کاربری زمین
جلسه اول ودوم
دکتر صالحی
1395
بحث مبدا شکل گیری سکونتگاه ها
(فرایند تاریخی یا اثر زمان)
2
مبدا شناخت اسکان بشر(1)
شناخت هر پدیده ائی به درجه شناخت ما از فرایند تاریخی آن پدیده بستگی دارد.
ارسطو در کتاب physics (طبیعت): تا آن دم که به درستی رشد چیزی را از همان آغاز نبینیم نمی توانیم به بهترین شناخت راجب آن دست یابیم.
لوئیس مامفورد معتقد است: شناخت سکونتگاه های انسانی معاصر بدون درک ماهیت تاریخی آنها امکان پذیر نیست (Girardet.H,2004).
3
پیدایش زمین
پیدایش بشر
پیدایش سکونتگاه های انسانی
4
طبق یک نظریه (Big bang)، آغاز خلقت جهان را به حدود 15 میلیارد سال(نوری) پیش که بر اثر انفجاری عظیم بوجود آمد، نسبت می دهند.
جهان در آغاز بسیار کوچک، درخشان، داغ و متراکم بود، اما از آن زمان تا کنون، درحال انبساط بوده است(شعاع کنونی جهان حدود 15 میلیارد سال نوریاست). طی این انبساط، مقادیری از جرم آن متراکم شده و میلیاردها میلیارد ستاره را بوجود آورده است.
این ستارگان در کهکشانهایی متمرکز شده اند که حدود 10 میلیارد از آنها در جهان شناخته شده، وجود دارد.
این کهکشانها را که بوسیله گستره های پهناوری از فضای خالی از یکدیگر جدا گشته اند، در قالب خوشه ها و ابرخوشه ها گروه بندی می کنند.
5
6
زمین شناسان سن کره زمین را حدود 4/5میلیارد سال برآورد می کنند.
در آغاز، به علت دمای بسیار زیاد سطح کره زمین، امکان پیدایش حیات وجود نداشته است.
بعد از حدود 2 میلیارد سال، دمای سطح اقیانوس ها چند درجه ای از دمای جوش آب پائین تر آمد و اولین اشکال حیات به صورت اسیدهای آمینه و تک هسته ای و باکتریها پیدا شدند.
انسان شناسان پیدایش موجودات انسان نما بر روی کره خاک را به حدود چهار میلیون سال قبل مربوط می دانند…
جیمز موریس در کتاب ”تاریخ شکل شهر“ پیدایش بشر با مختصات بشر امروزی را مربوط به یک میلیون سال پیش می داند.
7
براساس کتابهای زیر چند دوره در سکونتگاه های انسانی را می توان برشمرد.
کتاب ” انسان خود را می سازد“ تالیف گوردن چایلد
کتاب ” تاریخ شکل شهر“ تالیف جیمز موریس
8
سیر تحول سکونتگاه های انسانی
موریس به نقل از مورگان از این دوران به عنوان دوران توحش و دوران بربریت یاد می کند.
– مرحله سرپناه (پناهگاه های کوتاه مدت)
– کاشانه آدمیان = آشیانه حیوانات
– مرحله اقامتگاه (پناهگاه های بلندمدت مانند غار)
9
1-دوره انسان بدون سکونتگاه (خانه بدوش)
انسان های اولیه در یک جا زندگی نمی کرده اند.
آنها به مواهب طبیعی در دسترس، وابسته بودند.
میوه چینی، شکار و ماهی گیری راه های گذران زندگی به شمار می آمدند.
حیات انسان های اولیه تا حدود 15 الی 10 هزار سال قبل ادامه داشت و عصر حجر قدیم (پالئولیتیک) نامیده می شود.
اساس سکونتگاه انسان های اولیه را زندگی بر روی درختان و غارنشینی تشکیل می داده است.
