تاریخ، تمدن و فرهنگ عیلامیان
1
عیلامی ها (ایلامی ها):
عیلام یا به صورت جدیدتر، ایلام نام یک تمدن در منطقه ای است که بخش بزرگی در جنوب غربی فلات ایران را در پایان هزاره سوم قبل از میلاد مسیح در بر میگرفت ولی در دوره هخامنشیان به منطقه جغرافیایی سوزیانا (شوش) تقلیل یافت.
ایلامی ها نام کشور خود را، به خط میخی هل – ته – ام – تی می نوشتند واحتمالا منظورشان هل – تمپت ، وهل به معنی کشور و تمپت به معنی خداوندگار (بخشنده ) بوده است . سومری ها ایلامی ها را با علامت NIM به معنای «بالا و مرتفع» می نوشتند. نام ایلام، از سوی همسایگان این تمدن به آن ها داده شده است.
منبع: تاریخ ایران ایلامیها وآریایها تا پایان دوره هخامنشی، دکتر پرویز رجبی
2
بر اساس تقسیمات جغرافیایی امروز، ایلام باستان شامل سرزمین های خوزستان، فارس، ایلام و بخش هایی از استان های بوشهر، کرمان، لرستان و کردستان و کوه های بختیاری می شده است. اما سرزمین اصلی عیلام در شمال دشت خوزستان بوده است.
ایلامی ها از مراحل اولیه تاریخ خود مدرک کتبی به جای نگذاشته اند اما در چند سنگنبشته صخره ای در سرزمین های غیرایلامی اشاراتی به ایلام و ایلامی ها شده است. باید نخستین آشنایی با حضور ایلامی ها را مدیون تورات باشیم که بیشتر از 20 بار نام ایلام را آورده است .البته به صورت سامی عیلام .
کار پروفسورهینتس ، ایران شناس فقید آلمانی ، که برای نخستین بار باتکیه بر کتیبه ها و نگاره های به دست آمده ، تاریخ و تمدن ایلام را کاویده است ، تنها منبع اصلی ایلام شناسی است .
ایلامیان از آغاز دوره پیش ایلامی تا پایان دوره ایلام نو حدود 2661 سال در جنوب غربی ایران
زندگی و حکومت کردند.
پرفسور هینتس (1992-1906)
منبع: تاریخ ایران ایلامیها وآریایها تا پایان دوره هخامنشی، دکتر پرویز رجبی
3
در ۲۷۰۰ پیش از میلاد، نخستین شاهنشاهی عیلامی در شوش (در جنوب غربی ایران) تشکیل شد.
آگاهی ما از تاریخ ایلام عمدتاً حاصل بازسازی قطعات ناقص از منابع سومری، اکدی، آشوری و بابلی است. تاریخ ایلام معمولاً به سه دوره با گسترهٔ بیش از دو هزار سال تقسیم می شود. دورهٔ پیش از نخستین دورهٔ تاریخ ایلام به نیا-ایلامی مشهور است.
نیا-ایلامی : حدود ۳۲۰۰ پ. م تا ۲۷۰۰ پ. م (خط نیا-ایلامی در شوش)
ایلام باستان: حدود ۲۷۰۰ پ. م تا ۱۶۰۰ پ. م (نخستین اسناد تا دودمان اپرتی)
ایلامی میانه: حدود ۱۵۰۰ پ. م تا ۱۱۰۰ پ. م (دودمان آنزان تا حملهٔ بابلی ها به شوش)
ایلام نو: حدود ۱۱۰۰ پ. م تا ۵۳۹ پ. م (۵۳۹ قبل از میلاد آغاز دورهٔ هخامنشی)
4
نژاد عیلامیان:
نژاد عیلامی ها به طور دقیق مشخص نیست. تحقیقات انجام شده روی اسکلت های عیلامی نشان دهنده نزدیکی نژاد آنها به سومریان و دراویدیان (در پاکستان کنونی) بوده . برخی احتمال می دهند که عیلامی ها در حدود 3500 سال پیش از میلاد از ناحیه جنوبی دره سند و از راه دریا به سرزمین عیلام آمده باشند.
