بررسی معماری کلیسای نوتردام پاریس
موقعیت-سبک بنا
کلیسای جامع نوتردام پاریس (به زبان فرانسوی بخوانید: نُتغِدام دو پَغی) بدون شک معروف ترین کلیسای جهان است. این کلیسای قدیمی در جزیره ال دو سیته در رود سِن (قدیمی ترین قسمت شهر پاریس) واقع شده است. محل فعلی کلیسای نوتردام برای هزاران سال مکان مقدسی بوده است، در ابتدا معبدی متعلق به کاهنان بوده، سپس به یک معبد رومی تبدیل شده که متعلق به خدای ژوپیتر بود. بعدها تبدیل به یک کلیسای مسیحی شد و نهایتا در حدود ۸۵۰ سال پیش (سال ۱۱۶۳ میلادی) به دستور لویی هفتم، پادشاه فرانسه ساخت یک کلیسای جامع که مورد غبطه ی تمام اروپا بود آغاز و بدین ترتیب کلیسای نوتردام که تا به امروز در میان تمام کلیساهای گوتیک دنیا منحصربفرد است، متولد شد.
تاریخچه ی کلیسای نوتردام
ایده ی ساخت کلیسای نوتردام، پس از دستور پاپ الکساندر سوم مبنی بر ساخت کلیسایی جامع در کشور فرانسه شکل گرفت و پروژه ی ساخت آن در سال ۱۱۶۳ آغاز شد. جالب است بدانید که ساخت این کلیسا، ۲ قرن به طول انجامیده است و نهایتا در سال ۱۳۴۵ به پایان رسیده است. این مدت طولانی به خاطر نبود بودجه ی کافی در دوره های زمانی مختلف به وجود آمده است و همین مساله باعث شده است تا بخش های مختلف کلیسا در دراز مدت شکل گیرند. شواهد نشان می دهد که برج های زیبای کلیسا با گچ بری های زیبا و خیره کننده اش در سال ۱۲۰۰ به پایان رسیده اند. پس از آن و در سال های ۱۲۲۰ تا ۱۲۳۰، ایوان مشهور این بنا ساخته شده است و مجسمه هایی به شکل حیوان در آن تعبیه شده اند.
معماران
بازوهای این مجموعه در سال ۱۲۵۰ و توسط معماران برجسته ای با نام های ” Jean de Chelles” و ” Pierre de Montreuil” ساخته شدند و دیگر بخش های آن نیز به مرور زمان و در طی سال ها به ساختمان اضافه گشتند. لازم به ذکر است که کلیسای نوتردام در جریان انقلاب فرانسه به عنوان انبار غذا مورد استفاده قرار گرفته است و در آن زمان بسیاری از بخش های آن تخریب شده و سر تمام مجسمه ها قطع گشته اند. لیکن این کلیسا در قرن ۱۹، مورد مرمتی اساسی قرار گرفت و از همان زمان تا به امروز شکل ظاهری و کالبدی خود را حفظ نموده است.
وجه تسمیه
کلیسای جامع یا cathedral فقط به یک کلیسای بزرگ قدیمی گفته نمی شود. ریشه لغوی آن cathedra است یعنی یک صندلی و آن صندلی متعلق به یک اسقف یا اسقف اعظم است که نمایندگان پاپ هستند. پس کلیسای جامع که در هر شهر ممکن است فقط یک نمونه از آن وجود داشته باشد (در بعضی شهرها اصلا کلیسای جامع نداریم) محل جلوس اسقف یا اسقف اعظم (نمایندگان پاپ) می باشد. نوتردام در زبان فرانسه به معنی بانوی ما (اشاره دارد به حضرت مریم) است و این کلیسا به حضرت مریم مقدس پیشکش شده است. در فرانسه کلیساهای زیادی به این نام وجود دارد، لذا کلیسای جامع پاریس معروف است به کلیسای نوتردام پاریس یا نُتغِدام دو پَغی.