10
دوره انسان بدون سکونتگاه (خانه بدوش)
11
12
13
14
15
16
17
قرارگاه و یا آرامگاه انسان… استقرار و اسکان بشر
انقلاب کشاورزی: پیدایش مفهوم سکونتگاه و استقرار دائمی در مکان …
انقلاب شهری: تعالی و قوام سکونتگاه ها در عصر تمدن
انقلاب صنعتی: سکونتگاه با مختصات و مقیاس صنعتی- انفجار سکونتی (گسترش شبکه های حمل و نقلی تحولات کمی، کیفی، بنیادی در اندازه، عملکرد، شکل و تراکم شدید سکونتگاه ها)
18
2-دوره انسان ساکن یا «انسان با سکونتگاه»
دقایق و ثانیه های بحرانی…
معادل 24 ساعت
پیدایش بشر
19
شهرسازی جهت مقابله با سوانح طبیعی، جلسه اول دکتر صالحی
20
An agricultural surplus led to the emergence of civilization
Culture
The way of life of a group of people
Rise of cities
Growth of Government.
Emergence of Religion
New Social Structure
Different social classes emerge
Use of Writing
First was Cuneiform in Sumer
Artistic Activity
Temples, Pyramids,
Palaces, Painting, and Sculpture
And technology of construction
21
شهرسازی جهت مقابله با سوانح طبیعی، جلسه اول دکتر صالحی
22
Writing
تمدن بین النهرین
تمدن مصر
تمدن هند
تمدن چین
تمدن اینکا
تمدن آزتک
تمدن مایا
برای اطلاع بیشتر ر.ک:
1-جیمز موریس «تاریخ شکل شهر» ترجمه رضازاده، دانشگاه علم و صنعت،
2- روث وایت هاوس «نخستین شهر» ترجمه سحابی، موسسه علمی و فرهنگی فضا
3- گوردن چایلد“ انسان خود را می سازد“
Mesopotamia
Egypt
Indus River
China
Mesoamerica
24
هفت تمدن مادر
در حدود 3500 سال قبل از میلاد، در جنوب غربی آسیا در ناحیه بین النهرین هسته های اولیه نخستین شهرها تشکیل شد.
در این ناحیه شهرهای اولیه مانند، اریدو، کیش، اور، لاگاش و نیپور در مرکز مجموعه روستاها و زمین های کشاورزی قرار داشتند.
در دره رود نیل، مصر، شهرهایی مانند ممفیس و تِب بین هزاره سوم و چهارم قبل از میلاد بوجود آمدند.
در دره رود سند، هند، شهرهای موهنجودارو و هاراپا حدود 2500 سال قبل از میلاد در حوزه های حاصلخیز شکل گرفتند.
25
شهرهای اولیه و موقعیت آنها
26
نواحی منشاء نخستین شهرها
27
شهر اور
28
شهرهای اولیه در ناحیه بین النهرین
29
سابقه در ایران
نشات گرفته از تمدن بین النهرین (از قرن نهم ق.م )
دوران ماد و هخامنشی
دوران پارسی – هلنی
دوران پارتی
دوران اسلامی
دوران معاصر
برای اطلاع بیشتر ر.ک به :
– دکتر حبیبی، ” از شار تا شهر“ انتشارات دانشگاه تهران
– سلطانزاده « تاریخ شهرنشینی در ایران»
30
عوامل موثر شکل گیری و بالندگی سکونتگاه ها در دوره های گذشته
حاصل و برآیند عوامل مختلف
این عوامل به گونه ای زنجیره ای به یکدیگر وابسته اند
در سه گروه کلی و عمده:
اول: عامل محیط یا اقلیم، یا چگونگی زیست- محیطی جهان
دوم: عامل اقتصادی یا چگونگی تعریف مادی جهان و پدیده ”غارت و دفاع“
سوم: مسائل جهان بینی یا نحوه نگرش به جهان
31
جنبه های اسطوره ای سکونتگاه ها درطول تاریخ
هرچه در تاریخ به گذشته برگردیم جنبه های اسطوره ای سکونتگاه ها بیشتر می شود. (در گذشته سکونتگاه بیشتر از آنچه یک مفهوم مادی باشد، یک مفهوم فلسفی است)
– هگمتانه … هفت حصار، هر حصار نام یک ستاره، مرکز معبد
در گذشته شهر قبل از این که یک کالبد باشد، یک حکمت است.
