مبانی نظری وپیشینه تحقیق وضعیت اجتماعی واقتصادی زنان سرپرست
فصل دوم
تعریف مفهومی عومل موثر درعنوان مسئله………………………………………..12
ادبیات نظری…………………………………………………………………..13
نظریات اسلام…………………………………………………………………14
نظریه های روانشناسی……………………………………………………………16
نظریات جامعه شناسی…………………………………………………………..18
چارچوب نظری ………………………………………………………………..20
پیشینه تحقیق……………………………………………………………………22
فرضیات تحقیق………………………………………………………………..33
فصل دوم
* تعریف مفهومی عومل موثر درعنوان مسئله
* ادبیات نظری
* نظریات اسلام
* نظریه های روانشناسی
* نظریات جامعه شناسی
* چارچوب نظری
* پیشینه تحقیق
* فرضیات تحقیق
تعریف مفهومی عومل موثر درعنوان مسئله
سرپرست خانواده
یک اصطلاح توصیفی است، سرپرست خانواده به کسی اطلاق می شود که که قدرت قابل ملاحظه ای در مقایسه با سایر اعضای خانواده دارد معمولا مسن ترین فرد خانواده است و مسئولیت های اقتصادی خانواده به عهده وی می باشد .
بر مبنای تعریف سازمان بهزیستی زنان سرپرست خانوار زنانی هستند که عهده دار تامین معاش مادی و معنوی خود و اعضای خانوار میباشد (خسروی،1380،25) در یک دسته بندی خانوارهای دارای سرپرست زن به چند گروه عمده تقسیم شده اند:
گروه اول: خانوارهای هستند که در آنها مرد بطور دائمی حضور ندارد و زنان به دلیل فوت همسر یا طلاق بیوه شده اند یا دخترانی که ازدواج نکرده اند تنها زندگی میکنند.
گروه دوم: خانواده های هستند که مرد بطور موقت به دلیل مهاجرت، مفقود الاثر بودن، ومتواری بودن یا زندانی بودن و یا سرباز بودن غایب هستند زنان مجبور به تامین معاش زندگی خود و فرزندانشان هستند .
گروه سوم: خانوار های هستند که مرد حضور دارد ولی به علت بیکاری و از کارافتادگی و یا اعتیاد درامر معاش نقش ندارد و عملا زن سرستی را بر عهده دارد.
تعریف خانواده
در نظر مردم خانواده به منزله واحد اجتماعی است که شامل یک زوج متاهل و فرزندانشان است و در خانه ای در کنار یکدیگر زندگی می کنند .
در تعریفی دیگر از (راجرز):خانواده نظامی نیمه بسته است که نقش ارتباطات داخلی ایفا می کند و دارای اعضایی است که وضعیت ها و مقامها ی مختلفی را در خانواده و اجتماع احراز کرده و با توجه به محتوای وضعیت ها و افکار و ارتباطات خویشاوندی که مورد تایید جامعه های است که خانواده جز لاینفک آن است ایفای نقش می کند .
تعریف وضعیت اقتصادی زنان سرپرست خانوار: براساس تعریفی که سازمان آمار از نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1375 ارائه داداه است وضعیت اقتصادی به شرایطی اطلاق می شود بیشتر این زنان به تنهایی بدون فرد شاغل در خانواده تامین معاش بر عهده دارند که با توجه به عدم دسترسی به فرصتهای شغلی مناسب در مقایسه با مردان دارای درآمد کمتری بوده وعمدتا به مشاغل پاره وقت مشغولند لذا وضعیت مناسبی از نظر اقتصادی ندارد و عده ای دارای درآمد بدون کار می باشد بخصوص زنان خود سرپرستی در سنین بالا هستند از مستمری همسر متوفی خود استفاده می کنند .
تعریف از وضعیت اجتماعی زنان سرپرست خانوار : به دلیل حاکم بودن فضای سنتی در ایران زنان را برای سرپرستی فرزندانشان چندان به رسمیت نمی شناسد و نگرش منفی نسبت به آنان دارند یعنی تصور می شود که زنان توانایی اداره کردن خانواده خود را ندارند و باید با حمایت های مالی به آنها کمک کرد در زنان سرپرست خانوار علاوه بر این نگرش منفی، نقش های چند گانه و مسئولیت های بسیار آنان غالبا وقت اضافی برای برقراری روابط اجتماعی ندارند این مورد به مرور موجب طرد آنها از جامعه و مشکلات عدیده ای برای آنها می شود .
ادبیات نظری
وضعیت اجتماعی واقتصادی زندگی زنان سرپرست خانوار مورد توجه و بررسی جامعه شناسان قرار گرفته است در واقع گسترش این شکل از خانواده در همه کشور های از جمله توسعه یافته و یا در حال توسعه ضرورت این بررسی را ایجاد کرده است در این بخش نظریه های مربوط به زنان سرپرست خانوار از جهت آثار ونتایج گسترش این نوع خانوار ها طبقه بندی شده است که از دیدگاههای دین مبین اسلام، روانشناسی، جامعه شناسی به بررسی آن خواهیم پرداخت.
نظریات اسلام
در دیدگاه اسلام، زن و شوهر در همه امور خانوادگی و روابط بین خویش، از حقوق همسان و برابری برخوردارند، جز اینکه مرد در مدیریت و سرپرستی خانواده و سر و سامان بخشیدن به امر همسر خویش، دارای تکلیفی افزون تر است. مرد به سبب پرداخت مهریه، تحمل هزینه زندگی، دفاع از خانواده و مسئولیت زندگی مشترک، از حق سرپرستی بهره مند است. البته این سرپرستی نشانه تقرب بیشتر مرد نزد خداوند نیست، زیرا زن و مرد از ریشه واحدی آفریده شده اند و هر یک می توانند با تقوا و ایمان به خداوند نزدیک شوند. قرآن کریم دلایل سرپرستی مردان را این گونه بیان می دارد:
"الرجالُ قوامون علی النساء" ترجمه آیه چنین است: "مردان را بر زنان تسلط و حق نگهبانی است، به واسطه آن برتری که خدا بعضی را بر بعضی مقرر داشته و هم به واسطه آن که مردان از مال خود باید به زن نفقه دهند، پس زنان شایسته و مطیع در غیبت مردان حافظ حقوق شوهران می باشند و آنچه را که خدا به حفظ آن امر فرموده نگهدارند و…"
مسئله سرپرستی و مدیریت، مسئله ای اساسی و مهم در جامعه بشری است و یکی از تفاوت های حقوقی زن و مرد در مدیریت است. قرآن کریم مدیریت خانواده را به عهده مردان گذاشته و زنان را در سایر مسئولیت های عظیم خانواده یعنی تربیت نسل و ایجاد آرامش و حرکت تکاملی مشمول نموده است.
در آیه ششم سوره تحریم آمده است: "ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده خویش را از آتش نگاهدارید، چنان آتشی که مردم و سنگ خارا آتش افروز اوست و…."
درخصوص لزوم تامین مخارج زندگی توسط مرد خداوند در قرآن کریم می فرماید: "هر جا که خود سکونت گزینید آنها را نیز به قدر توانایی خود مسکن دهید. به آنان ضرر نزنید تا برآنها تنگ آید و اگر آبستن بودند نفقه شان را بدهید تا وضع حمل کنند و اگر فرزندان شما را شیر می دهند، مزدشان را بدهید و به وجهی نیکو با یکدیگر توافق کنید…" ( سوره طلاق، آیه 6).
