موضوع کنفرانس: بیداری اسلامی
ارائه دهنده:
فرهنگ و تمدن اسلامی
استاد مربوطه:
١. بیداری اسلامی در جهان عرب
2
اعراب، چون ایرانیان، از زمانی که با دولتهای اروپایی آشنا شدند، به عمق عقب ماندگی خود و توسعه و پیشرفت اروپاییها پی بردند.
تاکنون راه حلهای متعددی برای جبران این عقب ماندگی ارائه شده است که یکی از آنها بازگشت به اسلام به مثابه دین و تمدن است.
براساس نوع پاسخهای داده شده به علل عقب ماندگی، آنها را به چهار گرایش تقسیم میکنیم که عبارت اند از:
د) اصولگرایی اسلامی
الف) تمدن گرا – عرب گرا
ب) تمدنگرا – اسلام گرا
ج) اسلامگرایی سنتی
3
الف) گرایش تمدن گرا – عرب گرا
4
اولین موج بیداری اسلامی نوگرا از طهطاوی در مصر و خیرالدین پاشا تونسی در تونس اغاز می شود.
اما در پاسخ به اینکه چرا گرایش وی را گرایش تمدن گرا – عرب گرا می نامیم، باید گفت که طهطاوی در اندیشه ترقی اعراب و به طور محدودتر مصر است.
طهطاوی
اندیشه خود را بر این محور استوار می کند که مسلمانان برای ترقی چاره ای جز دست یابی به علم اروپایی ندارند.
طهطاوی با ستایشی فراوان از اروپا یاد می کند و نهادهای سیاسی آن را تحسین می کند.
وی اصولا از غرب و عامل استعمار به عنوان عامل عقب ماندگی جوامع اسلامی غافل است.
الف) گرایش تمدن گرا – عرب گرا
5
دوم آنکه از آنجا که تمدن اروپا بیشتر بر پایه چیزهایی قرار دارد که اسلام در گذشته به آن داده است، این وظیفه مسلمانان است که آن را بازگردانند.
خیرالدین تونسی
خیرالدین تونسی از طهطاوی هم فراتر می رود؛ هر چند که بنیادهای اصلی اندیشه وی نیز همانند طهطاوی است.
او نظرش را بر دو استدلال متکی کرد:
نخست آنکه فقه اسلامی اجرای اصلاحات برای تقویت و بهبود زندگی اقتصادی و فرهنگی را قدغن نمی کند.
الف) گرایش تمدن گرا – عرب گرا
6
به طور کلی، می توان گفت که گرایش تمدن گرا – عرب گرا دارای ویژگیهای زیر بود:
الف) گرایش تمدن گرا – عرب گرا
7
8
ب) گرایش تمدن گرا – اسلام گرا.
چهره های بارز این گرایش سیدجمال الدین اسد آبادی و شیخ محمد عبده هستند.
اصلاح گری سید جمال ابعادی مختلف دارد، اما روح اصلی اصلاح گری سید جمال در جهان اسلام «تجدد» است.
سید به دنبال این است که جهان اسلام و مسلمانان را با دوران جدید، ویژگیها و عوامل شکل گیری آن آشنا کند و شرایطی را فراهم کند که مسلمانان نیز در این دنیای جدید و تمدن آن سهمی به دست آورند و با اتکا بر عناصر اصلی آن یعنی علم و عقل و دیگر عناصر آن از جمله نهادهای سیاسی دموکراتیک بر قدرت خود بیفزایند.
9
ب) گرایش تمدن گرا – اسلام گرا.
دغدغه اصلی سید دغدغه هویتی نیست، بلکه این است که چگونه می توان به جهان اسلام قدرت بخشید.
به اعتقاد سید، تمدن جدید و مدرن غرب، براساس اصول اسلامی پدید آمده است؛
در اینجا سید جمال، برخلاف عربگرایان تمدن گرا، بر دو فرض اساسی تاکید می کرد:
نخست نقش ناگزیر دین در زندگی ملتها
دوم، نیاز به نهادهای جدید و مهارتهای فنی برای برآوردن خواستهای زندگی جدید.
10
ب) گرایش تمدن گرا – اسلام گرا.
دو هدف اصلی سید جمال
تحقق وحدت اسلامی و مبارزه با سلطه غرب
از نقاط تمایز اندیشه وی از نحله تمدن گرایان عرب گرا بود.
جهان اسلام کلیتی یکپارچه بود که در صورت انسجام و وحدت آن، مسلمانان می توانستند در مقابل سلطه اروپا مقاومت کنند.