سکونتگاه ها عموماً دایره ای شکل (مستدیر) هستند. چرا؟
– انسانی که به گردش سیارات نگاه می کند…تصوری از کیهان مدور… بر روی زمین به دایره می رسد. در دایره هرنقطه ای هم آغاز است و هم انجام.
32
در گذشته؛ سکونتگاه علی الاصول یک مکان مقدس تعبیر می شد (نینوا، آشور، بابل، سیک، چغازنبیل، ری، بنارس…)، ایجاد یک مرکز مادی که قرار است مرکز ثقل جهان شود، هگمتانه مرکز جهان، بنارس مرکز جهان هندوها، اورشلیم در کتاب دانته مرکز جهان…
شهر را در گذشته حکما تاسیس می کردند (مثال شهری که با حکمت ساخته شده …اصفهان…شیخ بهائی). به خاطرآنکه اندیشه آرمانی خود را پیاده کنند، به خاطر آنکه آنرا مرکز جهان قرار دهند.
شهرهای امروز به خاطر این مسئله دارند که دیگر سازندگان آنها حکیم نیستند و بین اندیشه های مختلف سرگردانند.
33
آغاز تحولات علمی و فن آورانه از قرن هفدهم منجر به انفجار افقی و عمودی
1825 نخستین قطار در شمال انگلستان
آغاز قرن بیستم و پابه عرصه گذاشتن اتومبیل – گسترش افقی
مهاجرت و انفجار جمعیت سکونتگاه های شهری (در مقابل سکونتگاه های روستایی) نیاز به گسترش راه ها – مسابقه راه – اتومبیل (داستان راسو)
آسانسور و مصالح ساختمانی و تکنولوژی ساخت نوین-گسترش عمودی
مقیاس انسانی سکونتگاه ها؟
تاثیر برطبیعت (جای پای اکولوژیک شهر یا urban foot print)
جدایی طبقاتی
و …؟
34
تاثیر تحولات انقلاب صنعتی
گسترده و پیده شدن تقسیم کار
گسترده شدن تنوع و میزان نیازها
پیچیده شدن مسائل، روابط و شرایط
غالب شدن بر بسیاری از محدودیت های طبیعی
دگرگونی وسایل حمل و نقلی
تغییر ساخت و بافت شهرها
پیدایش عملکردهای جدید
چارچوب های قدیم شهرها درهم می شکند (شهرهایی که اغلب ترکیبی) از شهرهای قرون وسطایی و شهر باروک قرن هفده می بودند.
35
دگرگونی جوامع پس از عصر صنعتی شدن
…برخی اندیشمندان سکونتگاه های شهری این دوران و مقطع را با استعارات آسیب شناختی نظیر سرطان و زگیل تشبیه می کنند.
برخی دیگر وضعیت جدید بی نظمی می نامند (آرنولد کتاب فرهنگ هرج و مرج، فوریه کتاب هرج و مرج صنعتی را می نویسند و کونسیدران از هرج و مرج احتمالی و تبلور کالبدی آن در پاریس و گروپیوس از هرج و مرج و ژولیدگی فکری نام می برند…). اینها نظم جدیدی می طلبد.
اینان نمی پذیرند که این نارسایی ها همزاد نظم نوین بوده و نشات گرفته از انقلاب صنعتی است که نظام سکونتی معینی را می طلبد.
36
برخی از پیامدهای انقلاب صنعتی (بروز آثار و تحولات ناپایداری در سکونتگاه های شهری)
چیرگی و تسلط بر طبیعت و افزایش بی سابقه مصرف منابع طبیعی تا مرز نابودی
تهدید حیات وحش و تنوع زیستی
طرح مسئله ای به نام آلودگی گسترده محیط زیست
انفجار جمعیت، تراکم و رشد شهرها
گسستگی روابط اجتماعی در جوامع پیشرفته و گسترش فقر در جوامع عقب مانده
تلاش برای نجات شهرها: تصویب قوانین بهداشتی و بدنبال آن تصویب اولین قوانین شهرسازی…عدم موفقیت کامل و ادامه نابسامانی ها … به مخاطره افتادن ادامه حیات بشر بر روی کره زمین با افزایش مسائل نگران کننده ای مانند تغییرات اقلیمی، لایه ازون و… طرح موضوع توسعه پایدار
37
جامعه معاصر، یک جامعه صنعتی است و جامعه صنعتی، جامعه ای است شهری و شهر افق آن است. این جامعه conurbation metropolis، شهرهای صنعتی و مجتمع های عظیم را تولید می کند ولی با این همه، هنوز در نظم و نسق دادن به این مکانها ناتوان است.