هم چنین راوی می گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: "پرداخت نفقه چه کسی بر انسان واجب و الزامی است؟ فرمود: پدر و مادر، فرزند و همسر" (بحارالانوار، ج 104، ص 74).
هم چنین امام صادق(ع) در تفسیر آیه "و من قدر علیه رزق فلینفق ممّا آتاه الله"
فرمود: "هرگاه مرد نفقه خود را به میزانی که برای او کفایت کند، بپردازد و نیز پوشاک وی را فراهم نماید، وظیفه اش را در مسئولیت اقتصاد خانواده انجـام داده وگـرنه آن دو از هـم جـدا می گـردند" (همان، ص 7).
پیامبر اکرم(ص) فرمود: "کسی که برای روزی حلال خانواده اش تلاش کند، مانند کسی است که در راه خدا جهاد کرده است" (بحارالانوار، ج 103، ص 103).
هم چنین امام رضا(ع) می فرمایند: اگر زن نیازمند شود برعهده مرد است که نیاز او را برطرف ساخته و نفقه اش را بدهد؛ امّا اگر مرد نیازمند گشت برعهده زن نیست که او را تامین کند یا اگر محتاج و نیازمند شود هزینه و نفقه او را بپردازد. به همین دلیل ارث مردان دو برابر زنان است و این سخن خداوند نیز از همین جا نشات می گیرد که می فرماید: مردان کارگزار و سرپرست زنانند، از آن روی که برخی را بر برخی فزونی و برتری داده و بدان سبب که مردان از مال خود به زنان نفقه دهند.
از نظر قوانین و مقررات حقوقی اسلام، زن وظیفه ای در تامین نیازهای اقتصادی خانواده ندارد و می تواند درآمد فعالیت های خود را صرف امور شخصی خود یا پس انداز نماید. در این رابطه خداوند در قرآن کریم می فرماید: "… للنّساء نصیب ممّا اکتسبن …" (سوره نساء، آیه 32). "… زنان را از آنچه بدست می آورند نصیبی است…"
بنابراین زن در سرپرستی خانواده نیز وظیفه ای ندارد و اگر این امور را عهده دار می شود عملی پرمشقت است که از روی فداکاری، احسان و تبرع انجام می دهد و اسلام نمی پسندد که زنان را موظف به آن نماید.
به طور کلی در دیدگاه اسلام، مسئولیت های مهم زن، تربیت نسل انسانی (فرزندان)، گرم نگهداشتن محیط خانه و فراهم سازی رشد و شکوفایی فضایل اخلاقی در خانواده است. ساختار جسمی و روحی زن با این مسئولیت مهم و ظریف تناسب دارد. درگیری و خشونت، ورود به چالش های اجتماعی و حضور در نبردهای سیاسی با آنچه که خداوند در سرنوشت و طبیعت او قرار داده است، همخوانی کمتری دارد. حال اگر زنانی که به دلایل مختلف علاوه برمسئولیت های فرزندپروری مجبور شده اند که به تنهایی نقش اقتصادی خانواده را بر دوش کشیده و جای خالی پدر را نیز در خانواده پرکنند، گرفتار تعدد نقش خواهند شد که بنابر نظر فوق احتمالاً تعارض بین این نقش ها بوجود خواهد آمد و اگر قوانینی در جامعه نباشد تا از آنها حمایت نماید و از تعارض نقش های آنان بکاهد مشکلات جدی برای این دسته از خانواده ها بوجود خواهد آمد.
در مورد تفاوت بین زن و مرد در دیه و قصاص هم که از احکام ثابت اسلام بوده و قابل تغییر نیست، حکومت اسلامی در مقابل زنان سرپرست خانوار، مکلف به جبران خسارت می باشد و لازم است با توجه به این دو اصل از احکام اسلام درباره زنان شاغلی که درآمد خود را در اداره زندگی مشترک هزینه می کنند، به ویژه زنانی که سرپرستی خانواده را عهده دار هستند، تجدیدنظر نماید، زیرا با فوت زنان نان آور، اقتصاد خانواده آسیب دیده و اداره امور زندگی دچار اختلال و بحران می گردد.
نظریه های روانشناسی
روانشناسان معتقدند یکی از عمده ترین منابع استرس برای زنان، به ویژه زنان سرپرست خانواده ایفای نقش های متعدد در زمان واحد است. عمده ترین نقش پذیرفته شده برای مردان نقش نان آوری خانواده است و استرس های مربوط به نقش در مردان معمولاً وابسته به نقش های شغلی آنان است. زنان سرپرست خانواده هم باید اداره امور اقتصادی را بر عهده داشته و استرس های مربوط به شغل و حرفه و تنظیم درآمد را تجربه کنند و هم استرس های نقش والدینی، تربیتی و حمایتی از فرزندان.
آدامز اختلالات روانشناختی زنان سرپرست خانوار مطلقه را بررسی نموده و اظهار می دارد: مادر پس از طلاق در برابر یک سری از مشکلات قرار می گیرد، مانند: تامین مراقبت از کودک، یافتن سرپناهی مناسب و تامین معیشت خانواده و دشواری های ناشی از این که او تنها بزرگسال خانواده است و باید نقش پدر و نقش مادر را یکجا به عهده بگیرد، لذا باید به ایفای نقش های چندگانه ای بپردازد که در برخی موارد ایفای این نقش ها با هم در تعارض هستند، لذا زن هم از حیث مادی و هم از حیث روانی ـ عاطفی دچار مشکل گردیده و استرس و اضطراب بیشتری را تجربه می کند.
برایسکو در بررسی 39 مورد از زنان سرپرست خانوار به این نتیجه رسید که 75 درصد از زنان این گروه، از بیماری های روانی رنج می برند که عمده ترین آنها با طلاق همبستگی نزدیک دارد که شامل اختلالات عاطفی، شخصیت ضد اجتماعی و هیستری می باشد (خسروی، 1374).
پارکز با اشاره به افزایش مصرف مواد مخدر و مشروبات الکلی، افسردگی و خودکشی در زنان بیوه را گزارش داده است که حدود 10 تا 20 درصد زنان بیوه به عنوان بیمار افسرده تشخیص داده شده اند که شاید بتوان افزایش این نوع رفتارهای خود تخریب گرایانه را حاصل افسردگی دانست.
ظهور علائم روانپزشکی (کلایتون، 1974؛ پارکز 1964) ابتلا به بیماری های روانی (بلین، هاروت، 1985) آغاز استفاده از خدمات روانپزشکی برای بیماران سرپایی (رابرتسون 1974؛ اشتین و سومر 1969) و خودکشی (لوک و وبر، 1972؛ کوسنگ،1966؛ سی گول، 1969) همگی در بین زنان سرپرست خانوار و فاقد همسر، متداول تر از افراد متاهل بوده است ((خسروی، 1374، به نقل از مادیسون و ویلول ها، 1968).