در نظر سید
* اگرچه سید تمدن و ترقی اروپا در علم و صنعت را به رسمیت می شناخت، ولی به سلطه آن در جهان اسلام هم حساسیت بسیاری داشت و در نتیجه بخش عمده توان خود را صرف مبارزه با آن کرد.
11
تاکید بر اصالت عقل و علم
توانایی اسلام در تمدن سازی و افزایش اقتدار مسلمانان
یگانگی و اتحاد اسلامی و مبارزه با سلطه اروپا
در مجموع، می توان محورهای اصلی نحله تمدن گرایی – اسلام گرایی عبارتند از:
ب) گرایش تمدن گرا – اسلام گرا.
اسلام گرایان سنتی و متفکر برجسته آن، رشید رضا که ادامه دهندگان سلفیه هستند، احیاگری اسلامی را در بازگشت به روش و سیره «بزرگان اسلام» می دانستند.
ج) گرایش اسلامگرایی سنتی
اندیشه اسلامگرایی سنتی از نوگرایان فاصله می گیرد و به محافظه کاری تمایل پیدا می کند، سخت به سنتهای اسلامی پایبند بوده و نسبت به نفوذ فرهنگی و تهدید سیاسی غرب واکنش نشان می دهند.
سلفی گرایی رشیدرضا موجب تمرکز افراطی او بر احادیث شد که افزون بر اینکه نشان دهنده ماهیت سنتی اندیشه اوست مانع از دستیابی او به یک جهان بینی گسترده تر شد و همین امر هم او را از اندیشه های وحدت گرایانه سید جمال دورتر کرد و گرایشهای ستیزه جویانه وی درباره شیعه را، که یاداور ستیزه جویی سلفید بود، موجب شد.
ج) گرایش اسلامگرایی سنتی
ج) گرایش اسلامگرایی سنتی
حسن حنفی کارنامه رشیدرضا را این گونه خلاصه میکنند:
رشیدرضا پس از آنکه عمری را در اصلاحگری و نواندیشی و ترقی خواهی گذارنده بود، خود را از تاثیر طلایه دارانی چون طهطاوی و سید جمال و نیز عبده رها ساخت و به دامن محمدبن عبد الوهاب پناه برد که او را به ابن قیم جوزیه و ابن تیمیه و سپس به احمدبن حنبل می رسانید.
وی به جای میل به شیوه های مدنیت نو و همگامی با تحولات زمانه، فروبستگی و هجوم به غرب را ترجیح داد.
ج) گرایش اسلامگرایی سنتی
د) گرایش اسلام گرایی اصولگرا
حسن البناء، بنیانگذار اخوان المسلمین، درباره اصلاح گران اسلامی چنین نظر میدهد:
اسدابادی فقط یک فریاد هشدار برای مشکلات است و شیخ محمد عبده فقط یک معلم و فیلسوف و رشید رضا فقط یک تاریخ نویس و وقایع نگار است، در حالیکه اخوان المسلمین به معنی جهاد، تلاش و کار است و فقط یک پیام نیست.
* اخوان المسلمین جنبشی سیاسی – مذهبی است که به دنبال دگرگونیهای اساسی در جوامع اسلامی است.
قدرت تفوق ناپذیر اسلام در حل مسائل اجتماعی و سیاسی مسلمین
جوهر اصول گرایی اسلام گرایی
اگر حسن البناء رهبر سیاسی اخوان المسلمین بود، افرادی چون سید قطب و محمد غزالی نمایندگان برجسته فکری اخوان المسلمین بودند.
د) گرایش اسلام گرایی اصولگرا
تفاوت طهطاوی، خیرالدین پاشا تونسی، سید جمال، محمد عبده، رشیدرضا و سید قطب
در سیر تحول جنبش بیداری اسلامی کاملا مشهود و اساسی است و هر چه بدین سو نزدیک می شویم ویژگی مبارزه جویی آن قوی تر شده و از التقاط گرایی آن کاسته می شود.
قطب تاکید می کرد که جامعه توسعه یافته جامعه ای نیست که در نقطه اوج تولید مادی است، بلکه جامعه ای توسعه یافته است که تفوق اخلاقی از خود نشان دهد.
جامعه ای که از نظر علم و فناوری در اوج است، ولی در اخلاقیات در حضیض، آن جامعه عقب مانده است، در حالی که جامعه ای که در اخلاقیات در رده بالا است ولی از نظر علم و تولید مادی در پایین، آن جامعه پیشرفته است.
د) گرایش اسلام گرایی اصولگرا
سید قطب تمامی جوامع موجود را جاهلی می داند و جوامع اروپایی را اوج جاهلیت مدرن تلقی می کند و اینجاست که تفاوت اساسی و تعیین کننده اندیشه وی با پیشگامان اسلام گرایی که برتری و پیشرفت تمدن اروپایی را پذیرفته بودند، خود را نشان می دهد.