ویژگی معماری بنا
در قرون وسطی (حدود ۱۵۰۰ تا ۵۰۰ سال پیش) کلیسا از ثروت، قدرت و نفوذ زیادی برخوردار بود و بازوی اصلی پادشاهان فرانسه در حکومت بر مردم به شمار می آمد. در زمان لویی هفتم (قرن دوازدهم)، موریس دوسالی اسقف اعظم پاریس بود. دوسالی در فرانسه به عنوان نماد مسیحیت مطرح بود. بعد از سال ها جنگ خونین، او و لویی هفتم می خواستند سلطه خود را بر زمین های فئودال های فرانسه مستحکم کنند. در آن زمان کلیساها به سبکی مرسوم به سبک رومی ساخته می شدند و در آنها از عناصری از روم قدیم مثل ستون ها و سرستون ها استفاده می شد. کلیساهای ساخته شده به سبک رومانسک کوتاه، دارای دیوارهای ضخیم، طاق های گهواره ای و قوس های مدور بودند. این کلیساها گنجایش تعداد زیادی را نداشتند، ولی اسقف پاریس، موریس دوسالی، نه تنها می خواست کلیسایش با چند هزار نفر پر شود بلکه می خواست همواره عظمت و شکوهش رو حفظ کند. کلیسای جامع بزرگ پاریس باید به عنوان بنیان و نمادی از قدرت برتر به شیوه ای ساخته می شد که پیش از آن هرگز در دنیا دیده نشده بود.
در میانه قرن دوازدهم، پاریس دوران پیشرفت خود را می گذراند و لویی هفتم به واقع پاریس را به عنوان پایتخت پادشاهی فرانسه قرار داده بود. موریس می خواست ساختمانی بسازد که در شان پاریس و نیز مردان صاحب قدرت و ثروت های کلان باشد. در واقع همین طور هم شد و این بنا بعد از ساخت به سمبل یک امپراطوری رو به ترقی تبدیل شد. عظمت و زیبایی آن منادی قدرت و شکوه فرانسه بود.
ساخت نوتردام در سال ۱۱۶۳ آغاز و حدود دو قرن (۱۸۲ سال) به طول انجامید. دو قرنی که از سده دوازدهم تا چهاردهم را شامل می شد و طی آن ساخت نوتردام صورت گرفت کلا به دوره گوتیک معروف است. سبک معماری گوتیک در قرن دوازدهم و در فرانسه با ساخت کلیسای سنت دنی توسط معمار معروف ابوت سوژه شروع شد و به سرعت در کل اروپا رواج یافت. ابوت سوژه کار خودش رو مدرن نامید (که واقعا میشه گفت در اون زمان شاهکار و تحولی در هنر و معماری بوده) ولی منتقدین کارش رو به سخره گرفتند و به کارهایش از روی وحشی هایی به نام گات، نام گوتیک رو لقب دادند. معماری گوتیک یک سبک مذهبی و همواره در خدمت کلیسا بوده است. نوع ارتباطات در آن دوران به صورت عمودی تعریف می شده، بدین صورت که تمام ابعاد و جنبه های زندگی در جهت و برای خداوند تعریف می شده.
ویژگی سبک گوتیک
یکی از ویژگی های سبک گوتیک، وسعت و جاداری و در عین حال پر نور بودن آن است. هم روشنایی ساختاری و هم فضای داخلی آکنده از نوری که از پنجره های شیشه ای منقوش (رنگی نقش دار) عبور کرده و نوعی تصور تازه یا منظره ای جدید از بهشت به عبادت کنندگان می داد. در مسیحیت نور نمادی از خدا است و با استفاده از نور بیشتر در کلیساهای گوتیک سعی می کردند مردم را به خدا نزدیکتر کنند.کلیساهای گوتیک یادآور شکوهی بود که خدا در انجیل از اون با نام خانه ی خدا بر روی زمین یاد میکند یعنی معبد سلیمان.