سبیل7، موقعیت اقتصادی، اجتماعی بالا را در انطباق با بیوگی و کاهش افسردگی موثر می داند. همچنین پارکز 8 گزارش داده است که حدود 10 تا 20 درصد از زنان بیوه به عنوان بیمار افسرده تشخیص داده شده اند، به طوری که بسیاری از این افراد به میزان زیادی مصرف کننده داروهای خواب آور و آرام بخش بوده اند (خسروی، 1374؛ به نقل از پارکز 1983).
مروین سومر9 اظهار کرده است که احتمال ابتلا به بیماری های روانی در زنانی که طلاق گرفته اند و سرپرستی خانواده را نیز برعهده دارند، از متاهلین و کسانی که تنها زندگی می کنند، بیشتر است. از آنجائی که زنان سرپرست خانواده، علاوه بر وظایف مادری و تربیت فرزندان، نگهداری و مراقبت از آنان و اداره امور خانه، نقش اقتصادی خانواده را نیز برعهده دارند، ملزم به اشتغال بیرون از خانه می باشند و چون از اشتغال و درآمد مناسب و کافی برخورددار نمی باشند و نقش های زن و مرد را همزمان ایفا می کنند، تا حدودی نوع و میزان استرس آنان از تجربه مردان متفاوت می باشد. این گروه از زنان علاوه بر ایفای نقش های متعددی همچون اداره و انجام کارهای خانه، مراقبت های جسمی و هیجانی از اعضای خانواده را هم انجام می دهند که موجب می شود استرس و مشکلات روانی مختلفی را تجربه کنند. مسئله ایفای چند نقش در بین زنان سرپرست خانواده سبب می شود زمانی که می کوشند به شغل خود به اندازه کارهای خانه و مراقبت از فرزندان اهمیت بدهند، دچار تعارض نقش شوند که همین امر منجر به ایجاد استرس و اضطراب در آنان می گردد.(همان)
نظریات جامعه شناسی
الف:نظریه زنانه شدن فقر یا آسیب پذیری زنان سرپرست خانوار
طرفداران این نظریه نشان میدهد که خانواده هایی که سرپرستی آنان بر عهده زنان می باشد نه تنها در همه کشور های جهان گسترش یافته اند بلکه به درصد خانوار های سرپرست زن که جمعیت کم درآمد قرار می گیرند افزوده شده است این مسئله حتی درکشورهایی که پیشرفته ترین قوانین را به نفع زنان داشته اند (کشورهای فمینیسم و یا دارای سیاستهای موافق فمینیستی) دیده شده است در این کشورها به رغم کمکهای دولتی به این زنان فرایند فقیر شدن آنان همچنان ادامه دارد از طرفی مشکلات این زنان عدم دسترسی به مشاغل با منزلت اجتماعی بالا است این زنان یا بیکارند یا مشاغل نیمه وقت کم درآمد دارند اگر مشاغل دارای منزلت بالا باشد مسئله تنظیم وقت برای انجام کار خانه و کار بیرون از خانه است این مشکل را صاحب نظران فقر زمانی نامیده اند و فقر زمانی اگر با فقر مادی همراه شود آسیب پذیری این قشر را دوچندان می کند . (گیدنز1989 )
ب: نظریه ساختی کارکردی
براساس این نظریه خانواده های زن سرپرست اساسا با شکل طبی و سنتی خانوادهای دو والدی در تضاد و پیدایش این گونه خانوادها نوعی انحراف محسوب می شود در این خانواده ها به علت غیبت پدر و مادر زندگی زوجی تا حدی کاهش می یابد عدم اقتدار پذیری پدر برای ساماندهی زندگی خانواده با بحران اقتصادی و اجتماعی روبرو می شود بحرانی که با ورود مادر به بازار کار به جای انجام وظیفه سنتی خانه داری شروع شده به وجود می آید .
براساس این نظریه طبقه زیرین از افراد منزوی تشکیل شده که در محلات غیر سازمان یافته ساکن اند در این محلات حضور خانوادهای زن سرپرست میزان بالای جنایت دراین محلات، معاملات مواد مخدر، افت تحصیلی تولدهای نا مشروع و دریافت کمک های دولتی شایع است .(همان)
ج:نظریه طبقاتی و ناتوانی دولت ها
صاحب نظران در این نظریه معتقدند که فقر و آسیب پذیری مقوله ای طبقاتی است نه جنسیتی به عبارت دیگر زنان یا تمام زنان سرپرست خانوار در معرض فقر و آسیب پذیری نیستند بلکه ان گروهی که از نظر طبقاتی در رده پایین اجتماع قرار می گیرند بیشتر در معرض آسیب هستند .
به عقیده طرفداران این نظریه مردم به دلایل سن و جنس یا خصیصه های نژادی و قومی شان فقیر نمی شوند بلکه به دلیل قرار گرفتن در طبقه ای خاص است که فقیر و در وضعیت اجتماعی و اقتصادی قرار میگیرند و به شمار می آیند .
مهمترین شاخص تعیین طبقه عبارت است از شاخص درآمد، تحصیل، شغل یعنی همه زنان آسیب پذیر نیستند بلکه گروهی که درآمد کمتر، تحصیلات کمتر، شغل کم منزلت تر دارند و در طبقه پایین اجتماع قرار دارند آسیب پذیرند. به عقیده این گروه با بزرگ کردن آسیب پذیری زنان سرپرست خانواده زنان در مقابل مردان پیر جوان سفید و سیاه قرار میگیرند .
در واقع آسیب پذیری زنان سرپرست خانوار و همه افراد بی بضاعت فرایند اجتماعی و اقتصادی مشترکی است که همگی آنها را از دسترسی به شرایط مناسب محروم میکند . این شرایط خانوادها را از هم می گسلاند و تشکیل خانواده را با این شرایط اجتماعی و اقتصادی مشکل میکند . (همان)
د:نظریه کنش
برخلاف نظریه های قبلی که همگی جنبه های ساختاری و کلی داشتند و با دید کلی و ساختی به بررسی مسائل زنان پرداختند طرفداران نظریه کنش از جنبه دیگری به طرح مسئله می پردازند به نظر آنان اگر چه خانوادهای زن سرپرست مشکلات متعددی دارند (به دلیل تحصیلات کم و تبعیض در بازار کار ) ولی این مسئله به معنای آن نیست که ایشان مطلقا از این شرایط تاثیر می گیرند و نمی توانند بر مشکلات خود فایق آیند . به عبارت دیگر نمی توان این گونه از زنان قربانی و منفعل در برابر شرایط دانست بلکه باید با بررسی تجربه های شخصی این زنان راههای مبارزه با شرایط حاکم بر زندگی آنان را از نزدیک شناخت .
در برخی از شهر های آفریقا ی غربی زنان معتقدند در نبود مردان بهتر میتوانند خانواده را سازماندهی کنند در مکزیک زنان سرپرست خانوار زندگی تنها را بهتر از زندگی مردان غیر مسئول می دانند سایر بررسی ها نشان میدهد که سرپرستی خانواده در خانواده های زن سرپرست موجب افزایش استقلال و آگاهی طبقاتی زنان شده است . (همان)
در حوزه جامعه شناسی زنان سرپرست با مسائل ومشکلاتی نظیر عدم دسترسی به فرصتهای شغلی مناسب سطوح پایین تر تحصیلات در بین فرزندان شان افزایش بزهکاری فقر در ابعاد مختلف روبرو هستند (همان)
بنابراین در شبکه خویشاوندی و در ارتباط با اقوام و آشنایان ودر عین حال چگونگی گذران اوقات فراغت آنان خلائهای جبران ناپذیری به وجود می آید (رابرتسون ،1372،136) .
