2-1 مقدمه 13
2-2 گردشگر (توریست) 14
2-3 گردشگری در جهان 14
2-4 گردشگری در ایران 18
2-5 توسعه گردشگری 19
2-6 راهبردهای توسعه صنعت گردشگری 19
2-7 موانع توسعه صنعت گردشگری 20
2-8 اثرات و کارکردهای گردشگری 21
2-9 اثرات مثبت گردشگری 27
2-10 برنامه ریزی گردشگری 28
2-11 گردشگری پایدار 29
2-12 فرهنگ 30
2-12-1 زبان های ایرانی 33
2-12-2 آداب و رسوم و اعیاد ملی 34
2-12-3 ادبیات و شخصیت های اسطوره ای ایران 34
2-12-4 معماری ایرانی 35
2-12-5 تنوع قومی در ایران 36
2-12-6 ادیان ها و آیین ها و اقلیت های مذهبی در ایران 37
2-12-7 مراسم مذهبی 37
2-13 فرهنگ و گردشگری 38
2-14 بررسی مشکلات و موانع فرهنگی جهانگردی در ایران 40
2-14-1 بیم از اثرات مخرب جهانگرد بر فرهنگ 40
2-14-2 پندارهای نادرست جهانگردان از ایران 40
2-14-3 عدم تبلیغات مناسب در زمینه جاذبه های سیاحتی ایران 41
2-14-4 عدم شناخت سلایق جهانگردان و سیاحان خارجی 41
2-14-5 مشروط کننده های فرهنگی و مذهبی کشور 41
2-14-6 موانع فقهی و مذهبی 42
2-14-7 وجود برخی برخوردهای نامناسب در فرودگاه چه در بخش پلیس گذرنامه 42
2-14-8 ضعف تحقیقاتی و پژوهشی در این زمینه 42
2-15 تاریخچه استان ایلام 43
2-16 مشخصات جغرافیایی 45
2-17 کشاورزی و دامداری 46
2-18 صنایع و معادن 46
2-19 موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان 46
2-20 زبان و گویش های مختلف ایلام 47
2-21 مکان های دیدنی و تاریخی 49
2-22 تحقیقات داخلی 55
2-23 تحقیقات خارجی 56
2-1 مقدمه:
پس از جنگ جهانی دوم، گردشگری در تمام طبقات اجتماعی جوامع صنعتی غربی مورد پذیرش قرار گرفت و به عنوان یک پدیده جمعی مدرن شناخته شد. توسعه در زمینه گردشگری از طریق افزایش استانداردهای زندگی، کاهش میزان کار سالیانه و همچنین تعدد مرخصی های با حقوق و رشد سریع در وسایل حمل و نقل در کشورهای غربی صنعتی امکان پذیر شده است (خاکساری، 1391: 8).
رشد روزافزون و پرشتاب گردشگری بسیاری از صاحبنظران را بر آن داشته است که قرن بیستم را قرن گردشگری بنامند. آنتونیو ساوینیاک1 دبیر کل پیشین سازمان جهانگردی در ۱۹۹۸ ، اعلام کرد: گردشگری در پایان قرن بیستم به صنعت شماره یک جهان تبدیل خواهد شد. بسیاری از کشورها این صنعت پویا را منبع اصلی درآمد، اشتغال زایی، رشد بخش خصوصی و توسعه ساختار زیربنایی می دانند (میرزایی، 1388: 51). تجربه های سفر، اثرات ژرف و عمیقی بر جامعه و مسافر دارد، زیرا اغلب تجربیات سفر جزء مهم ترین و برجسته ترین خاطرات زندگی است. (الوانی،۱۳۸۵: ۱۵۶). سفر، تاثیرات برجسته و مشخصی بر درک ملی و شناسایی سایر افراد دارد. حضور بازدیدکنندگان در هر کشوری بر الگوی زندگی افراد بومی تاثیر می گذارد. بازدید کنندگان نیز تحت تاثیر فرهنگ کشور میزبان و ارزش های موجود در آن قرار می گیرند. از سوی دیگر "صنعت جهانگردی همواره عاملی برای پیشرفت وضع اقتصادی بوده است. همچنین این صنعت می تواند موجب تغییرات اقتصادی و اجتماعی شود؛ در سایه گفتگو و ایجاد رابطه متقابل بین مردمان دو ناحیه، پیام صلح بدهد و از آن جا که این صنعت به ارائه خدمت متکی است می تواند موجب افزایش اشتغال و درآمد شود(گی، ۱۳۸۵: ۳-۲۶۲).
صنعت گردشگری آمیزه ای از فعالیت های مختلف است که به صورت زنجیره ای در جهت خدمت رسانی به گردشگران انجام می گیرد بنابراین گردشگری شامل تمامی پدیده ها و روابط حاصل از تعامل گردشگران، عرضه کنندگان و فروشندگان محصولات جهانگردی، دولت ها و جوامع میزبان در فرایند جذب و پذیرایی از گردشگران می باشد (زنگی آبادی و همکاران، 1385: 132).
2-2 گردشگر (توریست)
گردشگر مسافری است که برای مدتی بیش از یک شب و کمتر از یک سال به منظور تفریح، تجارت، دیدار اقوام و آشنایان و مقاصد دیگر در مکانی دور از محیط معمولی خود اقامت می کند. گردشگری از بعد تقاضا به سه شکل صورت می گیرد:
1) گردشگران داخلی: به ساکنان یک کشور که فقط داخل آن کشور مسافرت می کنند اطلاق می گردد.
2) گردشگران خارجی: به افرادی که ساکن یک کشور نیستند و به آن کشور مسافرت می کنند، اطلاق می گردد.
3) گردشگری خارجی: به افراد ساکن یک کشور که به خارج از آن کشور مسافرت می کنند، گفته می شود.
افرادی مانند پیله وران، مهاجران موقت، مهاجران دائم، چادرنشین ها، مسافران عبوری، نیروهای مسلح و کارکنان در حال ماموریت دولت، در آمار گردشگری لحاظ نمی شوند (زنگی آبادی و همکاران، 1385: 132-133).