ساختار اجتماعی عیلامیان :
به نظر می رسد که در جامعه عیلام زنان موقعیت بسیار مهمی داشته اند. عیلامی ها سیستم مادرشاهی داشتند و حکومت ازطریق مادر منتقل می شده. یعنی انتقال نسب پادشاه از طریق مادر انجام می شده. به زنان ارث می رسیده و زنان صاحب اختیار دارایی خود بوده اند و تجارت را رهبری می کرده اند. سیستم مادرشاهی تا دوران عیلام جدید (حدود 750 سال پیش از میلاد) ادامه داشت و پس از آن سیستم پدرشاهی همسایگان به عیلام وارد شد.
منبع: تاریخ ایران نوشته حسن پیرنیا
5
تمدن ایلامیان:
ایلام از نظر تمدن شهرنشینی پیشرفت زیادی داشته و برای بین النهرین از اهمیت فوق العاده ای برخورد بوده است. سومری ها و بابلی ها خواه به زور جنگ و خواه از طریق داد و ستد، چوب برای مصارف ساختمانی، مس، سرب، قلع و مرمر و انواع سنگ های زینتی و قیمتی و سرانجام اسب مورد نیاز را از ایلام تامین می کردند.
ایلامی ها با کوه نشینان لر شمال غربی خوزستان مشترکات زیادی داشته اند. با توجه به نقش رنگی سربازان گارد ایلامی داریوش، در کاشی های کاخ شوش، ظاهرا چهره ایلامی ها از نظر مردم شناسی متفاوت بوده است.
6
منبع: تاریخ ایران ایلامیها وآریایها تا پایان دوره هخامنشی، دکتر پرویز رجبی
خط ایلامی ها:
ایلامی ها در آغاز از خط تصویری سومری استفاده می کردند.
در سده های پس از 2900 قبل از میلاد مانند سومریها ازاین خط تصویری ، خط هندسی (مخطط) خود را ساختند. در 1961 میلادی هینتس موفق به بازخوانی آن شد.
در 2220 قبل از میلاد مسیح خط هندسی متروک شد و جای خود را به خط میخی برگرفته از اکدی داد.این خط تا سقوط ایلام در 640 قبل از میلاد مسیح دوام آورد. چون نوشته های شاهان هخامنشی اغلب به سه خط فارسی ، بابلی و ایلامی اند. دانشمندان توانسته اند تا حدودی خط میخی ایلامی را باز خوانی کنند.
7
منبع: تاریخ ایران ایلامیها وآریایها تا پایان دوره هخامنشی، دکتر پرویز رجبی
سهم ایلام در پیدایش خط میخی فارسی باستان بسیار تعیین کننده است.خط میخی فارسی باستان مدیون فرهنگ و تمدن ایلامی در اقتباس خط از بین النهرین و تکامل بخشیدن به آن است. بهترین دبیران هخامنشی ایلامی بودند.اسناد بایگانی هخامنشی به خط و زبان ایلامی است.
آخرین اثر مکتوب زبان ایلامی به سالهای حکومت اسکندر مقدونی بر ایران برمیگردد. زبان ایلامی در سال ۱۸۹۰ رمزگشایی شد.
از حدود هزار میلادی جغرافی دان های اسلامی از زبانی ناشناس در خوزستان با نام خوزی یاد می کنند. این زبان خوزی ظاهرا واپسین بازمانده زبان ایلامی است .
خط ایلامی معمولا از بالا به پایین نوشته می شد.
منبع: هینتس، دنیای گم شده عیلام، ۱۹.
منبع: هینتس، یافته های تازه ای از ایران باستان، ۳۶.
8
الفبای تصویری عیلامی :
9
فرهنگ و دین عیلامیان:
ایلامی ها، به رغم برداشت های زیادی که از فرهنگ بین النهرینی داشتند،فرهنگی کاملا متفاوت از همسایگان خود داشتند.
در فرهنگ ایلامی دین نقش تعیین کننده ای دارد.همه خدایان دارای نیرویی اسرارآمیز (نیروی موثر خدایی )بودند. این نیرو در زبان ایلامی کیتن یا کیدنو نامیده می شد. فرمانروایان ایلام اریکه قدرت خودرا با پشتیبانی جادویی کیتن حفظ می کردند و در برخورد با رعایای خود گمان داشتند، که کارگزار زمینی کیتن هستند. هر خدایی کیتن خودرا داشت ، با این همه کیتن هومبان از موقعیت ویژه ای برخوردار بود.