طرفداران نظریه طبقاتی نیز اولا آسیب پذیری و فقر زنان سرپرست خانوار را پدیده ای عمومی می داند ثانیا علت اصلی آن را به نظام اقتصادی نابرابر یعنی سرمایداری نسبت میدهند (همان) .
از سوی دیگر با توجه به دیدگاه اقتصادی وضعیت اشتغال زنان بعد از فوت شوهر به دلیل وابستگی به او در زمان حیات وعدم حمایت سازمان های از او دچار مشکلات عدیدی میگردد در این ارتباط موضوع خود اشتغالی و کارافرینی مطرح می گردد که زنان سرپرست خانوار می تواند با آموزش مهارت در نتیجه افزایش توانای های خود و دریافت وام و اعطای سهام به آنها از سوی سازمان ها به نوعی مورد حمایت قرار گرفته وخود کفا شوند .
چارچوب نظری
(نظریه کارکردگرایی ساختاری در دیدگاه کلی مبتنی بر دو نظریه عمده کشمکش دارندوف و نظریه توافق پارسونز است که نظریه توافق، ارزشها و هنجارهای مشترک را برای جامعه بنیادی می انگارد و بر نظم اجتماعی مبتنی بر توافقهای ضمنی تاکید می ورزد و نیز دگرگونی اجتماعی را دارای آهنگی کند و سامانمند می دانند. برعکس، نظریه کشمکش بر چیرگی برخی از گروه های اجتماعی بر برخی دیگر تاکید می ورزد و نظم اجتماعی را مبتنی بر دخل و تصرف و نظارت گروههای مسلط می انگارد و دگرگونی اجتماعی را دارای آهنگی سریع و نابسامان می داند جورج ریتزر 1980) .
(بسیاری بر این باورند که کارکردگرایی ساختاری بر نظریه جامعه شناسی مسلط بوده است. در این نظریه نباید دو اصطلاح ساختاری و کارکردی را لزوما با هم به کار برد، هر چند که معمولا این کار را انجام می دهند. ساختارهای یک جامعه را بدون توجه به کارکردهای آن برای ساختارهای دیگر می توان بررسی کرد. به همین سان، کارکردهای انواع فراگردهایی را که ممکن است ساختاری به خود نگیرند، نیز می توان به تنهایی بررسی کرد. با این همه، توجه به دو عنصر، شاخص کارکردگرایی ساختاری است همان) .
(مارک آبراهامسون استدلال می کند که کارکردگرایی ساختاری ماهیت یکپارچه ای ندارد و او سه نوع کارکردگرایی ساختاری را برمی شمرد. نخستین نوع کارکردگرایی فردگرایانه است که بر نیازهای کنشگران و انواع ساختارهای بزرگ به عنوان پاسخ های کارکردی به این نیازها پدیدار می شوند، تاکید می شود. نوع دوم کارکردگرایی فیمابینی است که در این نوع کارکرد گرایی بر روابط اجتماعی به ویژه مکانیسمهایی که برای سازگاری با فشارهای موجود در این روابط به کار برده می شود، تاکید می گردد. نوع سوم کارکردگرایی اجتماعی است که رهیافت غالب را در میان جامعه شناسان هوادار کارکرد گرایی ساختاری تشکیل می دهد که این نوع از کارکردگرایی بیشتر به ساختارهای اجتماعی و نهادهای پهن دامنه جامعه، روابط داخلی میان آنها و نیز تاثیر های مقید کننده آنها روی کنشگران، توجه دارد.که رهیافت غالب ما در این تحقیق این نوع از کارکردگرایی است و در این زمینه اشاره ای به خدمات و نظریه پردازی های تالکت پارسونز اشاره می شود. پارسونز معتقد است که چهار تکلیف است که برای تمام نظام ها ضرورت دارد
تطبیق (تطبیق دادن هر نظام با موقعیت اطرافش)
دستیابی به هدف (اینکه یک نمظام باید اهداف اساسی اش را تعریف و بدان ها دست یابد)
یکپارچگی (هر نظامی باید روابط متقابل اجزای سازنده اش را تنظیم و به رابطه میان چهار تکلیف کارکردیش سرو سامانی دهد)
سکون یا نگهداشت الگو (هر نظامی باید انگیزش های افراد و الگوهای فرهنگی آفریننده و نگهدارنده این انگیزشها را ایجاد، نگهداری و تجدید کند همان) .
باری با توجه به مقدمه مختصری که گذشت و نقش کارکردی و اساسی نظریه نظریه کارکردگرایی ساختاری در جامعه شناسی و اهمیت توجه به نقش خانواده با توجه به چهار الگوی معرفی شده توسط پارسونز به بررسی نقش زنان سرپرست خانوار خواهیم پرداخت و خواهیم دید که در خانواده و جامعه ای اگر مسئو لیت از یک سیستم (پدر) به سیستم دیگر (مادر) تفویض گردد چه تاثیرات و کارکردهایی می تواند برای این قشر آسیب پذیر و زحمت کش در بر داشته باشد.
پیشینه تحقیق
در داخل کشور تحقیقاتی دراین زمینه انجام پذیرفته که در ادامه به ذکر پیشینه تحقیق در این باره می پردازیم .در ابتدا نگاهی به کارکردها و قانونگذاریهای جمهوری اسلامی ایران درمورد این قضیه پرداخته و در سپس به تحقیقاتی که در این زمینه صورت گرفته اشاره خواهد شد:
قانونگذاری
– از جمله مصوبه های مجلس پیرامون تامین زنان و کودکان بی سرپرست ماده واحده ای است که در آن دولت مکلف است نسبت به تضمین بیمه و رفاه زنان و کودکان بی سرپرست موضوع چهارم اصل بیست و یکم قانون اساسی اقدام و حداکثر ظرف سه ماه لایحه آن را برای تصویب به مجلس تقدیم کند. در تبصره آمده است که دولت باید حتی الامکان در لایحه جهت خودکفا نمودن، بیمه شدگان را مورد توجه خاص قرار دهد. این قانون در تاریخ 1/8/1362 توسط مجلس شورای اسلامی تصویب و به تایید شورای نگهبان رسیده است.
– از دیـگر مصوبـه هـای مجـلس می تـوان به قـانون تامیـن زنـان و کودکـان بـی سـرپـرسـت مصوب 24/8/1371 اشاره کرد که زنان بیوه، زنان پیر و سالخورده، زنان و دختران بی سرپرست و کودکان بی سرپرست مشمول این قانون شده اند و در آن زنان و کودکان بی سرپرستی که تحت پوشش قوانین حمایتی دیگری نیستند از حمایت های مقرر در این قانون بهره مند می شوند. حمایت های موضوع این قانون شامل موارد زیر می باشند:
– حمایت های مالی و تهیه امکانات خودکفایی یا مقرری نقدی و غیرنقدی مستمر
– حمایت های فرهنگی اجتماعی از جمله ارائه خدمات آموزشی (تحصیلی)، تربیتی،… کاریابی، آموزش حرفه و فن جهت اشتغال، خدمات مشاوره ای و مددکاری و نگهداری زنان سالمند بی سرپرست و کودکان بی سرپرست در واحدهای بهزیستی یا واگذاری سرپرستی آنان به افراد واجد شرایط.