۲. بیداری اسلامی در ایران
دو سده اخیر، به لحاظ تغییرات و تحولات فزاینده در عرصه های گوناگون سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و دینی، از اعصار مهم تاریخ ایران به شمار می رود. این دوره که به تاریخ معاصر ایران شهرت یافته، همزمان با آغاز حکومت سلسله قاجاریه در ایران شروع می شود.
همزمان با تثبیت خاندان قاجار، در گوشه دیگری از جهان، انقلاب کبیر فرانسه به وقوع پیوسته بود و درصدد نهادینه کردن اندیشه ها و ساختارهای نوینی بود که عمده ترین ویژگی آن، تغییر موازنه قدرت سیاسی از تمرکزگرایی و حکومت فردی به مردم سالاری و دموکراسی بود.
در این برهه حساس؛
قاجارها به دنبال یک دهه کشمکش داخلی بر سر تصاحب قدرت، نظم نوینی را پدید نیاورده
حکومت همچنان بر اساس نظام پادشاهی و بر بنیاد استبداد استمرار یافت.
دولت همچنان موقعیت برجسته ای در اقتصاد داشت و در زندگی اقتصادی و اجتماعی جامعه تاثیر تعیین کننده ای داشت.
سلطان حق نامحدود در بهره برداری از منابع و درآمدها داشت.
شکست ایران در رویارویی با قدرتهای بزرگ، به ویژه روسیه و انگلیس، به تدریج تحول مهمی، نخست در ساختار سیاسی رسمی و سپس ساختار غیررسمی جامعه پدید آورد.
در مناسبات جدید ایران با کشورهای خارجی، کشورهای روسیه و فرانسه و انگلیس خواه ناخواه وارد شدند و با توجه به ضعفهای ساختاری جامعه و حکومت ایران، این مناسبات منجر به استقرار روابط نابرابر، تحمیل قراردادهای استعماری و انفصال بخشهای مهمی از قلمرو ایران در شمال و شرق شد.
این تحول عبارت بود از:
* لزوم اصلاحات، نخست در عرصه های نظامی و صنعتی و سپس در دیگر عرصه ها، به ویژه سیاسی
* پدیدار شدن بیداری اسلامی برای «حفظ بیضه اسلام و اساس دین» در مقابله با استبداد داخلی
* به کار بستن قاعده «نفی سبیل» در رویارویی با استعمارگران خارجی
وی توانست شاگردانی مجتهد و تاثیرگذار در بیداری اسلامی تربیت کند، مانند کاشف الغطاء ملامهدی و ملااحمد نراقی.
وحید بهبهانی
احیاگر مکتب اجتهادی
زمینه حضور نیروهای مذهبی، به ویژه مراجع تقلید و روحانیون، با نقش دائمی رهبری مذهبی آنها در جامعه، و نیز تحولی مهم در حوزه نهاد دینی و حوزه های علمیه شیعی در اوایل حکومت قاجار مهیا شد.
در تفکر نوین انقلابی شیعه، تفسیرهای «دعوت کننده به آرامش» و «انفعال» و «تسلیم» کنار نهاده شد و روحیه مبارزه، ستیز و انقلابی گری جای آن را گرفت.
عالمان شیعه در این عصر با پدیده ای به نام استعمار خارجی روبه رو شدند و با تکیه بر قاعده فقهی «نفی سبیل» در مقابل سلطه گران خارجی موضع گرفتند.
این قاعده بر اساس آیه شریفه «لن یجعل الله للکافرین على المومنین سبیلا» است که سلطه کافران بر مسلمانان را نفی میکند.
* علما نبرد با روسها را «جهاد» نامیدند.
* پس از شکست ایران از روسها و عدم حمایت انگلیسیها و فرانسویها از ایرانیان سران حکومت قاجار به این نتیجه رسیدند که لازم است برای راندن روس ها از سرزمین مسلمانان به علمای شیعه متوسل شوند.
جنگهای ایران و روس در دوره فتحعلی شاه قاجار و شکست ایران از روسها و استیلای آنها بر بخش وسیعی از قلمرو ایران و واکنش علمای اصولگرا به آن، اولین صحنه عملی مداخله علمای اصولی در مسائل سیاسی تاریخ معاصر ایران به شمار می آید.
گردآوری فتواها و رسائل جهادیه متعدد جمع آوری شده از عتبات و شهرهای ایران که همگی بر وجوب جهاد علیه کفار روسی تاکید داشتند.