جامعه صنعتی، متخصصین استقرار مناطق شهری را در اختیار دارد ولی با وجود ابداعات سکونتگاه ها وشهرها همه جا و متناسب با پیدایشیان، مورد بحث و سوال قرار گرفته اند.
از Kuadras برازیلیا تا ساختمانهای مکعبی شکل Sarcelles از میدان و بازار Chandigar تا میدان جدید بستن، از بزرگراه هایی که سانفرانسیکو را از هم می گسلند تا راه های سریع السیری که بروکسل را پاره پاره می کنند، از ساختمانهای بزرگره نواب تهران تا شهرهای جدید (هشتگرد، پرند، بهارستان و …)، در همه آنها نارضایی و نگرانی یکسانی مشهود است.
38
انفجار سکونتگاهی
در سکونتگاه ها آمریکایی شهروندان گاه فاصله محل کار و سکونتشان تا 200 کیلومتر هم می رسد.
ما در دل انفجاری گیج کننده قراداریم. هنوز ابعاد این انفجار و انبساط را درک نکردیم … افرادی همچون لوئیس مامفورد به روشنی عنوان کردند: ”شهر به ناگاه از هم باز شده و اندام ها و سازمان های خود را به شکلی نامنسجم در اطراف پراکنده ساخته است. حتی گویی هسته مرکزی جان به در برده شهر نیز مورد تهدید از هم پاشیدگی قرار گرفته است“.
39
تفکرات ناتورالیستی … پاتریک گدس در کتاب”شهرها در تحول“
مامفورد: … انسان باید به خویشتن خویش بازگردد (منبسط شدن سکونتگاه ها شهری، تراکم زدایی، بازگشت به طبیعت)
جفرسون: … ایده حضور خانه در مرغزار …تفکرات باغشهری و شهرهای اقماری
40
اهمیت موضوع
امروزه سکونتگاه بویژه سکونتگاه های شهری بزرگ یک توده یخ غلتان و یا یک توده منافع رقابت آمیز هستند، و منافع عمومی و خصوصی آحاد جامعه و حتی سرنوشت و منافع نسل های بعدی تحت تاثیر هر اقدام توسعه ای در آن قرار می گیرد (Lioyd, 1977)
”شهرها منبع اصلی فعالیت اجتماعات انسانی اند. در این فضاهاست که تعارض و اصطحکاک میان انسان- فضا – دولت به حد اعلای خود می رسد“ (Jago).
لذا برنامه ریزان حق اشتباه کردن ندارند، چون ” بسط دامنه عقلانیت و ایجاد مصالحه بین نفع جامعه و منافع گروه های خاص، از مهمترین نقش های برنامه ریزی محسوب می شود“(Davidoff & Riner)
41
ماهیت مسائل و مشکلات شهری
مسائل و مشکلات شهری ماهیتا wicked problem هستند.
برخی از ویژگی های wicked problem :
هیچ قاعده و قانون متوقف شده ای ندارند؛ چون هیچ انتهایی برای زنجیره علل وجود ندارد.
هیچ راه حل فوری و هیچ تست و آزمون نهایی از راه حل وجود ندارد.
هر راه حلی در ارتباط با مسئله یک عمل one-shot است برای این که هیچ شانسی برای آزمون و خطا وجود ندارد.
هر wicked problem یک مشکل یگانه و بی نظیر(unique) است.
هر wicked problem به نوبه خود می تواند نشانه یک مشکل دیگر باشد.