برج غول پیکرچغازنبیل (زیگورات چغازنبیل ) با هفت دروازه در مرکز شهر مقدس دور-اونتاش ازجمله اماکن دینی ایلامی ها است. بابلی ها بناهایی از این دست را، که از هر سو به شکل پلکان است ، زیگورات می نامیدند. به گمان عدد هفت برای ایلامیان نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است .
در نظر ایلامی ها آنچه در دنیای مادی وجوددارد، مانند مزرعه ها، چراگاه ها، ساختمان ها، باغ ها، غله ، نقره و غیره هدیه هایی ازسوی خدایان است .
منبع: صراف، محمدرحیم. (۱۳۸۴). مذهب قوم ایلام. تهران: سمت.
10
منبع: تاریخ ایران ایلامیها وآریایها تا پایان دوره هخامنشی، دکتر پرویز رجبی
هنر عیلامیان:
نمونه های از هنر عیلامیان:
زیگورات چغازنبیل در نزدیکی شوش نمونه ای از معماری ایلام است .
زیگورات چغازنبیل نخست در 1933 میلادی توسط براون ، ( افسر زلاندی) کشف شد و سپس بوسیله هیات گیرشمن فرانسوی ، از 1951 تا 1962 میلادی به طور کامل از زیر خاک بیرون آورده شد.
11
در نمای این بنا صدها آجر کتیبه دار وجود دارد که روی آن ها به خط میخی عیلامی و اکدی نام پادشاه عیلامی و چگونگی ساخت شهر توضیح داده شده است. این آجرهای کتیبه دار هم اکنون دارای نظم خاصی هستند و تقریباً هر ده رج یکبار تکرار شده اند.
12
مهرهای ایلامی خلاقیت هنرمندان ایلامی با نقش مهرهای هزاره سوم قبل از میلاد به اوج خود می رسد. نقش این مهرها معمولا جانوران مرکب در اشکال متنوع است. جانور مرکب آفرینش خالص هنرمند ایلامی است ، که به بین النهرین و مصر باستان نیز راه پیدا کرده است . مهرهای استوانه ای و لوح هایی به خط میخی ایلامی ، اکدی و سومری زیادی در شوش کشف شده است.
13
14
پیکره های ساخته شده از گل (سردیس های تدفینی)
سردیس های تدفینی، نیمه ی دوم هزاره ی دوم ق.م. لوور، بلندی 24سانتی متر، عرض 15 سانتی متر، گل خام با رنگ آمیزی
سفال های عیلامی :
شوش از نظر هنر سفال سازی مقام نخست را دارد. در حقیقت سفال پیش از تاریخ ایران ، نخست در قلمرو شوش پیدا شد.
هنگامی که برای نخستین بار سفال منقوش شوش با طرح های شگفت انگیزی از جانوران به دست آمد، این سفال قدیمی ترین سفال منطقه معرفی شد.نمونه مشهور سفال شوش ، ساغری است بزرگ با نقش بز کوهی ، که در موزه لوورنگهداری می شود و سرآمد سفال منقوش آسیای مقدم است.
15
هنر معماری:
زیگورات چغازنبیل:
درخشان ترین دوره حاکمیت عیلامی ها از نظر هنر و معماری دوره میانی است که در آن آثار معماری ارزشمندی ایجاد گردید که اغلب معابد هستند، عیلامی ها هم مانند اقوام باستانی دیگر به مذهب و پرستش خدایان متعدد اهمیت می داده اند و نشان دهنده این مطلب کشف معابد، گورها، نقوش برجسته در نقاط استقرار آن هاست. یکی از آثار قابل توجه و مهم آن زیگورات چغازنبیل است.
این آثر یکی از کهن ترین آثار ایرانی است که دارای ابعاد و خصوصیات خیره کننده است و با اهرام مصر برابری میکند، این بنای عظیم به صورت هرم منطبق یا پله پله ساخته شده است.
در تمدن های باستانی آسیای غربی نیایشگاهی برای خدایان می ساختند و والاترین آن زیگورات نامیده می شد و معنای آن بالا رفتن به سوی آسمان است. آنها زیگورات را بر بلندی ها می ساختند. در زیگورات ها از بهترین و استوارترین مصالح ساختمانی آن زمان بهره گرفته شده است.