– آیین نامه اجرایی قانون تامین زنان و کودکان بی سرپرست در تاریخ 11/5/1374 به تصویب رسید که مشتمل بر 14 ماده می باشد. طبق ماده1، محور و اساس حمایت ها و اقدامات اجرایی موضوع این آیین نامه ایجاد امنیت اجتماعی و اقتصادی و فراهم کردن زمینه ها و موجبات عادی سازی زندگی زنان و کودکان بی سرپرست می باشد. در ماده2، بر شناسایی کودکان بی سرپرست از طریق هماهنگی با نیروی انتظامی و معرفی آنان به سازمان بهزیستی طی مراحل قانونی و از طریق مراجع قضایی تاکید شده است.
– از دیگر مصوبه های مجلس، اصلاح ماده 9 قانون نظام هماهنگ پرداخت کارکنان دولت می باشد که در تاریخ 15/7/75 به تصویب رسید. همچنین اصلاح ماده 9 قانون نظام هماهنگ پرداخت کارکنان دولت مصوب 22/1/80 به این نکته اشاره دارد که مستخدمان زن شاغل و بازنشسته مشمول این قانون که متکفل فرزندان خود می باشند.
در ماده 3، مشمولانی که پس از دریافت کمک های بهزیستی به تشخیص مددکاران توانایی لازم جهت کسب درآمد و گذران زندگی عادی را به دست آورده اند از شمول اقدامات حمایتی خارج می شوند.
در ماده4، به اقدامات حمایتی از زنان و کودکان بی سرپرست اشاره شده است که شامل:
– خدمات آموزشی و تربیتی
– خدمات کاریابی و اشتغال
– مددکاری، مشاوره و راهنمایی
در ماده 5، به پرداخت های غیرمستمر جهت فراهم آوردن امکانات رفاهی، اشتغال، ازدواج و… اشاره شده است.
در ماده 6 میزان و مدت پرداخت های مستمر تعیین شده است که در آن خانواده های دو نفر حداکثر 30 درصد حداقل مستمری ماهانه مشمولان قانون استخدام کشوری در هر سال، خانواده های سه نفره حداکثر 35درصد، خانواده های چهارنفره حداکثر 40درصد و خانواده های 5 نفره و بیشتر حداکثر 50درصد دریافت کنند.
در ماده 7، به میزان پرداخت مستمری مشمولان سازمان بهزیستی و کمیته امداد امام خمینی (ره) به صورت یکسان و هماهنگ اشاره شده است.
مطابق ماده9، افراد و خانواده هایی که توانایی لازم جهت زندگی متعارف را پیدا کرده اند، مجاز به استفاده از حمایت های اقتصادی و دریافت مستمری نیستند.
– مجلس شورای اسلامی در تاریخ 24/3/1377 قانون تشویق احداث و عرضه واحدهای مسکونی استیجاری را به تصویب رساند که در آن شرایط متقاضیان اجاره یا اجاره به شرط تملیک با حفظ اولویت برای متقاضیان جوان متاهل و افراد کم درآمد و زنان سرپرست خانوار لحاظ شده است.
– در قانون بودجه سال 1381 کل کشور مصوب 22/10/1380 مجلس شورای اسلامی نیز مبلغ چهار هزارو پانصد میلیارد ریال اعتبار برای اعطای تسهیلات بانکی به طرح های سرمایه گذاری اشتغال زای بخش های تولیدی، خدماتی، بخش های خصوصی و تعاونی و خود اشتغالی با اولویت زنان سرپرست خانوار اختصاص یافته است.
– در ماده 96 قانون برنامه چهارم توسعه، مصوب 11/6/1383 مجلس شورای اسلامی نیز تامین بیمه خاص (در قالب فعالیت های حمایتی) برای حمایت از زنان سرپرست خانوار و افراد بی سرپرست با اولویت کودکان بی سرپرست در نظر گرفته شده است.
همچنین تهیه و تدوین طرح جامع توانمند سازی زنان خودسرپرست خانوار با همکاری سایر سازمان ها و نهادهای ذی ربط و تشکل های غیردولتی و تصویب آن در هیات وزیران در شش ماهه نخست سال اول برنامه لحاظ شده است.
اجرایی
در کشور ما اقدامات ملی محدودی در زمینه فعالیت زنان انجام شده است. از مهمترین اقدامات انجام شده در خصوص فقرزدایی زنان در سال های اخیر می توان به فعالیت ارگان هایی مانند کمیته امداد امام خمینی (ره) بهزیستی و وزارت کار و امور اجتماعی اشاره کرد که بر موضوعاتی از قبیل کارآفرینی و مهارت آموزی زنان سرپرست خانوار تاکید می کند که البته این طرح ها سنتی بوده، پاسخگوی نیازهای زنان سرپرست خانوار نمی باشند. نهادهای حمایتی داخل کشور لازم است با قشر آسیب پذیر جامعه تعامل برقرار کرده، برنامه های خود را مطابق با خواسته ها و علایق قشر آسیب پذیر تهیه و تدوین کنند.
تاکنون بیش از 400 هزار طرح خودکفایی توسط کمیته امداد امام خمینی (ره) اجرا شده که 73درصد این طرح ها در روستاها و شهرهای کوچک و 27درصد دیگر در سایر نقاط اجرا شده و از این تعداد طرح 3/23 درصد را زنان سرپرست خانوار اجرا می کنند. سالانه بین 12 تا 15 هزار خانواده با اجرای این طرح های خودکفایی به استقلال مالی رسیده، از پوشش این نهاد خارج می شوند.
در پایان سال 1382 حدود 2/2 میلیون خانوار (16 درصد خانوارهای کشور) تحت پوشش مستمر و سازمان یافته خدمات حمایتی کمیته امداد امام خمینی (ره) و سازمان بهزیستی کشور، بنیاد شهید و بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی قرار داشته اند و علاوه بر آنها، حداقل 8/2 میلیون نفر به صـورت موردی یا مقطعی از خدمات و حمایت های اجتماعی مقرر استفاده نموده اند. بیش از 66درصد از خانواده ها، تحت پوشش مستمر خدمات اجتماعی و بیش از 68درصد از خانواده ها و افراد، از خدمات موردی مذکور در شمول اقدامات کمیته امداد امام خمینی (ره) بهره مند شده اند. تامین معاش در قالب پرداخت های نقدی مستمر و کمک های جنسی، تامین خدمات بهداشتی و درمانی در چارچوب برنامه بیمه درمان اقشار نیازمند و منطبق با مقررات قانون بیمه همگانی خدمات درمانی کشور، تامین و بهسازی و ایمن سازی مسکن، تامین زمینه، شرایط و فرصت اشتغال و خودکفایی اقتصادی، تامین موجبات و وسایل آموزش و تحصیل در سطوح مختلف آموزش عمومی و تحصیلات دانشگاهی، تامین موجبات و امکانات ازدواج و تشکیل خانواده، تامین موجبات و کمک به آزادی و رهایی زندانیان معسر واجد صلاحیت و شرایط، زمینه های اصلی خدمات معمول در نهاد کمیته امام خمینی (ره) است که زنان و کودکان بی سرپرست و بدسرپرست، سالمندان روستایی بالای 60سال و افراد و خانواده های فقیر و کم درآمد روستایی و شهری، موضوع و محور اساسی حمایت ها و جامعه هدف می باشند.