2-3 گردشگری در جهان
گردشگری در جهان به همراه آغاز مدرنیته شکل گرفت. مدرنیته اشکال مختلف زندگی را تنها بر پایه قابلیت های آنها در تولید منافعی که توسط افراد مصرف می شوند، مورد ارزیابی قرار داده و با مفاهیمی همچون، همواره به پیش رفتن و کنار گذاردن کهنه، نگرش تازه انسان را به جهان و به خویش سبب گردید و بدین گونه با پیدایش بعد تازه ای از دگرگونی دائمی، انهدام رسوم و فرهنگ سنتی را در صحنه ی زندگی اجتماعی رقم زد . تفکیک میان کار و اوقات فراغت یکی از این دگرگونی ها می باشد که در آن کار در قالب ضرورت و گردشگری در قالب اوقات فراغت، که دمی آسودن از کار را برای تجدید قوا فراهم می آورد، قرار می گیرد.
این رهایی با فشار ناشی از انقباض اجتماعی حاصل از روند مدرنیته، گذران اوقات فراغت را در قالب گردشگری تسهیل نمود و انسان مدرن فارغ از عمق فرهنگی نهفته در اوقات فراغت به عنوان گردشگر تنها رهایی از وظایف مدرن را دنبال نمود. جریان گردشگری شکل گرفته در این چارچوب نیز، انسان مدرن را با انگیزه تفریح در روند بازساخت شده سرمایه داری، به جستجوی محیط های گوناگون برای تمایز از محیط کار و تفریح واداشت. (پاپلی یزدی و سقایی, 1382 , 30و31).
سفرهای آموزشی اولین جلوه های گردشگری مدرن را در در اروپا شکل داد. بیشتر اعضای این سفرهای آموزشی برای کسب دانش و تجربه های جدید به مسافرت می رفتند.معمولاً این افراد از طبقات بالای اجتماع بودند که برای کسب دانش و فرهنگ مسافرت می کردند.اصولاً پسران خانواده های مرفه برای دیدن آثار باستانی ، مطالعه و نیز فراگیری علوم معماری و تاریخ به کشور خاصی اعزام می شدند.سفرهای اموزشی یک راهنمای سفر داشت که در سال 1778 میلادی توسط توماس نوگنت تهیه شد و پرفروش ترین کتاب معرفی گردید(وای.گی، 29، 1382).
انقلاب صنعتی با پیش زمینه های فراهم آمده از انباشت سرمایه و دانش از نیمه دوم قرن هیجدهم در انگلستان آغاز گردید که روند رو به شتاب ان از سال 1780 سرعت زیادی یافت و اثرات بسیاری بر جای نهاد (پالمر،4،1357). نوآوری های تکنولوژیکی در روندی از انقلاب صنعتی در مدرنیته نقش با اهمیتی را در همه گیر شدن جریان گردشگری ایفا نمود. مهمترین این نوآوری ها ، تکنولوژی راه آهن بود. هرچند نباید نقش کشتی های بخار را نیز در این امر نادیده گرفت.بعد از اختراع ماشین بخار به وسیله جیمز وات در سال 1769 ، از این ماشین در فنآوری های مختلفی استفاده گردید.
روند توسعه گردشگری در چارچوب اقتصاد سرمایه داری با افزایش نوآوری های تکنولوژیکی و مدیریتی همراه با سیر تحول اجتماعی ناشی از آنها، در میل به مصرف اوقات فراغت بیشتر در مدرنیته متاخر ابعاد دیگری به خود گرفت . گردشگری در این میان با کسب ویژگی های سرمایه داری در چرخه تولید ـ مصرف، نه به عنوان سفری برای تجربه گردشگری، که "خود" کار محسوب گردید. این "خود" به شکل گیری گردشگری انبوه فرصت داد که در آن گردشگری به عنوان محصولی بسته بندی شده و استاندارد به عنوان دو هفته تعطیلات در سال و در کنار دریا ارائه گردد (Meethan, 2001, 69).
سواحل در گردشگری انبوه از اهمیت بالایی برخوردار بودند و گردشگران به وسیله تورهای گردشگری به صورت دسته جمعی به مناطق ساحلی روی می آورند و امتداد آرامش در خانه را در این مکان ها جستجو می کردند. "به عنوان مثال سواحل دریای مدیترانه نمونه خوبی برای گردشگری انبوه است. به گونه ای که رشد سفر به این سواحل از کشورهای اروپایی بعد از جنگ جهانی افزایش چشمگیری یافت (سلطانی، 1374، 96)".
شاید بتوان سومریان را اولین قومی دانست که اقدام به سفرهای تجاری می کردند. در مصرحدود پنج هزار سال پیش سفرهای دریایی آغاز شد. پس از اختراع چرخ، چرخ و ارابه های چرخدار را از هر راهی نمی توانستند عبور دهند. به همین منظور راه ها ساخته شدند. اورها، بابلیان، مصریان، ایرانیان و یونانیان در این زمینه پیشگام بودند. آتن از نیمه دوم قرن پنجم پیش از میلاد به شهری با جاذبه های فراوان برای گردشگری تبدیل شده بود. اما امپراطوری روم با ثروت و امکاناتی که برای مردمانش فراهم کرده بود و جاده ها و جاذبه های گردشگری و امکانات اقامت مسافران، جزء اولین کشورهایی بود که نوعی از گردشگری را پایه گذاری کرد که به سبک و سیاق گردشگری امروزی نزدیک است. "رومی ها برای دیدن بناهای تاریخی مانند معابد مشهور در مدیترانه به ویژه اهرام و آثار تاریخی مصر سفر می کردند. یونان و آسیای صغیر محل بازی های المپیک، آب گرم های طبی، استراحتگاه های ساحلی، تماشاخانه ها، جشن ها و رقابت های پهلوانی از جاذبه های گردشگری آن دوران به شمار می آید (الوانی، ۱۳۸۵: ۱۹).