قرار بود کلیسای نوتردام بسیار بزرگ باشد و دیوارهایش با ارتفاع صدها متر در دل آسمان جای گیرند. برای ساخت همچین بنای عظیمی به هزاران تن سنگ نیاز بود. در این خلال، آئینی موسوم به آیین گاری کشی شکل گرفت که در آن مردان، نجیب زادگان و فرماندهان خود را به گاری هایی که توسط گاو کشیده می شد می بستند و به نیت آمرزیده شدن گناهانشان برای کلیسا سنگ حمل می کردند. همچنین برای بالابردن سنگ های سنگین یک ابتکار به خرج داده بودند و از جرثقیل چرخدار مبتکرانه ای که با نیروی انسانی کار می کرد برای بلند کردن سنگین ترین مصالح بر فراز داربست ها استفاده می کردند. در طول ساخت نوتردام هزاران کارگر کل عمر خود را صرف بالابردن دیوارهای کلیسا کرده اند.
ویژگی های معماری
کلیسای نوتردارم دارای ارتفاعی در حدود ۱۳۰ متر می باشد و عرض آن ۴۸ متر است. برج های موجود در این کلیسا به بلندای ۶۹ متر می باشند و افراد برای دستیابی به قله ی این برج ها باید، ۳۸۰ پله را پشت سر بگذارند، اگرچه امروزه استفاده از آسانسور نیز برای بازدیدکنندگان فراهم شده است. کلیسای نوتردام دارای مناره ای نیز می باشد که ارتفاع آن، ۹۶ متر است و همچنین ارتفاع بلندترین نقطه ی سقف تا زمین در آن، به ۴۳ متر می رسد.
کانسپت بنا بنا و کالبد کلیسای نوتردام با الهام از طبیعت ساخته شده است و نشان از توسعه و پیشرفت معماری رومانسک و مجسمه سازی در این دوره می باشد. شیشه های رنگی ویترای شده و نوع گچ کاری ها و مجسمه های به کار رفته در این بنا نیز، نمود کوچکی از این طبیعت گرایی در این بنا می باشند که تا به امروز ، مورد توجه افراد زیادی قرار گرفته اند.
شاخصه های برجسته ی کلیسای نوتردام
نوتردام به معنای “بانوی فرانسوی ما” است و به حضرت مریم اشاره دارد. آمدن نام این کلیسا در رمان گوژپشت نوتردام، اثر ویکتور هوگو باعث گشته است، تا شهرت این بنای زیبا دو چندان شود و حتی کودکان نیز نسبت به دیدن این بنای تاریخی، از خود اشتیاق نشان دهند. لیکن این کلیسای جامع دارای مشخصه هایی بی بدیل نیز می باشد که این بنا را در جهان مشهور کرده اند و توجه تمام گردشگران را به خود جلب نموده اند. این ویژگی های عبارتند از:
معماری منحصر به فرد سبک گوتیک
وجود ۱۰ ناقوس عظیم الجثه در آن
وجود ۱۰۰ مجسمه در محوطه ی ورودی و ۵۰ مجسمه در فضای داخلی
آثار تاریخی حفاظت شده در این کلیسا، همچون سردابه ای که در قسمت زیرین آن قرار گرفته است
وجود پنجره های متعددی که با استفاده از شیشه های رنگی ساخته شده اند
وجود تاج مصیبت که یکی از مهم ترین آثار مذهبی مسیحیان است در این کلیسا
وجود مجسمه های گارگویل و کایمیرا در آن
تعداد ستون ها و پنجره ها
کلیسای نوتردام بر روی ۷۵ ستون احداث شده است و دارای ۱۱۳ پنجره است. وجود ناقوس های متعددی که به مرور زمان در کلیسا نصب شده اند از دیگر ویژگی های این بنای خارق العاده می باشد و بزرگ ترین آن ها که ناقوس امانوئل نام دارد، دارای وزنی در حدود ۱۳ تن است. جالب است بدانید که ناقوس های کلیسای نوتردام، چند بار در سال نواخته می شوند و احساس نوستالژی بسیار ارزشمندی را برای افراد تداعی می نمایند.