42
انقلاب کشاورزی، انقلاب شهری، انقلاب صنعتی
انقلاب ارتباطی: عصر سکونتگاه های با ابعاد مجازی تغییر مفاهیم زمان و مکان، سکونتگاه های هوشمند آغاز فرایند انبساطی سکونتگاه ها و شروع عصر ناشهرسازی
در دنیای معاصر شواهد حاکی از این است (شواهدی مانند توسعه فناوری it) که آینده سکونتگاه های شهری در گرو ناشهریست…
تافلر:
موج اول (از انقلاب کشاورزی تا انقلاب صنعتی)
موج دوم (از انقلاب صنعتی تا 1960)
موج سوم (از 1960 به بعد)
43
درگذشته:
کندی روند تغییر و تحولات و رشد
شهرها ، محدود بودن امکانات
و تنوع ابزار و مصالح ساختمانی
نظام عرفی و فرهنگی
شهرهایی با شکل، اندازه
و عملکردهایی موزون
و سازگار
امروزه :
افزایش پیچیدگی جوامع شهری
اهمیت برنامه ریزی و مدیریت محیطی
نا مطلوب و نامناسب بودن
اغلب مناطق شهری
همچون اغلب مناطق شهری تهران
44
Recommended Reading
کتب پیشنهادی برای بحث تاریخی:
کتاب ”از شار تا شهر“ تالیف دکتر حبیبی انتشارات دانشگاه تهران
کتاب ” تاریخ شکل شهر“ تالیف جیمیزموریس انتشارات دانشگاه علم وصنعت
سایر کتب پیشنهادی:
Gordon Childe ,Man Makes Himself 1936, slightly revised 1941, 1951
Greene, Kevin (1999). "V. Gordon Childe and the Vocabulary of Revolutionary Change". Antiquity
A.E.J. Morris (1994),A History of Urban Form: Before the Industrial Revolutions, Prentice Hal
45
تعاریف شهر
شدیدترین نقاط استفاده بشر از زمین
متمرکزترین نقاط توسعه
متراکم ترین نقاط تجلی نیازهای بشر
شهر اجتماعی است با تعداد و تراکم معینی از جمعیت
با بافت و ساختار کالبدی یکپارچه و به هم پیوسته ای از محلات و فضاهای خدماتی
اکثریت ساکنان، شاغل دایمی در مشاغل غیر کشاورزی
46
هشت جریان موثر در شکل گیری وشکل دهی شهرها
1) شهرسازی(برنامه ریزی و طراحی شهری)
2)جریان های جمعیتی
3)پویش های اجتماعی
4)پویش های فرهنگی
5)پویش های اقتصادی
6)جریانات حمل و نقلی
7)فن آوری های نوین
8) محیط طبیعی
47
انسان
ساختمان
48
ابعاد مختلف سکونتگاه های انسانی
49
نقش مکمل
50
همسازی
51
مسئله اساسی سکونتگاهها
برطرف کردن نیازهای انسانی
تنظیم رابطه میان انسانها
تنظیم رابطه میان ساختمانها وتنظیم روابط کالبدی
تنظیم رابطه بین فعالیتها
تنظیم رابطه با سازوکارهای طبیعی
52
فضا عنصر مشترک شهرسازی و…
طراحی داخلی
معماری
شهرسازی
برنامه ریزی منطقه ای
آمایش سرزمین
53
دو مفهوم”شکل گیری“ و ”شکل دهی“ شهر
شهرسازی به مفهوم ساختن (شکل دهی شهری) و نه پدید آمدن شهر (شکل گیری)، از آغاز شهرنشینی بشر تاکنون به اشکال گوناگون وجود داشته است:
نخست شهرهایی که به دستور کاهن های باستانی به عنوان مراکز مذهبی-حکومتی بنیاد گذاشته شدند. شهرهای باستانی مصر، سومر، آکد، پرسپولیس
دوم شهرهایی که پادشاهان به عنوان قرارگاه حکومتی یا نظامی و یا به قصد تسلط بر مستعمره ای در سرزمینهای اشغالی احداث می کردند: شوش، فیروزآباد، سلطانیه، اسکندریه، بغداد، ورسای، کارلسروهه، برازیلیا، واشینگتون
سوم، سکونتگاه های جدید برای اسکان جمعیت و یا تاسیس فعالیتهای صنعتی: بیشابور، آبادان، فولادشهر، ماهشهر، بهارستان، هشتگرد
54
بدون دانش شهرسازی هم، شهرها شکل می گیرند….