در قرن های چهارم و پنجم میلادی با سقوط امپراطوری روم، امنیت سفرهای تفریحی و گردشگری در اروپا دچار بحران شد و از فروپاشی این امپراطوری (یعنی آغاز قرن وسطی) تا دوره رنسانس (تا قرن ۱۴ م) سفر در اروپا با خطرات بسیار همراه بود. مهم ترین حادثه قرون وسطی در اروپا را می توان جنگ های صلیبی دانست. در پایان قرون وسطی، بسیاری از زائران به زیارتگاه هایی مانند کانتربری2 در انگلستان و سنت جیمز در کامپوستیا3 سفر می کردند. عده ای اندک شمار نیز به سفرهای طولانی، پرهزینه و اغلب خطرناکی چون سرزمین مقدس می رفتند(الوانی، ۱۳۸۵: ۲۷). یکی از عواملی که سفر را در دنیای باستان توسعه داد تجارت کالا علی الخصوص ابریشم و ادویه جات بود که از شرق به غرب حمل می شد و برای این منظور جاده ابریشم احداث شد که تا قرن ها محل عبور تجار، مسافران و نمایندگان حکومت ها در زمان های قدیم بود. "این راه که باید آن را مهم ترین شاهراه بازرگانی دنیای قدیم دانست، از دروازه یشم در دیوار چین آغاز می شد و از دو طریق تورفان (راه شمال) و ختن (راه جنوبی) به کاشغر می رسید و پس از عبور از فلات ایران و گذشتن از بین النهرین، به سوریه و سپس به بندر انطاکیه در کنار دریای مدیترانه می پیوست" (الوانی، ۱۳۸۵: ۴۴). مارکوپولو4 جهانگردی که در قرن سیزدهم از ایتالیا به چین سفر کرد، بیشتر مسیر خود را از این طریق طی نمود او از کشورهایی مثل ایران، هند و چین عبور نمود. وی نخستین سیاحتگر غربی بود که با سفرنامه اش، تعداد بسیار زیادی از مردم را به جهانگردی علاقمند ساخت.
تور بزرگ مسافرتی اروپا که تا سه سال هم طول می کشید توسط دیپلمات ها، بازرگانان و دانش پژوهانی که به سراسر اروپا – به ویژه شهرهای فرانسه و ایتالیا – سفر می کردند، پدید آمد. کاروان های مسافرتی دوره الیزابت پس از چندی "گراندتور" نامیده شد. این کاروان ها کار خود را در نیمه قرن هفدهم شروع کردند و تا نیمه قرن نوزدهم کماکان رواج داشتند (همایون، ۱۳۸۴، ۶۳).
سفر در میان مسلمانان نیز بسیار متداول بود. اصولاً بینش اسلامی بینش جهان گرایی و دنیاگرایی است. قرآن کریم در آیات بسیاری سفر را توصیه کرده است؛ "قل سیروا فی الارض ثم انظرو کیف کان عاقبه المکذبین" (انعام ـ ۱۱، نحل ـ ۳۶، نمل ـ ۶۹) .در مجموع سیزده آیه شریفه در قرآن کریم درباره سیر و سیاحت و زمین گردی و جهان گردی است. در پی همین تاکیدها و سفارش های قرآن مجید از پیغمبر (ص) و ائمه معصومین (ع)، احادیث بسیاری راجع به سیر و سفر روایت شده است. پژوهش های دقیق و قابل توجهی از سوی جهانگردان مسلمان انجام شده است. در همین ارتباط به کتب مسالک می توان اشاره نمود که در خصوص راه ها و فاصله ها و مسافت های شهرها و منزلگاه ها و شهرهایی که سر این راه ها واقع گردیده اند گفتگو به میان می آورد. ( دریایی، ۱۳۸۴: ۲۴۲).
در این میان گردشگری در عصر حاضر نه به عنوان یک مسافرت ، سیاحت ، تفنن و … بلکه به یک فعالیت عظیم اقتصادی بدل گشته است در طی سال های 1950 تا 2005، گردشگری بین المللی با نرخ رشد سالانه 5/6 درصد، از 25 میلیون گردشگر در سال 1950 به 806 میلیون در سال 2005 افزایش یافت. بر اساس پیش بینی های رسمی سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) 5 تا سال 2020 تعداد گردشگر ورودی در سطح جهان به 5/1 میلیارد نفر خواهد رسید. آنچه در این مقوله از اهمیت اساسی برخوردار است، آن است که گردشگری با تمامی انواع و اشکالش در حال تبدیل به فعالیت اقتصادی پیشتاز جهان در ربع اول قرن 21 و مهم ترین و سودآورترین تجارت جهان است (طیبی و همکارانش، 1386: 86).
2-4 گردشگری در ایران
در تمامی دوران باستان (قبل از اسلام) شهرها، راه ها، اقامتگاه ها در امپراطوری ایران در حال گسترش بودند و به دلیل وجود یک امنیت نسبی سفر نیز در بین بازرگانان و اشراف رواج داشت. نوشته هایی در دست است که از سفر بعضی از یونانیان و رومیان به ایران در دوران پیش از اسلام حکایت دارد. پس از ورود اعراب مسلمان به ایران تا قرن ها وضعیت آبادانی در ایران رو به اضمحلال گذاشت با این حال به دلیل بنیان هایی که از دوران باستان در ایران وجود داشت از رونق و امکانات سفر برخوردار بود. از آنجا که مسلمانان در پی فتح و اکتشاف دیگر سرزمین ها بودند جهانگردی در قرون ۹ و ۱۰ میلادی به بعد در ایران رواج یافت از جمله معروف ترین جهانگردان این دوران می توان ناصرخسرو قبادیانی (قرن ۹ میلادی) اشاره کرد. از سوی دیگربه تدریج و به ویژه طی قرون هفتم به بعد جهانگردان غربی نیز در پی سفر به شرق و از جمله ایران برآمدند. در قرون اولیه دوران اسلامی به پیروی از دوران پیش از اسلام سعی شد اقامتگاه هایی در ایران تاسیس شود که بسیاری از آنها همچنان بر جای مانده است. نخستین کسی که از در دوران بعد از اسلام از مغرب زمین به ایران سفر کرد و سفرنامه ای را هم در شرح مسافرت خود به ایران نگاشت، بنیامین تودلای اهل اسپانیا بود. (همایون، ۱۳۸۴: ۶۵).