از جمله اقدامات بهزیستی اجرای طرح توانمندسازی زنان سرپرست خانوار با افزایش توانایی های فردی و جمعی زنان از طریق فراهم کردن ضوابط و امکانات لازم به منظور بهبود دسترسی زنان به فرصت های اقتصادی، اجتماعی، منابع فرهنگی و بازار اشتغال می باشد. خدمات مورد نظر دراین طرح شامل پرداخت مستمری و کمک هزینه جهت وام مسکن و اشتغال، اجرا و تقویت برنامه های کاریابی، تقویت خدمات بیمه ای، خدمات مشاوره و مددکاری، آموزش مهارت های زندگی، ارتقای آگاهی های عمومی، اصلاح باورهای نادرست در مورد زنان سرپرست خانوار بوده است.)مرکز آمار ایران(
راهبردها و راهکارها
رویکرد پیشگیری
تلاش جهت کاهش نرخ مرگ و میر مردان سرپرست خانوار و افزایش امید به زندگی
بزرگترین گروه از زنان سرپرست خانوار (80درصد)، زنان بیوه هستند که همسر آنها به دلایلی نظیر سوانح، تصادفات و بیماری های فوت شده اند، لازم است در جهت کاهش نرخ مرگ و میر مردان سرپرست خانوار و افزایش طول عمر و امید به زندگی آنها اقدامات اساسی انجام گیرد.
کاهش نرخ جرایم در میان مردان سرپرست خانوار
از آن جا که تعدادی از زنان سرپرست خانوار به جهت زندانی بودن همسر، مسئولیت سرپرستی خانواده را بر دوش می کشند، لازم است با اتخاذ سیاست های حبس زدایی و ابهام زدایی از برخی قوانین نظیر قانون چک و دیه، نرخ زندانی شدن مردان سرپرست خانوار را کاهش داد.
گسترش پوشش بیمه بین روستائیان و عشایر
انجام بیمه روستائیان و عشایر موجب می گردد که پس از فوت یا ازکارافتادگی مردان روستایی و عشایر مقرری به خانواده آنها تعلق گیرد و تا حدی مشکلات خانواده های زن سرپرست کاهش یابد.
تلاش جهت اعاده حقوق مالی زوجه در زمان فوت یا طلاق از همسر
از آن جا که مطابق آموزه های اسلامی و قوانین مدنی مهریه، اجرت المثل، ارث زوجه و تنصیف به عنوان حقوق و پشتوانه مالی زوجه محسوب می شود، لازم است حکومت اسلامی تدابیری اتخاذ نماید تا زنان در این شرایط به ویژه در شرایطی که طلاق به دلایلی نظیر فساد اخلاقی و اعتیاد همسر انجام می شود، به طور کامل به حقوق مالی خود دست یابد.
رویکرد حمایتی
به نظر می رسد رویکرد حمایتی بیشتر باید متعلق به زنان سالمند و زنانی باشد که سطح سواد پایین تری دارند و در شرایطی نیستند که بتوانند شاغل شوند یا حرفه ای بیاموزند یا سطح سواد خود را افزایش دهند و نیز زنانی که هیچ نوع درآمدی ندارند و در تامین نیازهای اساسی خود مشکل دارند و مابقی زنان سرپرست خانوار با رویکرد توانمندسازی و توان افزایی جهت تامین آتیه خود و خودکفایی آماده شوند.
حمایت های قانونی
– اختصاص هزینه عائله مندی به زنان سرپرست خانوار
– امکان استفاده از مستمری همسر اول در صورت جدایی از همسر دوم
– استفاده از واژه زنان سرپرست خانواده به جای زنان بی سرپرست
– اصلاح قانون مستمری بگیران تامین اجتماعی (اگر مستمری بگیر در سه ماهه آخر عمر خود حق بیمه پرداخت نکرده باشد، خانواده وی پس از فوت از دریافت مستمری محروم می شوند.)
– اختصاص ردیف بودجه خاص از سوی سازمان مدیریت و برنامه ریزی به تمام دستگاه ها جهت حمایت از زنان سرپرست خانوار
– رفع نابرابری دستمزدی بین زنان و مردان سرپرست خانوار در مشاغل یکسان
– لزوم اجرای طرح بیمه زنان خانه دار و بقای این بیمه پس از فوت همسر (استفاده از 2 بیمه همزمان منع قانونی دارد و بایستی موارد زنان سرپرست خانوار استثنا شود.)
– تقویت نظارت و ضمانت اجرای قوانین و آیین نامه های مربوط به زنان و کودکان بی سرپرست و سرپرست خانوار در برنامه چهارم توسعه و برنامه های آتی
– توجه به وضعیت اقتصادی دختران سرپرست خانوار (این دختران معمولاً به همراه مادر خود زندگی می کنند و به جهت اشتغال، مخارج مادر بر عهده آنهاست)
– اصلاح دیه زنان سرپرست خانوار در صورت قتل عمدی یا سهوی
– اعطای 5 سال خدمت جهت بازنشستگی زنان سرپرست خانوار با 25 سال کار و سی روز حقوق
– اولویت استخدام فرزندان زنان سرپرست خانوار
– انتقال حقوق زنان سرپرست خانوار به بازماندگان پس از فوت
– ساماندهی بیمه های مختلف نظیر تامین آتیه، بیمه عمر و غیره جهت تضمین زندگی آینده و تسهیل استفاده زنان سرپرست خانوار از بیمه های فوق
حمایت های اقتصادی
– توجه به نرخ تورم در مستمری و کمک های اقتصادی به خانواده های زن سرپرست
– پیش بینی افزایش بودجه سازمان های متولی در امور زنان و کودکان بی سرپرست و سرپرست خانوار با توجه به افزایش نرخ طلاق، جرایم و آسیب های اجتماعی در هر سال
– در اولویت قرار گرفتن اشتغال زنان سرپرست خانوار (اشتغال این زنان باید به گونه ای باشد که به محل زندگی فرد نزدیک باشد و با توجه به مسئولیت تربیت کودکان و عدم امکان سپردن کودکان به مهدکودک و هزینه های آن، امکان نظارت و نگهداری فرزندان برای آنها میسر باشد)
– آموزش مهارت های شغلی و اجرای برنامه های آموزش های حرفه ای برای زنان بیکار یا جویای کار سرپرست خانوار به منظور برخورداری آنان از دانش و مهارت های جدید و افزایش فرصت های شغلی آنان
– درج وضعیت سرپرستی خانواده در فرم های کاریابی جهت تشخیص و اولویت اشتغال زنان سرپرست خانوار
– گشودن مجاری ویژه وام دهی به زنان سرپرست خانوار و خود سرپرست