ولی دانش شهرسازی با شناخت ساز و کارهای تحول و آینده نگری، تلاش می کند تا نظام کالبدی شهرها را آگاهانه ساماندهی نماید (شکل دهد). درک جریانهای و پویشها مهمترین بخش از دانش شهرسازی است. کنترل و هدایت توسعه های کالبدی تحت تاثیر این عوامل، بسیار پیچیده و کاری دشوار است.
55
شکل گیری و شکل دهی شهری
تعریف شهرسازی از نظر لوئیز کیبل (کامل ترین تعریف)
لوئیز کیبل در کتاب اصول نظری و عملی شهرسازی:
علم و هنر نظم دادن به کاربری زمین و استقرار ساختمانها و جاده های ارتباطی، آنچنان که حداکثر قابلیت عملی بودن از لحاظ اقتصادی را داشته و آسودگی، کارایی و زیبایی و ایمنی را تامین کند.
گرایشهای شهرسازی: علم، هنر
جنبه علمی: برنامه ریزی شهری(urban planning)
جنبه هنری: طراحی شهری (urban design)
56
گرایشهای شهرسازی(دوگرایش جدایی ناپذیر)
سرشت دوگانه شهرسازی(علمی بودن و هنری بودن)
علم برنامه ریزی شهری ((Urban Planning:
تلاش منظم و سیستماتیک برای پیش بینی گرایشهای اجتماعی و اقتصادی یک جامعه و هماهنگ کردن محیط کالبدی و کاربری زمین با آن (ضمن در نظرگرفتن ملاحظات طبیعی)
هدف اصلی برنامه ریزی شهری: کارایی و آسودگی
هنر طراحی شهری (Urban Design):
ترکیب کردن متناسب اجزای گوناگون شهر به طریقی که فرم شهری مطلوب پدید آید.
هدف اصلی طراحی شهری: زیبایی و مطلوبیت
57
رشته هایی که همراه شهرسازی هستند ((L.Keeble
58
اهداف شهرسازی
سرزندگی (vitality) و ایمنی
معنی (sense)
دسترسی (access)
تناسب (fit)
نظارت، اختیار و کنترل
کارایی
عدالت
(ر.ک: کتاب: کوین لینچ: شکل خوب شهر)
59
محدود کننده های شهرسازی
شهر شدیدترین نقاط استفاده بشر از کره زمین
محدود کننده های سکونت بشر؟
مهمترین و اساسی ترین محدودکننده : عوامل و شرایط طبیعی
60
محدود کننده های سکونت (1)
دریا، مهمترین عامل محدود کننده سکونت به شمار می رود. اگرچه امروزه در سایه تکنیک پیشرفته، دریاها وارد حیطه اقتصاد و ارتباطات شده اند، ولی هنوز خارج از نواحی سکونت قرار می گیرند. بدین ترتیب بخش بزرگی از کره زمین خارج از منطقه مسکونی قرار گرفته است و تنها 149 میلیون کیلومترمربع و یا به عبارت دیگر، حدود یک سوم سطح آن برای سکونت انسانها باقی می ماند.
61
محدود کننده های سکونت (1)
در این میان بعضی تغییرات جزئی و کم اهمیت در خطوط ساحلی، سبب افزایش یا کاهش سطح خشکی ها شده است.
(تشکیل و یا از بین رفتن جزایر آتشفشانی در نتیجه حرکات تکتونیکی، عریض و یا باریک شدن سواحل در اثر تغییرات سطح اساس آبهای جهان، تشکیل دلتا، نقش انسان در تغییر خط ساحلی – در استانبول و تکیر داغ (Tekirdag) و یا احیاء 220000 هکتار زمین با خشک کردن زوئی درزی (Zuidersee) در هلند، جزایر مصنوعی دوبی وباکو مثالهای خوبی در این مورد به شمار می روند).
