فصل اول
بررسی معماری اقلیم استان گیلان
به نام خدا
فهرست
مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………… 4
اقلیم و فرهنگ استان گیلان ………………………………………………………………………………… 5
بررسی معماری روستایی گیلان ……………………………………………………………………………. 7
تقسیم بندی های فضای معماری …………………………………………………………………………. 10
عناصر معماری ………………………………………………………………………………………………… 11
مصالح ……………………………………………………………………………………………………………. 23
فرم غالب بنا ها ……………………………………………………………………………………………….. 24
مقدمه:
معماری هر منطقه از تمدن های قدیم و به ویژه کشور متمدنی چون ایران، با اقلیم و شرایط آب و هوایی آن مناطق رابطه ی تنگاتنگ داشته است. در حقیقت الگوهای معماری می بایست با شرایط خاص هر منطقه متناسب بوده و زندگی را برای مردم آن محل راحت تر کند. این ضوابط و قوانین کلی در ساخت و ساز، به مرور و با گذشت سال ها تجربه به دست آمده است. اما متاسفانه با مدرنیته شدن زندگی، توسعه ی شهرنشینی به شکل امروزی، پیشرفت سریع جوامع و بالطبع ابزار ساختمان سازی، همانطور که میبینیم در بسیاری مناطق ساختمان ها دیگر وابسته به اقلیم مناطق نبوده و شکلی کاملا یکسان و یکپارچه به خود گرفته اند. مطلب حاضر به تفصیل ویژگی های معماری استان گیلان می پردازد.
در ادامه به شرح اقلیم کلی استان گیلان پرداخته و تناسب معماری بومی و معماری روستایی باستانی این منطقه را توضیح می دهیم.
اقلیم و فرهنگ استان گیلان
اقلیم این استان عمدتا معتدل و مرطوب به شمار می آید و به همین دلیل نیازمند نوعی معماری سنتی و بومی متناسب با همین شرایط جغرافیایی است. گیلان ، مملو از بادهای باران آور است که از شمال یا شمال غرب وارد این منطقه می شوند. بنابراین باران، یار همیشگی خانه های گیلانی ها بوده و هست. حتی می توان گیلان را جزو پر باران ترین استان های ایران دانست.
مجاورت با دریای خزر نیز بر رطوبت این منطقه افزوده است و همان طور که احتمالا می دانید، رطوبت زیاد در هوا از نوسان دمایی شدید در شب و روز جلوگیری می کند. در فصل گرم، هوای گرم و مرطوب توام با هم، شرایط خاصی را برای معماری خانه های گیلانی می طلبد. در حقیقت جریان هوا و سایه در خانه ها باید به مقدار کافی مهیا باشد و معماری استان گیلان از این امر غافل نشده است.
در فصل زمستان و پاییز نیز، باد و باران های شدید باید خطری برای خانه ها و ساکنین آن ایجاد نکند. این در حالی است که در تمامی فصول باران خواهد بارید، بنابراین باید جنس و شکل کلی منازل به گونه ای باشد که از رطوبت و فشار حاصل از قطرات باران، آسیب جدی نبیند. استان گیلان با داشتن ۱۶ اقلیم متفاوت، تنوع فراوانی را برای مناطق مختلف نیاز دارد. اما عمده ترین ساختمان ها متناسب با رطوبت و باران شدید است.
فرهنگ مردم این دیار نیز بر مبنای ارتباط گرم اجتماعی و همیاری و همدلی بین خانواده ها بوده و ساخت خانه هایی با ایوان های گشاده و گسترده این موضوع را تصدیق می کند. خانه هایی که با طبیعت سرسبز تا بیشترین حد ممکن ارتباط داشته و از آن انرژی زیادی دریافت می کنند.
بررسی معماری روستایی گیلان
بناهای ساخته شده در معماری روستایی گیلان نیز مانند سایر معماری های باستانی ایرانی، با توجه به همین شرایط آب و هوایی طراحی شده بودند. خانه های روستایی گیلانی، یک حالت کلی مستطیل شکل دارند که راستای آن در جهت شمال تا جنوب است. همچنین ایوان و حیاط این ساختمان باید در جهت شرق باشد تا از بادهای غربی باران زا در فصول سرد در امان باشد. به علاوه اینکه در چنین ساختاری، می توان از جریان هوای مطلوب شرق و شمال شرق در فصل گرم استفاده کرد. بنابراین علاوه بر محافظت از سرما، در تابستان نیز تهویه و کوران هوا مناسب خواهد بود.