– ایجاد تعاونی های تولید و خدمات ویژه زنان سرپرست خانوار
– اتخاذ تمهیدات لازم نظیر اجاره به شرط تملیک و وام مسکن و وام اجاره مسکن جهت حل مشکل مسکن زنان سرپرست خانوار
– اعطای کمک های بلاعوض، بن ارزاق، طرح اکرام، تهیه سبد غذایی رایگان برای زنان نیازمند سرپرست خانوار با لحاظ اصل حفظ کرامت آنان
– تشویق افراد به دادن وجوه مستحبی جهت کمک به خود اشتغال زنان سرپرست خانوار
– بخشودگی اقساط بانکی به ویژه بانک مسکن برای زنان سرپرست خانوار فاقد شغل و دارای فرزند صغیر یا فرزند معلول و بیمار خاص
– افزایش اعطای وام های طولانی مدت با اقساط کم بازده و اندک، جهت حل مشکل مسکن، جهیزیه، کاریابی، تحصیل خانواده های زن سرپرست
– اعطای سهام عدالت به زنان سرپرست خانوار به ویژه نیازمندان و سالمندان آنها در اولویت و در حد بیشتر
– اختصاص بازارچه های دائمی خوداشتغالی ویژه زنان سرپرست خانوار
– حمایت های ویژه اقتصادی از زنان سرپرست خانوار شاغل در دستگاه ها جهت بهبود وضعیت آنها
– گسترش پوشش بیمه ای و تخصیص اعتبارات لازم جهت بیمه شدن تمام زنان سرپرست خانوار
– ایجاد بنگاه های کوچک زودبازده جهت اشتغال زنان سرپرست خانوار ترجیحاً با مدیریت زنان
– حمایت از موسسات خیریه مردمی جهت حمایت مالی از زنان سرپرست خانوار و ایجاد شغل برای این گروه از زنان
– افزایش اعتبارات در بودجه سال 86 جهت تامین و حمایت از زنان سرپرست خانوار و نحوه دقیق هزینه کرد این اعتبارات در جهت حمایت و توانمندسازی آنان
– گسترش اشتغال خانگی زنان سرپرست خانوار از طریق شناسایی و آموزش مشاغل خانگی درآمدزا به منظور اختصاص فرصت کافی برای تربیت فرزندان آنها
– اعطای تسهیلات به دانش آموختگان زن در جهت اشتغال خود و اشتغال زنان سرپرست خانوار
– ضرورت تاسیس صندوق حمایت از زنان بی سرپرست و سرپرست خانوار در جهت استقلال و خودکفایی آنها
– برقراری مستمری کافی برای تامین مایحتاج زنان سرپرست خانوار یا خود سرپرست نیازمند
– اجرای طرح اسکان موقت زنان سرپرست خانوار در مواقع ضروری و بحرانی
– توجه به بعد خانوار زنان سرپرست خانوار در برنامه ریزی های ملی و اختصاص بودجه در هر سال
حمایت های فرهنگی و اجتماعی
– ایجاد مراکز مشاوره و امکان بهره مندی از خدمات مشاوره ای رایگان برای خانواده های زن سرپرست
– برگزاری جشنواره های خاص جهت تمجید از زحمات زنان سرپرست خانوار شاغل جهت حفظ کانون خانواده
– اتخاذ تصمیمات اساسی جهت جلوگیری از موازی کاری دستگاه های حمایتی و خدماتی به زنان و کودکان بی سرپرست و سرپرست خانوار
– فراخوان به مراکز مختلف ذیربط جهت شناسایی و تعیین آمار دقیق زنان سرپرست خانوار
– ایجاد بانک اطلاعاتی جامع از زنان سرپرست خانوار و کنترل آماری در هر سال
– ارائه کمک های مختلف اقتصادی با لحاظ حفظ، عزت و حرمت زنان سرپرست خانوار
– ارائه خدمات آموزشی، تربیتی و مشاوره ویژه فرزندان زنان سرپرست خانوار
– تشکیل گروه ها و انجمن های حمایتی و خدمات رسانی به زنان سرپرست خانوار با اهداف کاریابی، گذران اوقات فراغت و تبادل تجربه و اطلاعات و مدیریت بحران های خانوادگی آنها
– ایجاد انگیزه جهت ارتقای دانش و سواد در بین زنان سرپرست خانوار
– افزایش آستانه تحمل مشکلات در بین زنان سرپرست خانوار
– تغییر نگرش در مورد زنان سرپرست خانوار و ایجاد روحیه همدلی به جای نگاه ترحم آمیز یا بدبینانه نسبت به آنان و ایجاد مسئولیت همگانی در رفع معضلات آنها
– فرهنگ سازی در خانواده ها جهت حمایت از زنان سرپرست خانوار در کنار حمایت های پدرشوهر و قیم قانونی
– شناسایی، حمایت و تامین اقتصادی زنان آسیب دیده نیازمند (معلول، سالمند و سرپرست خانوار) به منظور تحقق عدالت اجتماعی
– فرهنگ سازی در زمینه ترویج ازدواج مجدد زنان بیوه
– باز تعریف واژه زنان سرپرست خانوار از سوی مرکز آمار ایران جهت رفع معضل کم شماری خانوارهای زن سرپرست
رویکرد توان افزایی و توانمند سازی
– آموزش مهارت های شغلی و حرفه ای جهت کاریابی و اشتغال زنان جویای کار سرپرست خانوار
– ارتقای اطلاعات و آگاهی ها و آموزش زنان سرپرست خانوار و فرزندان آنها
– آموزش مهارت های زندگی در مواجهه با بحران های زندگی
– ارائه اطلاعات لازم بهداشتی جهت پیشگیری از ابتلا به برخی بیماری های قابل کنترل
بررسی وضعیت اشتغال زنان بیوه سرپرست خانوار استان تهران توسط نازنین تدین نجف آبادی به راهنمایی دکتر قرین دوست دانشکده علامه طباطبایی در سال 1380 برای دریافت درجه کارشناسی انجام شده است این تحقیق به منظور بررسی وضعیت زنان سرپرست خانوار بیوه در اثر فوت همسر استان تهران که حداقل یک فرزند را تحت سرپرستی خود دارند انجام گرفته است و به روش کیفی می باشد داده های مورد نیاز این پژوهش از طریق اسنادی، مصاحبه عمیق، گفتگوی هدفدار و مشاهده به دست آمده است در مجموع 115 مصاحبه به نتایج زیر دست یافته است (مشکلات و موانع اشتغال برای زنان مربوط به تمامی کشورهاست وضعیت فیزیولوژیک زنان و نظام شخصیتی آنان از نظام فرهنگی و ارزش های جامعه تاثیر می پذیرد و اکثر کشورها از مهمترین موانع می باشد موانع توسعه ای به کشور های در حال توسعه مربوط است که با توجه به شرایط خاص هر کشوری لزوم توجه به رفع موانع تعیین می گردد .