ایران در در دوران صفویه (قرون ۱۶ و ۱۷ میلادی) و علی الخصوص در دوره شاه عباس اول به عنوان کشوری جذاب نظر بسیاری از جهانگردان اروپایی را به خود جلب کرد. دوره سلطنت "شاه عباس اول" تا انقراض سلسله صفوی را می توان یکی از مهمترین ادوار توسعه جهان گردی در ایران به حساب آورد، این توسعه به چند عامل بستگی داشت که مهمترین آنها عبارت بود از امنیت و توسعه راه های ارتباطی و تاسیسات اقامتی. (همایون، ۱۳۸۴: ۶۸). در این دوره جهانگردان بسیاری به ایران سفر کردند که معروف ترین آنها می توان به آنتونی6 و رابرت شرلی7 ، جان باپتیست تاورنیه8 ، سر توماس هربرت9 ، پیتر دلاواله10 ،آدام اولاریوس11 ،جان کلاردین12 اشاره کرد.
پس از دوره صفویه به دلیل ناآرامی های و بی ثباتی تا سال ها سرزمین ایران دچار هرج و مرج پی در پی شد اما از اواسط دوران قاجاریه با ثبات تدریجی داخلی از یک سو و گسترش پدیده استعمار و رقابت های بین کشورهای قدرتمند اروپایی سفر به ایران راز های باستان شناسی و تاریخی بسیاری رادرایران گشود. سیر و سیاحت ایرانیان و میل آنان به گردشگری در اروپا، از عصر مشروطیت رو به فزونی نهاد.
2-5 توسعه گردشگری
در ایران نیز با توجه به منابع بالقوه فراوان برای جذب گردشگر، تلاش های فراوانی برای توسعه این صنعت صورت گرفته است. از جمله می توان به طرح جامع ملی توسعه گردشگری و طرح های جامع استانی اشاره کرد که با توجه به نقاط ضعف و قوت و مزیت های نسبی موجود در هر منطقه، سیاست های کلی و استراتژی های منطقه ای و استانی توسعه گردشگری کشور را تدوین و چارچوب و مبنایی برای سایر طرح ها و برنامه های توسعه گردشگری در نظر گرفته شود. پر واضح است موفقیت طرح های کلان، مرهون تدوین برنامه هایی جهت اجرایی و عملیاتی شدن سیاست های پیش بینی شده و استراتژی های پیشنهادی در این طرح ها می باشد (کاظمی، 1387: 82).
توسعه توریسم بطور فزاینده ای بستگی به محیط طبیعی، فرهنگی و اجتماعی دارد. بنابراین حفظ و ارتقای کیفیت محیط توریستی امری ضروری است. از طرفی توسعه توریسم اغلب مانند شمشیر دو لبه است که هم اثرات مثبت دارد (مانند ایجاد اشتغال و… ) و هم اگر درست برنامه ریزی، توسعه و مدیریت نشود، اثرات منفی زیست محیطی (مانند آلودگی آب، آلودگی هوا و تخریب اکوسیستم) و اثرات منفی فرهنگی/اجتماعی (مانند از دست دادن فرهنگ سنتی و بومی) به دنبال خواهد داشت (Zhong et al., 2011: 2972).
2-6 راهبردهای توسعه صنعت گردشگری
راهبردهای توسعه گردشگری مبنای توسعه و مدیریت این صنعت و عنصری اساسی از برنامه ریزی ملی و منطقه ای گردشگری محسوب می شود. برخی از موضوعات اساسی که در تدوین راهبردها باید به آنها توجه نمود به قرار زیر است:
تعیین سیاست ها و اهداف توسعه به عنوان نهاده های اولیه برای تدوین استراتژی.
تعیین نوع، موقعیت و ویژگی های عمده جاذبه های گردشگری در هر کشور یا منطقه.
تعیین نوع و موقعیت محلهای اقامت موجود و محلهای اقامت پیش بینی شده و سایر تسهیلات گردشگری.
بررسی وضعیت و امکانات حمل و نقل و سایر تاسیسات زیربنایی نظیر شبکه های آب، برق، تلفن، بهداشت و … در حال و آینده.
تجزیه و ترکیب کلی منطقه از نظر محیطی، اجتماعی، اقتصادی.
با توجه به مطالب فوق به چند راهبرد توسعه گردشگری که در مناطق مختلف جهان مورداستفاده قرار گرفته است اشاره می شود : یکی از انواع راهبردهای توسعه، "ایجاد تفریحگاه (استراحتگاه) برای جهانگردان " است . یک تفریحگاه معمولاً دامنه وسیعی از خدمات و امکانات گردشگری از جمله امکانات تفریحی و استراحتی را ارائه می کند، کشورهای مختلفی از این نوع راهبرد استفاده نموده اند که از مهمترین آنها می توان از راهبرد توسعه تفریحگاه مکزیک نام برد . از دیگر راهبردهای گردشگری می توان به راهبرد
توسعه گردشگری شهری اشاره کرد، شهرها غالباً گستره وسیعی از جاذبه های تاریخی، فرهنگی، بازار، رستوران ها، هتل ها و پارک های شهری را شامل م ی شوند . بسیاری از جاذبه ها و تسهیلات رفاهی شهری اساسًا برای خدمت به شهروندان توسعه یافته اند، از طرفی شهرها ممکن است دروازه ور ود و خروج گردشگران به کشور یا منطقه باشند و به عنوان پایگاهی برای گردشگرانی که به نواحی اطراف شهرها مسافرت می کنند، به حساب آیند .
این نوع راهبرد باید به دقت برنامه ریزی شود و احداث هتل ها و سایر تسهیلات گردشگری و جاذبه ها، باید به دقت عمل شود . امروزه احداث یا عمران مجدد برخی از نواحی شهری که در جهت استفاده جهانگردان و اوقات فراغت ساکنان آن ناحیه ها قرار می گیرد، امری متداول است . از دیگر راهبردها می توان به راهبرد "توسعه گردشگری روستایی" مانند آنچه که در کشور سنگال اجرا شده و راهبرد "توسعه گردشگری مذهبی" مانند کشور عربستان اشاره کرد (مدهوشی و ناصر پور، 1382: 27).