ملقب به قائم مقام اول، وظیفه جلب توافق علما را برای صدور فتوا برعهده گرفت.
تحت عنوان جهادیه منتشر شد
میرزا عیسی فراهانی
در فاصله میان دو جنگ اول و دوم ایران و روس، مسائلی رخ داد که مجددا پای علمای اصولی به میدان مبارزه با روسها کشیده شد.
واقعه قتل گریبایدوف که ناشی از واکنش مذهبی مردم بود و ادامه قیام به رهبری علمای شیعه و سنی در سرزمینهای اشغالی روسها، از جمله قیام قاضی ملا محمد با شعار اتحاد شیعه و سنی تا ۱۲۴۸ ق و قیام شیخ شامل داغستانی تا ۱۲۹۲ ق، در حقیقت تداوم بیداری اسلامی بود.
یکی از وظایف و چالشهای نهاد دینی در این دوره مبارزه با استعمار با تکیه بر قاعده «نفی سبیل» و مقابله با فرقه سازی بود.
سیاستهای استعماری برای ضربه زدن و ایجاد تشتت در میان شیعیان به فرقه سازی روی آورده بود.
فرقه بابیه نیز به دو شاخه ازلیه (پیروان یحیی صبح ازل) و بهائیه (پیروان میرزا حسینعلی بهاء) تقسیم شد.
به همت على محمد باب، شاگرد سید کاظم رشتی
فرقه شیخیه
به کوشش سید کاظم رشتی، از شاگردان شیخ احمد احسایی صوفی مسلک
فرقه بابیه
با گذشت زمان
در زمان صدارت میرزا تقی خان امیرکبیر، عناصر درویش مسلک از حوزه های وابسته به حکومت و سلطنت طرد شدند و با سنتهای بدعت آمیز و خرافه پرستی مقابله شد.
در مجموع، سیاست مذهبی امیرکبیر، به رغم محدود کردن نقش روحانیون، به بیداری اسلام کمک کرد.
وی تاکید داشت که علمای دین در امور شرعی و دینی با قدرت و قوت عمل کنند و نگذارند دین تضعیف شود.
عامل دیگر این انگیزش، اعطای امتیاز رویتر به انگلیسیها بود.
به نظر روحانیون، به ویژه ملاعلی کنی دولت از راه اعطای امتیاز به بیگانگان، راه مداخله بیشتر آنان را در ایران هموارتر می کرد.
در دوره صدارت میرزا حسین خان سپهسالار نیز، اصلاحات غرب گرایانه وی و اعطای امتیازات به خارجیان، اعتراض و مخالفت روحانیون را برانگیخت.
یکی از دلایل سرسختی روحانیون در برابر سپهسالار، تلاش وی به عنوان وزیر عدلیه در واگذار کردن حق انتصاب مجتهدان به محاکم شرع به دولت بود. در ادامه مبارزه نهاد دینی با دولت، به رهبری ملاعلی کنی امتیاز رویتر سرانجام لغو شد.
حاج ملا علی کنی
ملقب به رئیس المجتهدین
مقابله اش را با اقدامات مضر به حال دین، دولت و مردم به صورت همه جانبه دنبال می کرد. او به عنوان طراح سیاست مذهبی، افکار و اقدامات منورالفکران سکولار و دین ستیز را نیز زیر نظر داشت و با آن به مقابله برخاست.
میرزا ملکم خان
از اولین موسسان تشکیلات فراماسونری در ایران و فراماسون بود.
رسوایی و خیانت مالی و سیاسی ملکم خان در جریان واگذاری امتیاز لاتاری به اوج خود رسید.
در جریان سفر سوم خود در ۱۳۰۶ ق به فرنگ، امتیاز انحصاری دخانیات، توتون و تنباکو را در داخل و خارج به یک شرکت انگلیسی واگذار کرد.
علما از آن حیث که این امتیازنامه را وسیله ای برای تسلط اجنبی بر شئون یک کشور اسلامی ارزیابی می کردند و مقاصد دینی و حفظ هویت دینی جامعه را در مخاطره می دیدند و تجار نیز منافع اقتصادی خود را با خطر بزرگی مواجه می دیدند، به مخالفت برخاستند.
34
1
2
3
شعار وی «بازگشت به اسلام» و «بازگشت به قرآن» یا «احیای سنت سلف صالح» به قصد ایجاد هویت نوین برای مسلمانان بود.
سید جمال تمام امیدش برای بیدار کردن جامعه ایران و دیگر جوامع اسلامی از طریق حوزه های علمیه و روحانیون بود.
مهم ترین اندیشه بیدارگرانه وی، اندیشه اتحاد اسلامی بود.