بررسی مشکلات اقتصادی و اجتماعی زنان سرپرست خانوار تحت پوشش بهزیستی شهرستان خمین که توسط فاطمه رضایی به راهنمایی دکتر انصاری دانشکده علوم اجتماعی علامه طباطبایی در سال 1380 برای دریافت درجه کارشناسی انجام شده است تحقیق حاضر با هدف دستیابی به اطلاعات لازم در رابطه با وضعیت اقتصادی و اجتماعی خانواده های زن سرپرست جهت تقویت فعالیت های مربوط به این گروه خانواده ها انجام شده است جامعه اماری 50 خانوار زن سرپرست 15-65 ساله تحت پوشش سازمان بهزیستی شهرستان خمین بوده است (کلا 113 خانواده را تحت پوشش در زمان انجام تحقیق داشته است)روش تحقیق پیمایشی و اطلاعات به وسیله پرسشنامه استخراج شده است و به نتایج زیر دست یافته است:
96درصد دارای تحصیلات پایین هستند 50 درصد زنان دارای مشاغل نیمه مهم، 46درصد دارای مشاغل درآمد پایین، 16درصد غیر شاغل، 24درصد فاقد درآمدند، 80درصد از خانواده های دارای پایگاه اجتماعی واقتصادی پایین هستند، 32 درصد علت سرپرستی زن فوت مرد ،22درصد بیماری و از کار افتادگی، 18درصد زندانی بودن مرد، 12درصد طلاق، 16درصد سایر موارد می باشد و اکثرخانواده های مورد بررسی کمک های سازمان بهزیستی را کافی نمی دانند .
بررسی وضعیت زنان بیوه و بی سرپرست شهرستان اردبیل و ارزیابی عملکرد ادارات و ارگان های ذیربط در خدمات فنی به آنها توسط اعظم زارع و همکارانش به سفارش کمیسیون امور بانوان استانداری اردبیل در سال 1375-1376 شده است:
طرح تحقیقاتی بررسی وضعیت زنان بیوه و بی سرپرست در شهرستان اردبیل به روش پیمایشی از طریق ابزار پرسشنامه و همچنین با استفاده از روش تحقیق اسنادی و مطالعه پرونده های مربوط به افراد تحت پوشش سازمان های مربوطه با نمونه آماری 705 نفر از میان زنان بی سرپرست و بیوه تحت پوشش از ارگانها ،106 نفر از دختران و زنان ارجاع شده به مراکز مبارزه با مفاسد اجتماعی و 40 نفر از زنان بی سرپرست و بیوه تحت پوشش هیچ کدام از ارگان ها نبودند در سطح شهر اردبیل انجام گرفته است براساس نتایج تحقیق مشکلات اجتماعی و رفاهی زنان سرپرست ،زنان بی سرپرست ،میزان ارتکاب به جرایم و میزان برخورداری از خدمات امدادی رفاهی دولتی ارگانها قرار گرفته اند و پیشنهاداتی به منظور بهبود بخشیدن به وضعیت زندگی زنان بیوه و بی سرپرست و همچنین راهکارهایی برای جلوگیری از آسیب پذیری اجتماعی انها ارائه گردیده است .
تحقیق در زمینه زنان سرپرست خانوار از عمدترین تحقیقاتی است که در زمینه زنان سرپرست خانوار در ایران انجام شده است و معمولا برای گره گشایی از مشکلات آنان این موضوع مد نظر سازمان ها و پژوهشگران گوناگون در اقصی نقاط ایران و جهان است. مرکز امار ایران با همکاری کمیته امداد امام خمینی (ره ) سازمان بهزیستی کشور ،بنیاد شهید انقلاب اسلامی، بنیاد شهید انقلاب اسلامی ،بنیاد امور مستضعفان و جانبازان ،گروه اطلاعات جمعیت ایران، صندوق جمعیت ملل متحد اطلاعات مربوط به ویژگی های اجتماعی و اقتصادی زنان سرپرست خانوار در قالب گزارش بررسی کرده است .
این بررسی با استناد به اطلاعات حاصل از سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375 ،آمارگیری از ویژگی های اشتغال و بیکاری خانوار 1379 و آمارگیری از هزینه و درآمد خانوارهای 1375و1379 است.
هدف از این بررسی ویژگی اجتماعی و اقتصادی زنان سرپرست خانوار کشور مانند سن، وضع فعالیت، تحصیلات، هزینه، درآمد مسکن در مقایسه با مردان سرپرست و شناخت جنبه های آسیب پذیری آنان در محدود اطلاعات طرح های آماری موجود است واز این اطلاعات جهت تقویت و حمایت از این گروه خانوارها استفاده شده است.
در مقایسه اماری زنان ومردان سرپرست از ازمون آماری استفاده شده است تفاوت های دو گروه مورد بررسی شده است .
برخی از نتایج این بررسی عبارت است از متوسط سن زنان سرپرست خانوار بیشتر از مردان سرپرست است 56.4درصد زنان سرپرست خانوار شهری و 83.2 درصد روستایی بی سواد هستند درحالی که 19.1درصد مردان خانوار شهری و 45.7درصد مردان روستایی بی سواد هستند. میزان اشتغال برای زنان شهری و روستایی 96 و 97.4درصد بوده است نسبت مشابه برای مردان 95.1 و 96.1درصد بوده است. بعد سرپرستی زنان متوسط 3نفر بوده است و این آمار برای مردان 5نفر بوده است.) سایت مرکز آمار ایران .(1381
فرضیات تحقیق
1- بین تحصیلات و میزان درآمد زنان سرپرست خانوار رابطه وجود دارد
2- بین سن و میزان تحصیلات زنان سرپرست خانوار رابطه وجود د ارد.
3- بین نوع منطقه مسکونی (مرکز یا حاشیه) زنان سرپرست خانوار و استفاده از حمایت های اقتصادی موسسات حمایتی رابطه وجود دارد.
4- بین وضعیت سکونت (شخصی، استیجاری) و مراجعه به سازمانهای حمایتی رابطه وجود دارد.
فهرست منابع
1- قرآن کریم
2- ریتزر جورج 1980، نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر/ ترجمه محسن ثلاثی- تهران: علمی 1374
3- مددکاری اجتماعی (1) کار با فرد /حسن موسوی چلک-تهران، سمت
4- مجلس، محمد باقر: "بحارالانوار"، ج3و4، بیروت: موسسه الوفاء، 1983
5- مدنی، سعید: "طرح توانمندسازی زنان سرپرست خانوار"، دفتر بررسی های اقتصادی ـ فرهنگی، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، شهریور1381.
6-مرکز آمار ایران: زنان سرپرست در ایران- ویژگی های اجتماعی اقتصادی اردیبهشت 1381 ناشر مدیریت انتشارات و اطلاع رسانی
7- محمدی، زهرا: "زنان سرپرست خانوار"، انتشارات روابط عمومی شورای فرهنگی ـ اجتماعی زنان،1385.
8-گیدنز،آنتونی-جامعه شناسی با همکاری کارن بردسال، ترجمه حسن چاوشیان- تهران نشر نی 1386
9- غفاری، مریم: "چند نقشه بودن زنان سرپرست خانوار، فرصت ها و چالش ها"، فصلنامه پژوهش زنان، ش 5، بهار 1382.
10 – خسروی، زهره: "بررسی آسیب های روانی ـ اجتماعی زنان سرپرست خانوار"، فصلنامه علمی ـ پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا(س)، ش39، 1380.
11-سایت مرکز آمار ایران www.amar.sci.org.ir