16
17
کانال داریوش:
سرزمین ایلام به سبب وجود کوه های زاگرس در شمال شرقی و به خاطر شیب ملایم خود به خلیج فارس، در مقایسه با بخش های داخلی فلات ایران، دارای رودهای پر آب و آرامی بوده است، به همین لحاظ از دیر باز بسیار حاصلخیز بوده است. در زمان فرمانروایی یکی از شاهان مقتدر ایلام، کانالی در هفت تپه امروزی کنده شد که نشان از توجه ایلامی ها به آبیاری دارد که بومی ها این کانال را کانال داریوش می نامند.
کانال آب بر اونتاش ناپیریشا دزفول تخریب شد!
18
نقوش برجسته کول فرح:
مجموعه نقوش برجسته کول فرح که شامل شش نقش برجسته متعلق به دوره ایلامیان است که با توجه به سنگ نبشته های به جا مانده و بقایایی از محل زندگی آنها در گذشته های دور که در میان کوهها باقی مانده است مانند گورها کانال آب و بقایای ساختمان و نقطه دیدبانی می توان گفت این محل پرستشگاه نارسینا، یکی از خدایان ایلامی بوده است، شهرستان ایذه .
آن سه نوازنده چنگ و یک نوازنده دف دیده می شوند.
کول فرح از دو واژه «کول» به معنای دره و «فَرَح» به معنی شادی و خوشحالی تشکیل شده است. دره ها عموماً نقاطی عمیق و بسته می باشند، اما این دره برخلاف معمول، روح افزا و دلباز است از این رو به این نام معروف شده است.
19
20
21
22
نابودی تمدن ایلام:
پادشاه آشور به دنبال بهانه ای برای جنگ با عیلام بود. به همین منظور او فرستاده ای به عیلام فرستاد و درخواست هایی از پادشاه عیلام کرد که برای پادشاه عیلام قبول آن ها مساوی با مرگش بود یکی از این خواسته ها این بود که پادشاه آشور مجسمه نه نه را که 1635 سال در عیلام بود را درخواست کرد که پادشاه عیلام نمی توانست آن را قبول کند و تصمیم به مقاومت گرفت. در اواسط قرن هفتم قبل از میلاد آشور بانیپال پادشاه مقتدر آشور به قلمرو حکومت عیلامیان حمله ور شد، آن ها هر آنچه که در این شهر با ارزش بود را چپاول کرده و به شهر های خود فرستادند و کارهای وحشتناکی انجام دادند و شهر شوش را با خاک یکسان کرد و این پایانی بود برای حکومت دیرینه عیلام .
کتیبه آشور بانیپال درباره فتح و نابودی عیلام چنین میگوید: تمام خاک شهر شوشان و شهر ماداکتو و شهرهای دیگر را با توبره به آشور کشیدم و درمدت یک ماه و یک روز کشور عیلام را با همه پهنای آن، جاروب کردم. من این کشور را ازچارپایان و گوسپندان و نیز نغمه های موسیقی بی بهره ساختم و درندگان، ماران، جانوران و آهوان را رخصت دادم که آنرا فرو گیرند.
23
24
به نزدیک این جعبه آهنی که می رویم با صحنه تاسف بر انگیز دیگری مواجه می شویم و آن نحوه حفاظت از این آثار تاریخی است که این اثر با چند قطعه آهن و یک قفل کوچک حفاظت می شود.
25
در این سند از آشوربانیپال، ویران سازی شوش در سال ۶۴۷ پ.م. شرح داده شده است. ( موزه بریتیش میوزیم لندن )
منبع: کهن دیار، مجموعه آثار ایران باستان در موزه های بزرگ جهان- جلد اول، بهنام محمد پناه- انتشارات سبزان
تصاویری از آشوربانیپال:
26
منابع:
تاریخ ایران ایلامیها وآریایها تا پایان دوره هخامنشی، دکتر پرویز رجبی
تاریخ ایران نوشته حسن پیرنیا
هینتس، دنیای گم شده عیلام، ۱۹
هینتس، یافته های تازه ای از ایران باستان، ۳۶.
صراف، محمدرحیم. (۱۳۸۴). مذهب قوم ایلام. تهران: سمت.
کهن دیار، مجموعه آثار ایران باستان در موزه های بزرگ جهان – جلد اول، بهنام محمد پناه- انتشارات سبزان
27
28
با تشکر از توجه شما