تزیینات
پنجره گل سرخی (Rose Window) برای اولین بار در کلیساهای گوتیک معرفی شد. جالب است بدانید که یکی از القاب مریم مقدس رز مقدس (Mystical Rose) است. این پنجره ها که معمولا در نمای غربی و همچنین در انتهای بازوهای چلیپایی (عرضی) کلیساهای گوتیک دیده می شوند، نمادی از رستاخیز حضرت عیسی هستند. این پنجره های منقوش با قراردادن تکه های شیشه های رنگی در کنار هم بوجود آمده اند و حاوی تصاویر مربوط به انجیل هستند. نور وسط نماد عیسی مسیح است که در کانون قرار گرفته و بقیه نورها سمبل فرستادگان، حواریون، انجیل نویسان و فرشتگان هستند. در زمانی که مردم خیلی کم قادر به خواندن و نوشتن بوده اند، شیشه های رنگی تبدیل به داستان های بصری شده بودند یعنی انجیلی که در نور نوشته شده بود (شبیه یک کارتون رنگی). این شیشه های منقوش باعث تشویق مردم به کلیسا رفتن و دیدن نورهای رنگارنگ می شد.
اگر چه قسمتی از شیشه های دو پنجره گل سرخی بزرگ کلیسای نوتردام در طول قرون گذشته بازسازی شده است، قسمت عمده پنجره ها اصلی و قدمت آن به زمان ساخت کلیسا یعنی ۷۰۰ سال پیش بر می گردد.
ساخت کلیسای نوتردام در سال ۱۱۶۳ شروع و بعد از ۱۸۲ سال در ۱۳۲۵ تکمیل شد. علت کند پیش رفتن ساخت کلیسا این بود که معماران زیادی روی این پروژه کار می کردند و در دوران ساخت تغییرات زیادی در نقشه آن دادند. هزینه ساخت کلیسا نیز بسیار بالا بود به طوری که بیشتر از نصف بودجه شهر پاریس را به خودش اختصاص می داد. اسقف دوسالی مصمم بود که نوتردام را شگفت انگیزترین کلیسای جامع اروپا سازد، هرچند امکان دیدنش را نداشته باشد. او در وصیتش پول ساخت سقف کلیسا را در نظر گرفت و به واسطه سخاوتش، نشان خود را بر روی کلیسای مورد علاقه اش به جا گذاشت.
کلیسای نوتردام، این یادگار قدیمی شهر پاریس، در طول حیات ۸۰۰ ساله خود اتفاقات زیادی را تجربه کرده است. در سال ۱۵۴۸ بعضی از قسمت های کلیسا تخریب شد. یک قرن بعد تغییراتی توسط لویی چهاردهم برای مدرن کردن کلیسا انجام شد. در زمان انقلاب کبیر فرانسه (اواخر قرن هجدهم) نیز خسارات زیادی توسط انقلابیونی که کلیسا را حامی سلطنت می دانستند به کلیسای نوتردام وارد شد، بسیاری از مجسمه ها و شیشه هایش را شکستند، روحانیون، کاردینال ها و اسقف را تبعید کردند و نهایتا کلیسای نوتردام متروکه و تبدیل به انبار غذا شد. ۱۵ سال بعد، کلیسای نوتردام میزبان مراسم تاجگذاری امپراطور ناپلئون اول بود. در سال ۱۸۴۵ بازسازی کلیسا شروع شد و ۲۳ سال به طول انجامید. در طول جنگ جهانی دوم خساراتی به کلیسا وارد و مقداری از مجسمه هایش تخریب شد که بعدا توسط معماران غیرمذهبی دوباره ساخته شدند. از سال ۱۹۹۱ نیز بازسازی جدید کلیسا شروع شده و همچنان ادامه دارد.
نمای غربی کلیسای نوتردام پاریس در اروپا، پلان کلیساها به صورت غربی – شرقی طراحی می شود به طوری که همیشه ورودی اصلی کلیسا در سمت غرب و محراب و محل عبادت کلیسا در سمت شرق (رو به اورشلیم) قرار می گیرد. لذا نمای غربی کلیساهای اروپا (که ورودی اصلی آن ها هست) دارای بیشترین تزئینات است.
بررسی نمای غربی
در کلیساهایی که به سبک گوتیک ساخته شده اند نمای غربی پر است از مجسمه هایی که غالبا تصاویری از انجیل را به تصویر می کشند. به جرات می توان گفت نمای غربی کلیسای نوتردام پاریس یکی از پرکارترین و حیرت انگیز ترین نمونه های خود در دنیا است.