او تردیدی نداشت که نیرومندترین رابطه میان مسلمانان، رابطه و پیوند دینی است.
از مهم ترین کارهای وی هویت بخشیدن به جوامع اسلامی و مسلمانان بود.
محور وحدت را قرآن می دانست
حرکت بیدارگرانه سید جمال الدین اسدآبادی در عصر ناصری
4
5
6
35
استقراض از کشورهای خارجی
سفر پرهزینه به فرنگستان
افزایش نفوذ خارجی
رکود و تعطیلی صنایع و مواردی از این قبیل
مظفرالدین شاه قاجار هنگامی به سلطنت رسید (۱۳۱۳ ق) که روابط روحانیون با نهاد سلطنت پس از صدور فتوای تحریم تنباکو، در ظاهر رو به بهبودی بود.
به تدریج مخالفت روحانیون با شخص مظفرالدین شاه نیز آغاز شد.
علت مخالفت
1
2
3
4
36
در داخل ایران نیز، تحرکات و اظهاراتی برضد محمد علی شاه و حضور نیروهای روسی ابراز شد.
در عصر استبداد محمدعلی شاه
علمای مقیم نجف
به دور از فشارها و اختناق سیاسی ایران بودند و راحت تر از علمای فعال در ایران، نهضت مشروطیت و آزادی خواهی را ادامه دادند.
آنها محمدعلی شاه و روسهای حامی او را دشمن اسلام و مسلمین معرفی کردند.
روحانیون ثلاثه نجف (تهرانی، خراسانی، مازندرانی) طی نامه ای به دولت عثمانی، برای براندازی محمدعلی شاه و اخراج روسها از ایران استمداد کردند.
در عصر حکومت احمدشاه قاجار، جامعه ایران دچار حکومتی ضعیف و ناامنی فزاینده بود.
در این سالها، حرکتها و نهضت هایی با صبغه اسلامی پدید آمدند که
پس از چندین سال مبارزه و وارد آمدن ضرباتی بر پیکر آن، از جمله در واقعه کودتای سرخ و سرانجام با اقدام مشترک دولت وثوق الدوله انگلیس و شوروی، نهضت جنگل محکوم به شکست شد.
نهضت جنگل
به رهبری میرزا کوچک خان جنگلی
میرزا کوچک خان پس از ایجاد ارتباط با تشکیلات اتحاد اسلام در تهران و بحث و مناظره با آنها، با این هدف که «هر دولتی که نتواند مملکت خود را از سلطه و اقتدار دشمنان خارجی نجات دهد وظیفه ملت است که برای استخلاص وطنش قیام کند»، مصمم به سازماندهی نهضتی برای دست یابی به آن هدف شد.
در جریان جنگ جهانی اول به گیلان رفت و تشکیلاتی مخفی به نام «هیئت اتحاد اسلام» را پایه ریزی و به تدریج مجاهدین را به سوی خود جلب کرد.
یکی از مخالفان جمهوریت
او میگفت این جمهوری که می خواهند بر ما تحمیل کنند مبتنی بر اراده ملت نیست، بلکه انگلیسیها می خواهند ما را به پذیرش آن را دارند و رژیم صددرصد وابسته و تحت الحمایه را بر ایران استوار سازند و اگر نامزد جمهوری خواهی فرد آزادی خواه و ملی بود، حتما با او همراهی می نمودم.
از صحنه های دیگری که علمای شیعه دست به واکنش زدند و در قبال آن موضع گرفتند و نظرهایی ارائه کردند، طرح جمهوری خواهی رضاخان بود.
طرح این موضوع و به خصوص متاثر بودن آن از ترکیه، دل نگرانی روحانیت را برانگیخت؛ زیرا اعلام جمهوریت را با برنامه های ضد اسلامی اتاترک در ارتباط می دانستند.
طرح جمهوری خواهی رضاخان
آیت الله سید حسن مدرس
عمده ترین نتیجه تاسیس حوزه علمیه قم، انتقال مرکزیت مرجعیت شیعه از عتبات عالیه و حوزه علمیه نجف اشرف به این حوزه بود که تاثیرات فراوانی بر جامعه و مردم ایران برجای نهاد.
دوره پهلوی اول (۱۳۲۰-۱۳۰۴ش) را می توان دوره خصومت شدید علیه فرهنگ اسلامی و نهادهای دینی دانست.
به کوشش ایت الله شیخ عبدالکریم حائری
یکی از رخدادها و تحولات مهم نهاد دینی در دوره پهلوی
تاسیس حوزه علمیه قم
* یکی از علمای روشن بین و مبارز عصر رضاشاه
* او در مراسم نوروزی ۲۹ اسفند ۱۳۰۶، که زنان درباری (بی حجاب) وارد حرم حضرت معصومه علی در قم شدند، به مخالفت برخاست و به همین علت دستگیر و مدتی بعد تبعید شد.