با همه اینها، تغییرات صورت گرفته در سواحل بسیار کم و محدود است.
62
به عنوان نمونه: طرح جامع توسعه دوبی / دید فرضی ازفضا ؛ 1- پالـم جمیـرا، 2- پالـم جبل علی،3- پالم دیـره و 4- مجمع الجـزایر مصنوعی ورلـد (World)
برج 1050 متری قرار است در مجموعه از جزایر مصنوعی در ساحل جمهوری آذربایجان در دریای خزر ساخته شود. ساخت این مجموعه بزرگ در جزایر مصنوعی 100 میلیارد دلار هزینه خواهد داشت. این مجموعه در جنوب غرب شهر باکو پایتخت آذربایجان ساخته می شود.
محدود کننده های سکونت (2)
مناطق قطبی از جمله مهمترین مناطق محدود کننده سکونت محسوب می شوند. در کنار شرایط نامساعد آب و هوایی (کوتاه بودن دوره رشد، تابستانهای سرد و کم تاثیر بودن انرژی خورشید در یک دوره طولانی)، وجود نواحی بدون زهکشی متشکل از خاکهای نامساعد و پوشیده از یخ نیز سبب محدود شدن سکونت در مناطق قطبی می شود.
65
زندگى در کلبه هاى یخى یا ایگلو
مراحل ساختن یک ایگلو
شهرهاى جدید در نواحى قطبى
در شهر اینویک مهندسان میان زمین یخبندان و اتاق هاى گرم فضایى خالى ایجاد کرده اند که از آب شدن طبقه یخ جلوگیرىمى کند. در ساختمان هاى کوچک نیز به جاى پایه از پوشش سنگ ریزه ای به قطر نیم متر استفاده شده است که جریان هواى کافى از میان آن مى گذرد و گرماى ساختمان ها را حفظ مى کند.
مجارى فاضلاب و لوله هاى آب آشامیدنى را بالاتر از سطح زمین بر پایه هایى نصب کرده اند؛ زیرا این لوله ها در زیر زمین حتى درتابستان نیز یخ مى بندند. این لوله ها را در محفظه هایى قرار داده اند که آب داغ از آنها مى گذرد و گرماى موجود مانع انجماد مجارى فاضلاب و لوله هاى آب آشامیدنى مى شود.
براى انتقال نفت نیز ازهمین پایه ها و گرم کنند ه هاى الکتریکى (براى گرم کردن جدار داخلى لوله ها) استفاده مى شود.
براى ساختن جاده، طبقه یخ بسته را با خس و خاشاک مى پوشانند و روى آن را سنگفرش می کنند. در ساختمان فرودگاه نیز از سنگ فرشى به قطر چند متر و با استحکام زیاد استفاده شده است که مى تواند سنگینى هواپیما را تحمل کنند.
عامل ارتفاع یکی دیگر از عناصر محدود کننده منطقه سکونت به شمار میرود. حد ارتفاع، اگرچه تا حدودی تابع پستی و بلندی، شرایط خاک و نوع فعالیت های اقتصادی انسانهاست ولی تعیین کننده اصلی شرایط آب و هوایی است.
حد نهایی سکونتگاه های متکی به زراعت در کوه های صخره ای به شرح زیر است:
در عرض 64 درجه شمال 300 متر بالاتر از سطح دریا
در عرض 54 درجه شمالی 1000متر بالاتر از سطح دری
در عرض 40 درجه شمالی 2000 بالاتر از سطح دریا
در عرض 20 درجه شمالی 3000 متر بالاتر از سطح دریا
مرز سکونتگاه های دائمی متکی بر دامداری، به موازات افزایش ناهمواری و ارتفاع کوه ها بالاتر می رود. به عنوان مثال، می توان حد نهایی سکونتگاه های دائمی متکی بر مراتع را به 4600 متر رساند.