برای درک بهتر این فضا، نمای غربی کلیسا را به پنج ردیف تقسیم می کنیم که از بالا به پایین عبارتند از:
ردیف اول: شامل دو برج ناقوس شمالی (در سمت چپ) و جنوبی (در سمت راست) کلیسا است. در پایین دو برج ناقوس گالری شیمرها قرار دارد که دو برج شمالی و جنوبی را به هم متصل می کند. بالا رفتن و قدم زدن در این تراس با داشتن رزرو قبلی و پرداخت هزینه بلیت ممکن است و می توانید از بالای گالری شیمرها منظره بسیار زیبایی از پاریس را به نظاره بنشینید.
تعداد زیادی از شیمرها در ایوان کلیسای نوتردام قرار دارند که معروف ترین آن ها پرنده شب (la stryge) است. پرنده ای با بدن انسان و دو شاخ بر سر. این مخلوق بالدار و شاخدار دستانش را زیر چانه اش زده است، زبانش را بیرون انداخته و سالهاست که از بالای ایوان کلیسای نوتردام عابران و پایتخت نشین ها را می نگرد؛دسته دیگر مجسمه هایی هستند که در انتهای هر ناودان ساخته شده اند و در زبان فرانسوی به آنها گارگویل (gargouille) می گویند. این مجسمه ها که معمولا به شکل انسان یا موجودات تخیلی و غالبا ترسناک هستند تداعی کننده مبارزه با بدی و وسوسه های شیطانی هستند.
ردیف دوم: ردیفی است متشکل از تعدادی ستون موازی و عمودی که نقش تزئینی دارند.
ردیف سوم: در وسط پنجره گل سرخی بزرگ قرار دارد که از حدود ۸۰۰ سال پیش (سال ۱۲۲۵) دست نخورده باقی مانده است. در کنار این پنجره تزئیناتی به شکل شبدر سه برگ وجود دارد که سمبل تثلیث یکی از عقاید اصلی در مسیحیت است. در جلوی این پنجره زیبا و در بالکن حضرت مریم، مجسمه حضرت مریم قرار گرفته است که حضرت عیسی را در آغوش دارد و دو فرشته در دو طرف ایشان ایستاده اند. همچنین در جلوی پنجره های سمت راست و چپ مجسمه حضرت آدم و حضرت حوا قرار گرفته است.
ردیف چهارم: این قسمت گالری پادشاهان نام دارد و شامل ۲۸ مجسمه از پادشاهان یهود و اجداد حضرت عیسی از جمله حضرت یعقوب و سلیمان نبی است. جالب اینجاست که در طول انقلاب فرانسه، مردم به اشتباه فکر می کردند این ها مجسمه های پادشاهان فرانسه اند و سرشان را از تنشان جدا کردند! بعدها در میانه قرن نوزدهم مجسمه ها بازسازی شدند.
نمای غربی کلیسای نوتردام پاریس – درگاه روز قیامت (قضاوت نهایی):
در قسمت مرکزی و بر روی ستونی که بین دو قسمت درب قرار دارد مجسمه حضرت عیسی معلم قرار دارد در حالی که یک کتاب به دست دارد و با دست دیگرش در حال موعظه کردن است. در قسمت بالای ستون های جانبی درب اصلی نیز دو در کوچک بسته (در سمت راست) و باز (در سمت چپ) وجود دارد که به ترتیب نماد درب جهنم و بهشت هستند. در سمت راست و چپ درب کلیسا نیز مجسمه ۱۲ حواری حضرت مسیح دیده می شود.
در بالای درب کلیسا در یک ردیف مجسمه مردگانی است که با نواخته شدن شیپور توسط فرشته ها در حال برخاستن از قبر هستند. در ردیف بالایی، فرشته مقرب میکائیل (Saint Michael) در حال وزن کردن روح های برخاسته از قبر است و بهشتیان را به سمت چپ هدایت می کند و دوزخیان در سمت راست توسط نگهبان جهنم به زنجیر کشیده شده و به سمت جهنم می روند. در ردیف بالایی نیز حضرت عیسی بر تخت قضاوت نشسته اند در حالی که دست و پایشان زخم است. در کنار ایشان دو فرشته صلیب، میخ های صلیب و نیزه به دست دارند که همگی نشان دهنده مصائب تحمل شده توسط حضرت مسیح است. در دو طرف این دو فرشته نیز حضرت مریم و حضرت یوحنا (Saint John) به صورت نشسته برای مردمی که از قبر برمی خیزند دعا می کنند. در بالای همه ی این ها و داخل قوس نوک تیز نیز شش ردیف شامل مقدار زیادی مجسمه از قدیسین، فرشته ها، بزرگان دینی، پیامبران، شهدا و زنان پاکدامن وجود دارد که شاهدان دادگاه الهی می باشند.