آیت الله نورالله اصفهانی
آیت الله محمد تقی بافقی
* اقا نورالله در ۱۳۰۶ش جمعیتی به نام «اتحاد اسلامی اصفهان» از پیوند روحانیون، اصناف، کسبه و متدینین ایجاد کرد و هدف آن مقابله با سیاستهای فرهنگی، مذهبی واقتصادی حکومت پهلوی بود.
* قیام ۱۳۰۶ ش در ظاهر علیه قانون نظام وظیفه، اما عملا علیه سیاستهای فرهنگی رضاشاه عمل می کرد.
از رویدادهای مهم دیگر عصر حکومت رضاشاه، قیام مسجد گوهرشاد است که در تیر ۱۳1۴ اتفاق افتاد.
یکی از علمای مشهد به نام آیت الله حسین قمی در اعتراض به ترویج کلاههای سبک اروپایی به تهران آمد تا شکایتش را به رضاشاه تسلیم کند، اما دستگیر و زندانی شد.
در واکنش به دستگیری وی تجمعات اعتراض آمیزی در مسجد گوهرشاد مشهد اتفاق افتاد که با کشتار مردم به دست نظامیان سرکوب شد.
این بزرگترین قتل عام حکومت پهلوی تا ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ است.
در مورد هر کدام از موارد ذکر شده، تبلیغات فراوان و کتب متعددی تالیف و منتشر شد.
رسائل حجابیه
کتاب کشف الاسرار امام خمینی؛ این کتاب طرح اجمالی ولایت فقیه نیز بود.
01
02
03
04
محورهای مبارزه و فعالیت نیروهای مذهبی در اوایل دهه ۳۰ عبارت بودند از:
مبارزه با افکار احمد کسروی
مبارزه برای حجاب زنان
مبارزه با کمونیسم
مبارزه با بهائیت
«انبیاء در حالی که کاملا مجذوب تامل درباره خداوند بوده اند، برای تغییر شرایط اجتماعی و سیاسی انسانها قیام کرده اند. برعکس مسلمانان امروزی فقط به خاطر منافع دنیوی قیام کردند و نتیجه آن هم، حاکمیت بیگانگان و عوامل آنها، مانند رضاشاه… بود».
از پدیده های جریان احیای تفکر دینی در دهه ۳۰ ظهور امام خمینی و ورود او به صحنه سیاسی-مذهبی است.
نخستین بیانیه مکتوب سیاسی در سال ۱۳۲۳
از سال ۱۳۲۷ ش مسئله فلسطین نیز وارد حوزه بیداری اسلامی در ایران شد.
در دهه های ۳۰ و ۴۰ ش، دو رکن مطبوعات دینی و شاخه یا گرایش دین باور جنبش دانشجویی به ارکان فعالیت جنبش بیداری اسلامی افزوده شد.
از نشریات مذهبی این دوره می توان به خرد، سالنامه و هفته نامه نور دانش، آیین اسلام، پرچم اسلام، دنیای اسلام، وظیفه، مسلمین، محقق، تعلیمات اسلامی، ستاره اسلام، ندای حق، حیات مسلمین و تاریخ اسلام اشاره کرد.
یکی از بارزترین صحنه های پیروزی جنبش بیداری اسلامی، در نهضت ملی شدن صنعت نفت به نمایش گذاشته شد.
مهم ترین حرکت ضداستعماری دهه ۳۰
در جریان ملی شدن صنعت نفت، دو گرایش فکری ملی گرایی و مذهبی به هم رسیدند.
رهبر ملی، محمد مصدق و رهبر بلامنازع مذهبی، آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی بود.
ایت الله کاشانی، برای عملی کردن دیدگاههای خود در جریان نهضت ملی شدن نفت، از تشکیلات مجمع مسلمانان مجاهد و جمعیت فداییان اسلام نیز بهره می برد.
نهضت ملی شدن صنعت نفت
از دیگر اقدامات بیدارگرانه در قالب احیای تفکر دینی، تلاش آیت الله بروجردی برای خروج روحانیت شیعه از انزوای مذهبی در جهان اسلام بود.
مهم ترین اقدام وی در زمینه اعزام مبلغان جوان و مذهبی، اعزام علامه شیخ محمدتقی قمی به قاهره و هم زمانی حضور وی در آن سرزمین با سفارت قاسم غنی بود.