2-7 موانع توسعه صنعت گردشگری
هر چند با توجه به شرایط هر کشور یا منطقه، موانع توسعه صنعت گردشگری متفاوت است، اما بطور کلی موانع عمده در اجرای برنامه های توسعه گردشگری عبارت است از:
الف) موانع سازمانی و ساختاری: نبود یک سازمان یا وزارتخانه مشخص به عنوان متولی صنعت که در نتیجه وجود سازما ن های موازی، باعث ناهماهنگی و تداخل وظایف فراوان می گردد. از طرفی وجود چند سازمان مختلف و عدم تدوین و اجرای یک برنامه جامع و یکپارچه برای توسعه گردشگری، این صنعت را با مشکلات عدیده ای روبرو می سازد.
ب) موانع فرهنگی اجتماعی: تفاوت های فرهنگی بین مناطق گردشگری و آگاهی کم میزبانان نسبت به نیازها و خواسته های گردشگران و از طرف دیگر عدم آگاهی گردشگران از فرهنگ میزبانان، ضمن بروز مشکلات عدیده، مانع عمده ای در گسترش صنعت گردشگری است. اغلب در نقاط و مکان های مختلف ساکنان یک محل یا افراد یک جامعه به علت ناآگاهی یا دیدن برخی اعمال از جهانگردان و همچنین تفاوت فرهنگی بین میزبانان و گردشگران از این صنعت برداشت ناخوشایند و منفی دارند، و یا کارکردن در بعضی از مشاغل مربوط به گردشگری از طرف افراد بومی مشاغل سطح پائین تلقی شده و ساکنان بومی حاضر به کار کردن در این مشاغل نیستند.
ج) موانع موجود در بازار: عوامل بازار مانند : سطح درآمد، هزینه سوخت، امنیت شغلی، عوامل فصلی و انگیزه های مسافرت، ارتباط مستقیم با گسترش صنعت گردشگری دارد. بیشتر عوامل بازار ازکنترل محل یا مقصد گردشگران خارج است، و توانایی این محلها در جذب گردشگر در بلندمدت، نیاز به برنامه ریزی و انعطاف پذیری دارد. بنابراین برای تدوین یک استراتژی باید تحقیقات جامعی از وضع بازار صورت گیرد.
د ) موانع آموزشی و کمبود نیروی انسانی متخصص: متاسفانه به علت جوان بودن این صنعت در اغلب کشورهای در حال توسعه نیروی انسانی متخصص مورد نیاز کم است و حتی مراکز آموزشی برای تربیت نیروی انسانی مورد نیاز هم وجود نداشته و یا بسیار محدود است.
ه) موانع زیربنایی: کمبود و نامطلوب بودن وسایل حمل و نقل مسافری، جاده های بین شهری، مراکز خرید، تاسیسات اقامتی، شبکه های آب، برق , مخابرات، فاضلاب و بهداشت در مناطق گردشگری یکی از موانع عمده توسعه به حساب می آید بنابراین توسعه صنعت گردشگری نیازمند یک مدیریت منسجم و کارآمد بوده که موانع و مشکلات را شناسایی کرده و توانایی اجرای استراتژی های تدوین شده را داشته باشد (مدهوشی و ناصر پور، 1382: 27).
2-8 اثرات و کارکردهای گردشگری
گردشگری به دلیل ماهیت پیچیده خود می تواند تاثیرات مفید یا مخربی در بر داشته باشد. در اینجا به برخی نقش ها و کارکردهای گردشگری اشاره می شود:
1) نقش اقتصادی گردشگری:
ایجاد اشتغال، کسب درآمد ارزی برای کشور میزبان و بهبود تراز پرداخت ها، افزایش درآمدهای مالیاتی از محل فعالیت های اقتصادی مرتبط با گردشگری ،ایجاد تعادل منطقه ای، تعدیل ثروت، دگرگون ساختن فعالیت های اقتصادی و سوق دادن درآ مد، از مناطق شهری به روستاها و بالاخره جلوگیری از برون کوچی روستاییان می تواند از جمله اثرات اقتصادی گردشگری باشد (صدر موسوی و دخیلی، 1384: 129).
البته تاثیر گردشگری بر رشد اقتصادی کشور میزبان از طریق برخی عوامل تعدیل می گردد که به این عوامل در شکل زیر اشاره شده است.
شکل2-1 عوامل موثر در درجه ی اثرگذاری گردشگری بر رشد اقتصادی کشور میزبان
* افزایش اشتغال خارجیان در صنعت گردشگری کشور میزبان ، به خروج درآمدهای عمده ی ایشان از کشور به سوی موطن خود منجر می شود. از این رو، وجوه کمتری در اقتصاد کشور میزبان جریان می یابد و از اثرگذاری گردشگری بر رشد اقتصادی کاسته می شود.
* اگر منابعی که صرف ارائه ی خدمات و محصولات صنعت گردشگری در کشور میزبان شده اند، متعلق به این کشور نباشند، یا به عبارت دیگر این کشور در تولید و عرضه ی محصولات و گردشگری خود متّکی نباشد، آنگاه بخش قابل توجهی از وجوهی که گردشگران در آن هزینه می کنند، باید برای تامین این منابع مجدداً از این کشور خارج شود. از این رو، هرچه درجه ی خود اتکایی صنعت گردشگری کشور میزبان بالاتر باشد درجه ی تاثیرگذاری فعالیت های مرتبط با این صنعت در اقتصاد ملی و منطقه ای بیشتر خواهد بود.
* هر اندازه اقتصاد ملی کشور میزبان گردشگری بزرگ تر باشد و سهم این صنعت در مجموع فعالیت های اقتصادی کشور و به تعبیر دقیق تر اقتصادی ، سهم ارزش افزوده ی صنعت گردشگری در تولید ناخالص ملی قابل توجه تر باشد که به طور متعارف این امر در اقتصاده ای کوچک تر خود را نشان می دهد، آنگاه درجه ی تاثیرگذاری تحوّلات در صنعت گردشگری بر رشد اقتصاد ملی بیشتر خواهد بود.
* جامعه ی توسعه یافته تر، دارای زیر ساخت های مناسب تری است. در چنین جامعه ای صنعت گردشگری با دیگر صنایع از تعامل بیشتر و منطقی تری برخوردار است. از این رو درجه ی توسعه یافتگی کشور میزبان با میزان تاثیرگذاری صنعت گردشگری بر رشد اقتصادی آن رابطه ی مستقیم دارد.
