی، مفاهیم و روش ها"، نشریه رهیافت، شماره 36، 1384.
27- مظفری، علی، "آینده پژوهی، بستر عبور از مرزهای دانش"، پایگاه اینترنتی www.sid.ir، 1389.
28- ملکی فر، عقیل، "آینده پژوهی و آینده نگاری دفاعی"، سمینار آینده پژوهی و بخش دفاعی، دانشگاه امام حسین (ع)، 4/3/85.
29- ملکی فر، عقیل وهمکاران (نویسنده)، "الفبای آینده پژوهی: علم و هنر کشف آینده و شکل بخشیدن به دنیای مطلوب فردا"، کرانه علم، چاپ سوم،1386.
30- منزوی، کیوان، "محیط عملیاتی مشترک جهان در سال 2030 و پس از آن"، انتشارات موسسه آموزش و تحقیقات صنایع دفاعی، 1388.
31- منطقی، محسن، "آینده پژوهی؛ ضرورت آینده مطالعات فرهنگی و علمی"، نشریه اسلام و پژوهش های مدیریتی، شماره اول، 1390.
32- ناصر آبادی، زهرا، "آینده پژوهی"، مرکز مطالعات و برنامه ریزی استراتژیک، موسسه آموزش و تحقیقاتی صنایع دفاعی، 1379.
33- ناظمی، امیر، "روش سناریو"، جلد سوم مجموعه 7 جلدی کتابچه های مقدمه ای بر آینده پژوهی، انتشارات موسسه آموزش و تحقیقات صنایع دفاعی، 1392.
34- یعقوبی، نورمحمد؛ آذر، عادل؛ همراهی، مهرداد، "روش تحقیق در مدیریت (با رویکردی به نگرش پایان نامه تحصیلی"، انتشارات مرندیز، 1390.
منابع انگلیسی:
Bell, Wendell. (2003).Foundation of future studies: History, purposes and knowledge. Transaction publishers.
-Williamson, P.J(1999,Spring).strategy as options for the future. Sloan Manage Review, PP.26-117)
-(Glen , j.c(2009).Scenarios.Inj.c.Glen,8T.J.Gordon,Futures Research Methodology Version 3.0 The Millennium Project)
GLEN HIEMSTRA, THINKING OUTSIDE THE BOX: TURNING THE FUTURE INTO REVENUE, www.diecasting.org/links, nadca@2006, p26-28, OCT 2006.
Inayatullah, Sohail, 'Causal Layered analysis: Post structuralism as method', Futures, Vol 30, No8, 1998, 815-829

1 .I.B.M
2 .General Motor
3 .Sers
4 .Futurist
5 .Trends
6 . Futures Studies
7 . Foresight
8 . Gavigan
9 . Supert Trends
10 . Divination
11 . Think Tanks
12. Reliability
13 . Kuder-Richardson
14. Validity
—————

————————————————————

—————

————————————————————