ستون ها، ایوان ها و بلند بودن سقف خانه های روستایی همگی نکاتی هستند که به برقراری بهتر جریان هوا در این منازل کمک شایانی می کنند. پس می توان گفت برای بهره گیری از گردش هوای تابستانه، ایوان ها و فضای باز خانه باید به سمت شرق، جنوب و گاهی شمال باشد. همچنین برای محافظت از بادهای سرد زمستانی، سمت غربی بنا باید بسته باشد، که البته همین طور نیز هست.
به علاوه، سقف شیب دار در ضلع غربی ابنیه در معماری استان گیلان، تا روی زمین ادامه یافته در مهار هر چه بهتر بادهای فصل سرما کمک خواهد کرد. در شرایط آب و هوایی گرم، سمت باز ساختمان با بیشترین تهویه مورد استفاده قرار گرفته و در فصل سرد زندگی به فضاهای بسته منتقل می شود.
دیوارهای ضخیم از جنس خاک، چوب و چینه، سبب حفظ هرچه بهتر گرما در مواقع مورد نیاز خواهد شد. علاوه بر شکل کلی بنا در چنین مناطقی، مصالح نیز باید به گونه ای متناسب با اقلیم انتخاب و استفاده شوند. مناطق مختلف کوهستانی، جلگه ای، دشت ها و کوهپایه ها هرکدام مصالح مخصوص خود را نیاز دارند. برای مثال می توان گفت در معماری استان گیلان باستان، برای ساخت منازل در جلگه ها از چوب و خاک استفاده می شده است. در حالی که در کوهپایه ها از سنگ و چوب و خاک، و در کوهستان ها از سنگ برای ساخت اغلب خانه ها استفاده می شده است.
بدیهی است که تناسبی که از آن یاد شد، درباره ی کلیه ی قسمت های سازه ی ساختمانی از جمله سقف ها نیز صدق می کند. در روستاهای گیلان، معمولا سقف های شیب دار خانه ها از جنس نوعی گیاه مردابی به نام لی و کلوش یا ساقه های برنج بوده است. این چنین معتدل سازی دمای داخل خانه در فصل گرم ممکن می شده است.
تقسیم بندی های فضای معماری
تقسیم بندی حاکم در بنا های باستانی موجود در گیلان حاکی از آن است که یک تقسیم بندی اصولی در فضای خانه ها رعایت می شده است. به گونه ای که بر اساس موقعیت صاحب خانه و شغل وی، حیاط خانه نیز ساماندهی می شود. در خانه های باستانی معماری استان گیلان، دو الگوی کلی برای شغل های کشاورزی و دامداری که عمده مشاغل مردم بوده اند، وجود داشته است.
در قسمت پیشین حیاط خانه ها، تلمبار، کندوج، باغچه ها، و در حاشیه ی حیاط کندو قرار می گیرد. محوطه اختصاص یافته به نگهداری طیور خانگی نیز در حاشیه ی دیگر حیاط و در پشت حیاط یا گوشه های آن سرویس بهداشتی تعبیه می شده است. نکته ی قابل توجه این است که با شروع فصل سرد، برای تمامی فعالیت های اهل خانه که دچار تغییر می شود، فضای جدایی نیز تخصیص می یابد. برای مثال تنور و محوطه ی نگهداری ماکیان به فضای بهتری که گرم تر و دور از بارش باشد، منتقل خواهد شد.
عناصر معماری
باران مداوم و رطوبت نسبی زیاد منطقه، عامل اصلی شکل گیری معماری گیلان و همچنین شهرسازی بومی در این استان است. در چنین محیطی معماری ساختمان باید با راه حل های دقیقی انجام پذیرد تا بتواند در برابر طرق مختلف نفوذهای رطوبت به ساختمان مقاومت نماید خانه عناصر تشکیل دهنده خانه به قرار زیر است.