* افزایش سرمایه گذاری های بخش خصوصی و مخارج دولت برای گسترش زیر ساخت های اقتصادی – اجتماعی مورد نیاز صنعت گردشگری خود به گسترش و افزایش تولید ناخالص ملی با ضریبی فزاینده و به صورت تکاثری خواهد انجامید.
* هم چنین این که گردشگران در کشور میزبان چقدر و چگونه پول خرج می کنند نیز بر درجه ی تاثیر گذاری صنعت گردشگری در رشد اقتصادی آن کشور موثر است. نکته ی مهم در این جا تاکید بر دو ویژگی مهم کشور میزبان از نظر هزینه های گردشگران است. نخست اینکه هرچه مجموع مبالغی که گردشگران در یک کشور میزبان هزینه می کنند بیشتر باشد، صنعت گردشگری تاثیرات قابل توجه تری بر اقتصاد این کشور برجای می گذارد. ویژگی دوم آن است که هر گردشگر تا چه اندازه پول در کشور میزبان هزینه می کند. در واقع موضوع شدت هزینه های گردشگران به توانایی کشور میزبان در واداشتن گردشگران به پول خرج کردن وابسته است . به عبارت دیگر، موضوع هزینه کردن از سوی گردشگران به حدود امکانات و تنو ع جذابیت ها مرتبط می شو د. این امر، موجب گسترش حجم فعالیت های اقتصادی مرتبط با صنعت گردشگری در کشور میزبان می شود و بر درجه ی تاثیرگذاری این صنعت در رشد اقتصادی کشور میزبان تاثیری مستقیم برجای می گذارد.
* موضوع وابستگی اقتصادی به یک صنعت یا بخش اقتصادی از مشکلات عمومی کشورهای در حال توسعه به حساب می آید. چنان که نمونه های معروف آن همچون وابستگی اعضای اوپک به صادرات نفت، کوبا به شکر، اکوادور به موز، شیلی به مس و نظایر آن همواره از عوامل تهدید کننده ی این اقتصادها و نقطه ی ضربه پذیر آن ها به حساب می آید، وابستگی کامل اقتصاد یک کشور به گردشگری نیز از این موضوع مبرا نیست . به گونه ای نمونه هایی از قبیل قبرس و مالدیو را می توان یافت که گردشگری بخش اصلی اقتصاد آ ن هاست و ضربات وارده به این بخش ، می تواند کل اقتصاد را تحت تاثیر قرار دهد.
* صنعت گردشگری، صنعتی فصلی به حساب می آید و اشتغال فصلی، نقش مهمی در مجموع اشتغال در این صنعت دارد. برای این که گردشگری بتواند تاثیر بیشتری بر رشد اقتصادی کشور میزبان بگذارد، باید از درجه ی فصلی بودن گردشگری کشور میزبان کاسته شود.
* ریشه های تقاضا برای بازدید از یک کشور در خارج از آن شکل می گیرد . یعنی اقتصاد کشور میزبان و درجه ی توفیق فعالی ت های گردشگری در آن ، تا حدود زیادی تابع روند فعالیت های اقتصادی در کشورهای مبدا گردشگران است و کشور، میزبان کنترل چندانی برآن نخواهد داشت (طیبی و همکاران، 1386: 96).
2) تاثیرات فرهنگی و اجتماعی گردشگری:
اماکن تاریخی و باستانی به علت کم توجهی و نبود اعتبارات لازم جهت مرمت و نگهداری در حال تخریب و نابود شدن می باشند . در صورت توسعه صنعت گردشگری می توان انتظار داشت که از تخریب آثار تاریخی جلوگیری شده و اختصاص بودجه برای مرمت آن توجیه اقتصادی پیدا کند. ضمنًا با افزایش مراودات میان افراد بومی و مسافرا ن مختلف، طرفین با فرهنگ، عادات و رسوم یکدیگر آشنا شده و شناخت فرهنگ های مختلف می تواند در ایجاد یک محیط امن و آرام برای زندگی بشر مفید واقع شود . البته درباره تاثیرات فرهنگی گسترش جهانگردی باید با احتیاط رفتار نمود تا آداب و فرهنگ و رسوم بومی آسیب نبیند (مدهوشی و ناصر پور، 1382: 27). آثار اجتماعی – فر هنگی گردشگری به این موضوع اشاره دارد که گردشگری و مسافرت در نظام ارزشهای افراد و جامعه، الگوی رفتاری، ساختارهای اجتماعی، ک میت و کیفیت زندگی جامعه میزبان و گردشگران تاثیر گذار است؛ اگر چه تمرکز عمده مطالعات در این زمینه بر مقاصد گردشگری است و به نواحی اعزام کننده گردشگر و خود گردشگران، کمتر توجه شده است Hall & page, 2001: 126)).
گردشگری فرهنگی از انواع بسیار مهم گردشگری در جهان امروز به شمار می رود و می تواند نقش بسیار مهمی در کاهش فقر در مناطق محروم و دور افتاده که دارای منابع غنی فرهنگی و غیر مادی نظیر آداب و رسوم و فولکلور هستند، بازی کند. افزایش درک متقابل، برانگیختن حس احترام و خوش نگری به جامعه و فرهنگ حاکم، توجه به هنرهای محلی (به ویژه موسیقی، تئاتر و صنایع دستی) را می توان از جمله نقش های اجتماعی و فرهنگی گردشگری برشمرد. همچنین تغییر در ساختار اجتماعی و نیز تغییر در نقش های اجتماعی، ایجاد فرصت های جدید اجتماعی برای ساکنان، کاهش نابرابری های اجتماعی و کمک به حفظ میراث فرهنگی از دیگر نقش های مهم صنعت گردشگری در این زمینه به حساب می آید(صدر موسوی و دخیلی، 1384: 131).