بنا به حکایت اسناد وزارت امور خارجه، این دو با مساعی مشترک توانستند ارتباطات گسترده ای با علمای اهل سنت ایجاد کنند و به تبیین و تشریح مبانی اهل شریعت بپردازند. این اقدام در نهایت به تاسیس نهاد دارالتقریب مذاهب اسلامی انجامید.
یکی از ارکان جدید جنبش بیداری اسلامی
پیدایش و تثبیت جنبش دانشجویی
بخش عمده ای از شکل گیری این جنبش، در نتیجه فعالیت های متفکران روحانی و استادان و آموزگاران اسلام گرا و دین باور، مانند ایت الله طالقانی، حسینعلی راشد، مهدی بازرگان و دیگران بود که در دهه های آینده به تعداد آنها افزوده شد.
در ۱۳۲۰
تقویت و گسترش حرکت یادشده با تاسیس «انجمن اسلامی دانشجویان»
از کانونهای ترویج بیداری اسلامی، به ویژه در دهه ۴۰ ش، مساجد بودند.
از مسجد هدایت به دلیل نقشی که در نشر معارف دینی ایفا کرد، به عنوان «دالان دانشگاه» نام برده شده است.
در این میان نقش مسجد هدایت در تهران و فرد اول آن، یعنی ایت الله طالقانی، برجسته بوده است.
* مخالفت نیروهای مذهبی به رهبری امام خمینی با اقدامات به ظاهر اصلاح گرایانه و در عمل غربی کردن ایران با حمایت مادی و معنوی تمام عیار امریکا سرآغاز دوره سوم تاریخ روشنفکری ایران شد که روشنفکری دینی و موج بیداری اسلامی جریان مسلط و غالب آن بود.
* در این موج، تغییری جدی در فضای روشنفکری ایران پدید آمد که از آن به «توبه روشنفکری» تعبیر شده است.
در دهه ۴۰ ش، حکومت پهلوی نیز مجددا سیاست ضددینی عصر رضاشاه را در سطحی گسترده تر آغاز کرد و به تخطئه باورهای ملی و ارزشهای اسلامی و جابه جا نمودن فرهنگ غربی با آداب و رسوم ایرانی و سنن اسلامی پرداخت.
در این میان، تاسیس ساواک در ۱۳۳۵ش، در حمایت از آن سیاست تاثیر فراوانی داشته است.
2
02
03
01
نقطه اوج این جریان، سخنرانی امام خمینی در عصر روز عاشورا در مدرسه فیضیه قم بود که اعلام کرد:
«هدف نهضت، مبارزه با شاه و اسرائیل و حفظ اسلام از خطر ناشی از آن است».
52
یکی از تشکلهای سیاسی – مذهبی بود که در اواخر اردیبهشت ۱۳۴۰، به کوشش مهدی بازرگان، یدالله سحابی، آیت الله طالقانی و چند ملی گرای دیگر معتقد به اصول مذهبی تاسیس شد.
هدف از تشکیل نهضت «حفظ اصالت نهضت ملی در چارچوب وحدت با جنبش نوین اسلامی» بوده است.
عضویت افرادی چون جلال الدین فارسی و محمدعلی رجایی و دوستی و ارتباط افرادی چون آیت الله بهشتی و آیت الله مطهری و محمد جواد باهنر با رهبران آن نهضت، بیانگر توجه آنها به دین اسلام است.
نهضت آزادی ایران
53
ویژگیهای بیداری اسلامی به رهبری امام خمینی در این سالها:
سازش ناپذیری با رژیم پهلوی
تلفیق نظر و عمل در مبارزه با استبداد و استعمار
تقویت اندیشه پیوند دین و سیاست
تثبیت اجتهاد سیاسی در حوزه های علمیه
به دنبال تبعید امام خمینی به ترکیه و سپس به نجف اشرف، که بر اثر فعالیتهای سیاسی فزاینده ایشان و مشخصا در اعتراض به تصویب لایحه کاپیتولاسیون صورت گرفت، استبداد و اختناق سیاسی افزایش یافت و فعالیت های سیاسی زیرزمینی شد.
54
در این سالها، مبارزه بیشتر به روشهای قهرآمیز و مبارزه عقیدتی سوق داده شد.
فعالیت هیئتهای موتلفه اسلامی، حزب ملل اسلامی و سازمان مجاهدین خلق در چهارچوب نگرش جدید شکل گرفت.
در این میان، حزب ملل اسلامی در تاثیر از فضای فکری حاکم بر جهان اسلام و با پیروی از روشنفکران و مصلحان دینی، درصدد تشکیل حکومت اسلامی فرامذهبی و فراملیتی، از طریق انقلابی انترناسیونالیستی اسلامی بود.