اتاق
اتاق ها در اقلیم استان گیلان چند عملکردی هستند. در یک اتاق عملکردهای خواب، نشیمن، غذاخوری، پذیرایی و آشپزی اتفاق میافتد. نکته ی دیگر فصلی بودن استفاده از اتاق است. اتاق در فصل سرما محل خواب، خوردن و حتی آشپزی است و در فصل گرما، اتاق جای خود را به عناصر دیگری میدهد و همین اعمال یا در ایوان (در صورت نداشتن تلار) یا در بیرون خانه در زیر کوتام یا زیر کندوج انجام میشود؛ که در ادامه هر کدام از این مفاهیم را توضیح خواهیم داد.
ایوان
ایوان فضایی واسطه و نیمه باز در سلسله مراتب دسترسی از فضای باز به بسته می باشد گونه ای که بیشتر در خانه های شهری دیده میشود قرار گرفتن بالکن دور تا دور بنا میباشد. بالکن ضمن آنکه دسترسی اتاق ها را به یکدیگر تامین می نماید، مانع از رسیدن باران به بدنه بنا می شود.
ایوان اصلی بزرگتر از هر کدام از اتاقهای خانه است و به عنوان فضای نشیمن استفاده میشود. این ایوان معمولا جبه ی شرقی یا جنوبی ساختمان شکل گرفته و نسبت به سایر اتاق ها در ارتفاع بالاتری واقع می شود تا از چشم انداز بهتر و جریان هوای بیشتری برخوردار گردد.
عمق ایوان به اندازه ای است که از تابش نامطلوب خورشید در تابستان جلوگیری می نماید و از طرف دیگر مانع بهره گیری از نور خورشید در زمستان نمی شود.
غلام گرد
فضاهای با دو ردیف ستون جلوی تلارها (ایوان طبقه دوم و یا سوم) غلام گردش نامیده میشود. همچنین جهت محافظت دیوار یک “غالم گرد” که مانند ایوانی در سرتاسر محیط ساختمان گسترش می یابد بام را تا جلوی غلام گرد ادامه می دهند. بنابراین عملکردهای غلامگرد عبارتند از:
۱) دیوارها با وجود غلام گرد در برابر باران و تابش مستقیم آفتاب تابستانی محافظت میشوند.
۲) با وجود غالمگرد، فضای مناسب و سایه دار برای تابستان ایجاد می شود.
۳) با وجود غلام گرد، جریان هوا و نسیم تابستانی در اطراف ساختمان به وجود می آید.
بام شیب دار
یکی از عناصر مهم در معماری گیلان بام شیبدار می باشد؛ به دلیل ریزش مداوم باران، بام ها در این منطقه به صورت شیبدار هستند. بدین وسیله از جمع شدن آب باران و یا برف درسقف ساختمان، جلوگیریبه عمل می آید. فضای خالی مابین بام شیبدار و سقف در این ساختمان ها،محل مناسبی برای انبار نمودن و نگهداری مواد غذایی سالانه است و به گونه ای ساخته می شوند که امکان جریان هوا و تهویه در آن وجود داشته باشد. در معماری این منطقه، از چوب و الیاف گیاهی بطور عمده استفاده شده است. جنگل های انبوه در کنار مزارع برنج از مهمترین منابع تامین مصالح ساختمانی منطقه می باشد. نی و لی نوعی الیاف گیاهی که برای پوشش سقف ازآن استفاده می شوند( و ساقه های برنج (کولش ) که بصورت دسته هایی به نام فوکو بافته می شود، عناصر اصلی تشکیل دهنده پوشش سقف ها هستند. در بعضی از نقاط گیلان که امکان تولید سفال وجود دارد، پوشش سفالی در سقف استفاده می گردد. استفاده از تخته های پهن (لته) نیز در مناطق جنگلی برای پوشش سقف بنام (لته پوش) و جلوگیری از نفوذ باران به داخل ساختمان، مرسوم است.
تلار
در معماری گیلان ایوان طبقه دوم و یا سوم، تلار نامیده می شود. تلار به اندازه چند پله از ایوان بالاتر است و معمولاً در زیر آن انبار یا طویله قرار می گیرد و در بعضی نمونه ها زیر آن خالی است. اتاقی که در پشت تلار قرار م یگیرد، بالاخانه نام دارد.