نمای غربی کلیسای نوتردام پاریس – درگاه حضرت مریم:
در قسمت مرکزی و بر روی ستونی که بین دو قسمت درب قرار دارد مجسمه حضرت مریم و حضرت عیسی در آغوشش قرار دارد. در زیر پای مجسمه حضرت مریم نیز نقش برجسته ای مربوط به گناه آدم و حوا است. در سمت راست درب چهار مجسمه متعلق به حواری یوحنای تعمید دهنده، دو تن از قدیسین و پاپ سن سیلوستر قرار دارد. در سمت چپ نیز چهار مجسمه مربوط به امپراطور کنستانتین، دو فرشته و سن دنی که سر قطع شده اش را در دستش گرفته قرار دارد. سن دنی جزو اولین مبلغان مسیحیت در پاریس بود و طبق روایات، در حین تبلیغ مسیحیت سرش را از بدنش جدا کردند، او نیز سر قطع شده اش را برداشت و به راه خود ادامه داد. این اتفاق باعث گرویدن هر چه بیشتر مردم به مسیحیت شد
در ردیف بالای درب نیز مجسمه سه تن از پیامبران (در سمت چپ) و سه نفر از پادشاهان (در سمت راست) عهد عتیق قرار دارد که در حال بشارت دادن آمدن حضرت عیسی مسیح هستند. در بالای آن، مجموعه مجسمه ها، حضرت عیسی و ۱۲ حواری ایشان را بر بالای پیکر بی جان حضرت مریم نشان می دهد که توسط دو فرشته به بهشت عروج می کند. در قسمت بالایی نیز صحنه تاجگذاری حضرت مریم توسط یک فرشته به عنوان ملکه بهشت در کنار حضرت عیسی به نمایش در آمده است. در بالای همه ی این ها و داخل قوس نوک تیز نیز مجسمه های فرشته ها و قدیسین که در بهشت شاهد تاجگذاری حضرت مریم هستند وجود دارد.
نمای غربی کلیسای نوتردام پاریس – درگاه حنه قدیس:
حنه نام مادر حضرت مریم است. در قسمت مرکزی و بر روی ستونی که بین دو قسمت درب قرار دارد مجسمه سن مارکل (Saint Marcel) اسقف اعظم پاریس در قرن پنجم قرار دارد که عصایش را در سر یک اژدها فرو برده است. در سمت راست چهار مجسمه مربوط به سنت پاول، حضرت داوود و یک پادشاه و در سمت چپ نیز چهار مجسمه از یک پادشاه، یک ملکه، حضرت سلیمان و سن پیتر قرار دارد. در ردیف بالایی حضرت مریم در مرکز نشسته و حضرت عیسی در حالی که کتاب قانون به دست دارد برروی پای ایشان نشسته است. در دو طرف نیز دو فرشته قرار دارند و در کنار فرشته ها مجسمه اسقف اعظم پاریس و شاه فرانسه قرار دارد. در ردیف زیر آن نقش های برجسته مربوط به صحنه هایی از زندگی حضرت عیسی وجود دارد. در ردیف پایینی نیز مجسمه هایی مربوط به ازدواج حضرت مریم و یوسف و همچنین ازدواج حضرت حنه (مادر حضرت مریم) با پدر حضرت مریم قرار گرفته است.
https://karimzabet.com/%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D9%88%D8%AA%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D9%85/
https://www.zoomg.ir/2019/9/27/309069/notre-dame-paris-facts/
https://www.zoomg.ir/2019/9/27/309069/notre-dame-paris-facts/