3) نقش زیست محیطی گردشگری
کمک به حفظ نواحی طبیعی مهم و حیات وحش، کمک به اصلاح کیفیت محیطی نواحی (چرا که جهانگردان علاقه مند به بازدید از جاهای جذاب، تمیز و بدون آلودگی هستند)، توسعه و بهبود تشکیلات زیر بنایی، جاده سازی، لوله کشی آب، تدارک سیستم فاضلاب و … که موجب بهبود شرایط محیطی و کاهش انواع آلودگیها می شود. البته به هیچ عنوان نباید از پیامدهای منفی گردشگری غافل بود چون که هرگونه توسعه بدون برنامه در این صنعت می تواند عواقب منفی زیست محیطی و اجتماعی و حتی اقتصادی را در پی داشته باشد (صدر موسوی و دخیلی، 1384: 131).
تاثیر عوامل زیست محیطی شامل صدمه هایی است که بر محیط طبیعی، به ویژه با توجه به حومه ای کردن اماکن طبیعی، رشد زیربناهای ارتباطی (مانند جاده ها و خیابان ها) و آلوده نمودن رودخانه ها و سواحل وارد می شود (ولا، ۱۳۸۴: ۱۶۵). ساخت جاده ها مستلزم تخریب جنگل، دشتها و کوه ها است و این امر خسارات جبران ناپذیری بر محیط زیست وارد می سازد و علاوه بر آن با عبور خودروها از این جاده ها تاثیرات مخربی بر آلودگی هوا خواهد گذاشت همین مسئله را می توان در دریاها مشاهده کرد حرکت کشتی ها و سوختی که استفاده می کنند، غرق شدن یا آتش سوزی کشتی ها علی الخصوص کشتی هایی که حامل سوخت هستند موجب آلوده سازی آبها و اسیب به زیست جانوری می شود. صدای کشتی ها، خودروها، قطار و هواپیماها همگی عامل آلودگی صوتی و در نتیجه موجب وارد آمدن آسیب های جدی به محیط زیست می باشند. رفت و آمد جهانگردان در جنگل ها، کوه ها، قایق رانی بر روی آبها، شلوغی، سر و صدا، جاده سازی، عبور وسایل نقلیه و غیره موجب فرسایش و تغییر محیط گیاهی و جانوری می شود.
اندازهگیری آثار و صدمات توریسم، برای ارزیابی آثار یا پیامدهای زیست محیطی از روش(EIA -Environmetal impact assesment) استفاده می شود که به عنوان ارزیابی آثار زیست محیطی خوانده می شود (فرج زاده ی اصل، ۱۱۴:۱۳۸۴).
برای بهره برداری متناسب با ظرفیت محیط از ظرفیت برد استفاده می شود. این اصلاح به مفهوم تعداد دوره های کاربری یک منطقه تفرجی در طول سال است، بدون اینکه زوال دایمی فیزیکی و زیستی در توان منطقه برای پشتیبانی فعالیت توریسم حاصل آید و آسیب محسوس به کیفیت توریسم وارد شود (سازمان ملل متحد، ۱۳۸۰: ۶۵). به عبارت دیگر ظرفیت برد بهینه شامل حداکثر تعداد توریستی است که می توانند با استفاده از تسهیلات توریستی پذیرایی شوند و ضمن حداکثر استفاده از تسهیلات تفرجی آسیبی به محیط زیست وارد نکند (فرج زاده ی اصل، ۱۱۶:۱۳۸۴).
2-9 اثرات مثبت گردشگری
الف)تاثیرات مثبت فرهنگی
۱- افزایش میزان تکلم بازدیدکنندگان به زبان محلی
۲- تمایل جامعه میزبان برای پذیرفتن و یادگیری زبان های دیگر به منظور برقراری ارتباط بیشتر با گردشگران
۳- ایجاد و تقویت حس خویشتن شناسی بین ساکنان
۴- کمک به ساکنان محلی در کسب شناخت بیشتر فرهنگ بومی
۵- افزایش غرور ملی و فرهنگی
۶- ایجاد شرایط مناسب برای مشارکت فعال ساکنان بومی در معرفی فرهنگ و آثار فرهنگی منطقه به میهمانان
۷- احیاء و حفظ افسانه ها و رسوم محلی که ممکن است فراموش شوند
۸- احیای هنر و سنت های بومی
۹- تشویق رشد اقتصاد محلی از طریق گردشگری فرهنگی واحیای آثار وابسته تاریخی – فرهنگی
ب) تاثیرات مثبت اجتماعی
1. بهبود کیفیت زندگی
2. افزایش امکانات تفریحی و سرگرمی
3. بهبود کیفیت خدمات شهری
4. بهبود کیفیت خدمات عمومی از بهداشت، پلیس و …) (کاظمی، ۱۳۸۵: ۱۰۸).
ج) آثار مثبت زیست محیطی
۱- حضور جهانگرد موجب حفظ و نگهداری گونه های خاص گیاهی و جانوری که در معرض انقراض قرار دارند می شود.
۱- گردشگری فعالیت گروه های ذی نفوذ طرفدار محیط را در پی دارد و موجب گسترش مطالعات در زمینه محیط می شود.
۲- گردشگری موجب شناسایی هر چه بیشتر یک محیط و جانوران آن می گردد.
۳- توجه محققان بر منابع خاص طبیعی شامل جنگل ها، سواحل، کوه ها و دریاها را بیشتر می کند.
۴- گردشگری می تواند رفتار مردم منطقه را در جهت حفظ هر چه بهتر محیط زیست تغییر دهد.
۵- احیای ساختمان های موجود (بازنده سازی) و اماکن تاریخی
۶-حفاظت از منابع طبیعت، در بسیاری از مناطق جهان سوم با احداث و حفاظت پارک های ملی می توان این اثر را مشاهده کرد (لی، ۱۳۷۸: ۷۷).
2-10 برنامه ریزی گردشگری
گردشگری داخلی، فعالیتی ترکیبی و مستلزم مشارکت بخش های مختلف و متعدد جامعه است و به همان میزان نیز اثرات گسترده ای در بر دارد، از همین رو در هر مرحله نیازمند برنامه ریزی و هماهنگی است.