55
از اختناق سیاسی کاسته شد و به تدریج زندانیان سیاسی نیز آزاد شدند.
از ۱۳۴۴ تا ۱۳۵۰ش
سازمان مجاهدین به مطالعات تئوریک و فراگیری آموزشهای نظامی مشغول شدند و در عمل، تاثیر چندانی بر روند جنبش بیداری اسلامی در دهه ۵۰ ش نگذاشتند.
با آشکار شدن روش مبارزه مسلحانه، بسیاری از بنیانگذاران و رهبران آن دستگیره زندانی، یا اعدام شدند.
از ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۳ش
در ۱۳۵۴ش
جنبش دنیز دچار انشعاب شده و به دو گروه اسلامی و مارکسیست تقسیم شدند که به درگیریهای خونین درون حزبی منجر شد.
از ۱۳۵۶ش
در کنار احیاگران و مصلحان دینی، آثار و اندیشه های افرادی چون جلال آل احمد، مهدی بازرگان و علی شریعتی نیز در امتداد تقویت بیداری اسلامی بود.
پشتوانه فعالیت های سیاسی گسترده، از دهه 50 ش به مبارزه ایدئولوژیک در عرصه قلم روی آورد.
در ۱۳۴۵ش مهم ترین اثر خود، یعنی بعثت و ایدئولوژی را به رشته تحریر کشید.
بازرگان
در کتابهای غربزدگی و در خدمت و خیانت روشنفکران به تبیین ابعاد غربزدگی و روشنفکری پرداخت.
جلال آل احمد
مهم ترین رخداد این دوره، آغاز بحث حکومت اسلامی در ۱۳۴۸ش، با عنوان «ولایت فقیه» از سوی امام خمینی در نجف بود.
در دهه ۶۰ ش، سخنرانیهای علی شریعتی در حسینیه ارشاد و ممنوع شدن تالیفات وی، گرایش بیشتری را در قشر دانشجو برای مطالعه آثار وی پدید آورد.
آثار و سخنرانیهای مطهری و مفتح، محمد تقی جعفری و فخرالدین حجازی نیز در دانشگاه، ضمن تقویت همگرایی و تعامل سازنده حوزه و دانشگاه بیداری اسلامی را به سلاح علم، ایمان و آگاهی روزآمد، به صورت توامان مسلح کرد.
حکومت پهلوی در ۱۳۵۱ش اقدام به تاسیس سپاه دین کرد تا فعالیت های روحانیون مخالف را مهار کند. اما این اقدام نیز نتیجه معکوس به بار آورد و روحانیون با هدایت امام خمینی به شدت علیه اقدام مذکور موضع گیری کردند.
در سالهای ۱۳۵۴ و ۱۳۵۵ش به دلیل حاکمیت بی سابقه اختناق سیاسی و فضای سرکوب و همچنین زندانی شدن بسیاری از مبارزان و متفکران مذهبی طراز اول، جنبش بیداری اسلامی دچار رکود مقطعی شد.
در دهه های ۵۰ و ۶۰ ش، مدارس علوم دینی، از جمله مدرسه حقانی (مدرسه منتظریه)، مدرسه آیت الله گلپایگانی و برخی مدارس دیگر و همچنین نشریاتی از قبیل مکتب اسلام، مکتب تشیع، بعثت، سالنامه مکتب جعفری، طلوع اسلام، نشریه مسجد اعظم قم و پیک اسلام که به کوشش روحانیون مبارز اداره و منتشر می شدند، در مجموع، در بیداری اسلامی نقش داشتند.
با ایجاد فضای نسبتا باز سیاسی از اواخر ۱۳۵۵ش به بعد، به ویژه ۱۳۵۶ش و آزادی زندانیان سیاسی، فضای مساعدی پیش روی جنبش بیداری اسلامی نهاده شد.
درگذشت سید مصطفی خمینی، فرزند ارشد امام خمینی، در اول آبان ۱۳۵۶ و مجالس ترحیم و بزرگداشتی که بدین مناسبت برگزار شد، به مجالس انتقاد از رژیم و تجلیل از امام خمینی و نهضت اسلامی تبدیل شد.
نکته پایانی اینکه حرکت شروع شده در پی درگذشت سید مصطفی خمینی به صورت جریانی مهارنشدنی درآمد و اسلام سیاسی و رهبری دینی، خیز نهایی را برای تشکیل حکومت اسلامی برداشت و عاقبت در بهمن ۱۳۵۷ پس از چندین دهه تکاپو و تدارک صبورانه، حکومت اسلامی به رهبری امام خمینی تشکیل شد.
پایان