محدود کننده های سکونت (3)
68
شرایط آب و هوائی محل نیز در تعیین حد نهایی سکونت موثر واقع می شود. در نیمکره شمالی، در دره هایی که در جهت شرقی – غربی امتداد یافته اند، جهت و سمت قرارگیری سکونتگاه ها، نقش مهمی را ایفا می کند؛ به طوری که حد سکونت دائمی در دامنه های مشرف به جنوب در مقایسه با دامنه های مشرف به شمال در نقاط بالاتری قرار دارد.
دست یابی به این حد سکونت دائمی که عامل آب و هوائی تعیین کننده آن است، خود مسئله دیگری است. در اینجا شیب زیاد، ریزش تخته سنگها و انباشته شدن آنها – که فضای زیستی را با مشکلاتی روبرو می کند – از موانع اصلی سکونت به شمار می روند.
محدود کننده های سکونت (4)
69
با وجود محدود شدن اکومن بوسیله حدود ارتفاعی، در بالای این حد، سکونتگاه هایی که به دلایل خاص برپا گردیده اند، نیز وجود دارد. علت و جودی استقرار سکونتگاه های مزبور در واقع، نیاز مردم به تهیه احتیاجات روزمره از بیرون می باشد. این نوع سکونتگاه ها اغلب برای اهداف علمی و اقتصادی بکارگرفته می شود. (مثل ایستگاه هواشناسی موجود در ارتفاع 4310 متری کوه های صخره ای واقع در ام تی لینکن و یا گذر از حد نهایی به خاطر بهره برداری از ذخایر غنی معادن مانند توک چالونگ در تبت در 5000 متری و لوری پونگو بولیوی در 5300 متری. )
محدود کننده های سکونت (4)
70
خشکی، چهارمین مرز و یکی دیگر از عوامل محدود کننده سکون به شمار می رود. میزان بارندگی سالانه بین 350- 250 میلیمتر حد زراعت و میزان بارندگی سالانه بین 100- 75 میلیمتر نیز حد سکونتگاه های وابسته به چراگاه ها را مشخص می کند. با این حال، وضع بارندگی سالانه به تنهایی تعیین کننده مسکون و یا نامسکون بودن یک ناحیه به شمار نمی رود. وجود چشمه ها و آبهای زیرزمینی موجب ایجاد واحه ها در صحراها می گردد.
البته حد خشکی کاملا منطبق با خط همبارش نبوده و بدین جهت فرورفتگی و برآمدگی های فراوان درآن قابل ملاحظه است. اغلب، حواشی حد خشکی ازسکونتگاه های کوچک متفرق و در عین حال متعدد برخوردار است.
محدود کننده های سکونت (5)
71
امکان تغییر حد خشکی توسط انسانها در مقایسه با دیگر حدود بسیار زیاد می باشد. رشد فنون آبیاری و دستیابی به منابع آب، سبب گستردگی اکومن می گردد و فقدان تاسیسات آبیاری، تاثیر معکوسی به دنبال دارد. به عنوان مثال، با حفر چاه های آرتزین در صحرای کبیر توسط فرانسویان و در لیبی توسط ایتالیایی ها، زمین های زیادی به زیر کشت برده شده، و همین اقدام در استرالیا نیز صورت گرفته است.
به طور کلی در صورت تامین مایحتاج زندگی از بیرون، سکونتگاه ها می توانند در مناطق خشک (کویری) استقرار یابند.
72
محدود کننده های سکونت (5)
حدود خارجی اکومن (بخش قابل سکونت ) با دریا و مناطق قطبی و مرزهای نواحی غیر مسکونی واقع در نواحی سکونت نیز با ارتفاع و خشکی مشخص می گردد. علاوه بر این، در داخل اکومن، نواحی دیگری نیز وجود دارد که برای اسکان نامناسب بوده و سکونتگاه ها به صورت جزایر کوچک و بزرگ در جنگلهای بکر و مناطق باتلاقی قرار گرفته اند.
به طور کلی نواحی مناسب جهت سکونت، تنها 90-80 میلیون کیلومتر مربع و یا به عبارتی حدود 17 درصد سطح کره زمین را تشکیل می دهند و بقیه از نظر سکونت نامساعد است.
73
محدود کننده های سکونت
پایان جلسه اول