بالاخانه
اتاقی که تلار جلوی آن قرار میگیرد در معماری گیلان “بالاخانه” نامیده می شود و به مهمان اختصاص دارد در معماری گیلان تهویه و جریان هوا نقش اساسی در شکل گیری معماری ایفا می کند، لذا “با خانه” به عنوان فضایی که تلار جلوی آن قرار دارد، بهترین اتاق از نظر تهویه، جریان هوا، دید و منظر میباشد. از طرفی دارای دسترسی جداگانه از ایوان است به همین دلیل به مهمان اختصاص می یابد.
کرسی چینی
برای جلوگیری از نفود رطوبت به کف بنا، ساختمان از کف زمین ارتفاع گرفته تا جریان هوا مابین کف و سطح زمین برقرار شود.
پله
پله خود به شکل یک المان مهم در معماری گیلان طراحی شده و هیچ گاه مانند بناهای منطقه کویری ایران در درون جرزها مخفی نمی گردد. در خانه های شهری، پله های ارتباطی طبقات معمولاً در محدوده بسته قرار داشته که بیشتر تاثیر گرفته از معماری اروپایی و روسیه می باشد. از نظر اقلیمی این عنصر معماری در جبهه ای از ساختمان اجرا می شودکه از کج باران و تابش مستقیم آفتاب به دور باشد.
کوتام
جزو فضاهای نیمه باز محسوب می شود. اتاقی به ابعاد تقریبی ۵/۳ در۵/۳ متر که بر روی دستک های چوبی به ارتفاع ۱ تا ۲ متر از سطح زمین ساخته می شود این فضا از چهار طرف باز بوده و توسط جان پناهی چوبی احاطه می شود و سقفی به شکل هرم دارد.از قسمت زیرین کوتام برای نگهداری دام ها و از قسمت بالایی آن برای خواب تابستانی (بهار خواب) اعضای خانواده استفاده می شود. از نظر اقلیمی این بنا دارای یک اهمیت ویژه در معاری گیلان است. با توجه به گرمای هوا و رطوبت زیاد در تابستان که سبب به وجود آمدن آب و هوای شرجی در منطقه می شود، احداث فضایی نیمه باز که از چهار طرف باز است و از زمین فاصله دارد می تواند با ایجاد نسیم ملایم و ایجاد کوران از جهات مختلف، برای رسیدن به آسایش اقلیمی موثر باشد.
کندوج
جزو فضاهای نیمه باز محسوب می شود. سقفی بلند به شکل کله قند دارد. ابعاد این فضا کمی بیشتر ازکوتام می باشد. از این فضا برای انبار کردن غله و برنج استفاده می شود در کندوج فضای قابل توجهی در زیر بام شیبدار ایجاد شده است. لذا محل انبار نمودن دست ههای برنج با شلتوک درقسمت زیر بام شیبدار است و این مسئله را از نظر اقلیمی می توان اینگونه توضیح داد که: با انبار نمودن دسته های برنجدر قسمت فوقانی کندوج، در قسمت پایینی جریان هوا بوجود می آید و این خود سبب خشک شدن و مصون بودن ازرطوبت محصول می شود و از محاصن معماری گیلان می باشد.
تلمبار
جزو فضاهای نیمه باز محسوب می شود. فضایی است که جهت انبار کردن محصولات کشاورزی استفاده می شود. به همین دلیل دیوارهای آن معمولا به کمک نی و گل بسته می شود و سقف دو شیبه با پوشش لی دارد، این فضا از نظر اقلیمی به عنوان فضای حایل جهت کنترل تبادل حرارتی در فصول سرد و گرم سال درساختمان می گردد.
مصالح
برخلاف معماری بومی کویر که بیشتر از خشت و آجر بنا شده است، معماری این منطقه از چوب و الیاف گیاهی به صورت عمده استفاده شده است. جنگل های انبوه در کنار مزارع برنج از مهمترین منابع تامین مصالح ساختمانی منطقه به عنوان اسکلت و پوشش ها می باشد.
فرم غالب بناها
در این مناطق می توان از فرم های آزاد و حتی صلیبی شکل استفاده کرد. ولی با این وجود، فرم ساختمان حتماً باید در طول محور شرقی- غربی کشیدگی داشته باشد تا از کوران مورد نیاز برخوردار شود.
پایان
ممنون از توجه شما