برنامه ریزی به عنوان یک ابزار علمی به دست اندکاران صنعت گردشگری کمک می کند تا در یک فرایند پیوسته و علمی، بهترین مسیر راهکار توسعه ی گردشگری در یک منطقه را مشخص نموده، این توسعه را در مسیر توسعه سایر بخش های اقتصادی قرار دهند، نکته قابل توجه در برنامه ریزی گردشگری، پویا بودن این فرایند می باشد؛ بدین مفهوم که برنامه ریزی هیچ گاه متوقف نشده و با تغییر شرایط و حصول اطلاعات جدید، نیازمند بازنگری و اصلاح مستمر است (زنگی آبادی، 1385: 133).
شکل 2-2) مراحل برنامه ریزی گردشگری
برای فراهم کردن بستر مناسب جهت توسعه امر گردشگری، شناسایی جاذبه های گردشگری در مرحله اول و برنامه ریزی برای توسعه آن در مرحله بعدی، امری ضروری می باشد. برنامه ریزی راهبردی در توسعه گردشگری با توجه به شرایط عدم ثبات موجود در این بخش و ماهیت اینگونه برنامه ریزی می تواند کاربرد داشته باشد. بهره گیری از این نوع برنامه ریزی با توجه به اینکه اصول آن در روند تکامل خود با تعدیل نگرش و پرداختن به موضوعات نظری و شناختی، بیشتر به برنامه ریزی عملی، نحوه اجرا و مشارکت می پردازد، در برنامه ریزی برای توسعه گردشگری قابل بکارگیری می باشد. برنامه ریی راهبردی تلاشی سازمان یافته و منظم برای اتخاذ سیاست های بنیادی و انجام اقدامات اساسی است، که سرشت و سمت گیری فعالیت های یک سامانه را در چارچوبی قائده مند شکل می دهد. فرایند برنامه ریزی از دیدگاه برایسون فرایندی هشت مرحله ای و بسیار منظم تر، مدبرانه و مشارکتی تر از سایر فرایندهاست. این هشت مرحله عبارتند ا: آغاز فرایند برنامه ریزی راهبردی و حصول توافق درباره محتوای آن، تعیین و شناسایی دستورها، روشن ساختن رسالت ها و ارزش ها، ارزیابی محیط خارجی (فرصت ها و تهدیدها)، ارزیابی محیط داخلی (نقاط ضعف و قوت)، شناسایی مسائل راهبردی و تدوین دیدگاه کارساز برای آینده، اجرا، نتیجه گیری و ارزیابی (بهزادفر و زمانیان، 1389: 90).
2-11 گردشگری پایدار
گردشگری طبیعت که به نام اکوتوریسم نامیده می شود پدیده ای نسبتاً تازه است که بخشی از صنعت گردشگری را نشان می دهد. درگردشگری طبیعت، اثرات کمتری بر پیکر محیط زیست و بافت فرهنگی وارد شده و عوامل زیربنای کمتری را طلب می کند. اکوتوریسم علاوه بر تاکید بر جنبه های محیطی و طبیعی به رشد اقتصادی و افزایش مراودات فرهنگی بین کشورها کمک می کند.
اتحادیه حفاظت جهانی از پارک های ملی و مناطق حفاظت شده اکوتوریسم را چنین تعریف می کند "مسافرت و بازدید همراه با مسئولیت محیطی که از نواحی کمتر دستخورده" (همراه بادیدار ویژگیهای فرهنگی در گذشته و حال) با هدف لذت بردن و قدرشناسی از طبیعت صورت می گیرد که باعث بهبود حفاظت و تاثیر منفی بازدید آن کم می شود و باعث حضور اقتصادی و اجتماعی سودمند برای افراد محلی می شود (sheng- Hshiung et al , 2006: 641).
رویکرد گردشگری پایدار به عنوان شکلی از گردشگری جایگزین، در پی بهبود کیفیت زندگی ساکنین محلی، ارتقاءتجربیات گردشگران و حفظ محیط زیست مقصد می باشد (Chris choi and Sirakaya, 2005: 381). از آن جا که توسعه گردشگری به صورت چشمگیری به حسن نیت جامعه میزبان بستگی دارد وحمایت آن در توسعه و عملکرد موفقیت آمیز گردشگری، امری ضروری محسوب می شود. در این رویکرد، موفقیت هر پروژه گردشگری مستلزم شناخت و درک ، کیفیت حمایت جامعه میزبان می باشد. اساسا گردشگری یک فعالیت منبع پایه است و به جاذبه ها و خدمات وابسته است، اما در عین حال توسعه موفقیت آمیز آن مستلزم میهمان نوازی و استقبال از طرف جامعه میزبان نیز می باشد. به طوری که بدرفتاری، بی علاقگی و سوءظن جامعه محلی، نهایتاً به گردشگران منتقل خواهد شد و احتمالاً عدم تمایل گردشگران به بازدید مجدد از مقصدهای مذکور، را در پی خواهد داشت. بدین سان درک واکنش جامعه محلی و عواملی که برروی این طرز تفکر تاثیر می گذارند، به منظور دستیابی به حمایت مطلوب جامعه روستایی از توسعه گردشگری امری ضروری به شمار می آید. اگر جامعه میزبان بر این باور باشد که توسعه گردشگری در حال تخریب محیط اجتماعی و فیزیکی آن ها است و گردشگران عامل این روند هستند، ممکن است کیفیت تعاملات میان ساکنان و گردشگران دچار تنزل شود (علیقلی زاده، 1389: 36).
جامعه اکوتوریسم بین الملل (TIES) اصول زیر را برای ارزیابی اثربخشی اکوتوریسم در اهداف حفاظت و توسعه ، بعنوان دستورالعمل مورد استفاده قرار می دهد. حداقل کردن تاثیرات، برقراری توجه و آگاهی فرهنگی و محیطی، ایجاد تجربیات مثبت برای بازدید کنندگان و میزبان، ایجاد مزایای مالی برای افراد محلی ، افزودن حساسیت نسبت به اوضاع اجتماعی، محیطی و سیاسی کشورهای میزبان، حمایت از قرار دادهای کارگری و حقوق بین المللی بشر ( .(Diedrich, 2010: 234
2-12 فرهنگ
واژه فرهنگ در زبان فارسی از پیشوند "فر" به معنی جلو، پیش؛ و "هنگ یا ثنگ" به معنای کشیدن و آوردن، ترکیب یافته است و در مجموع به معنی پیش کشیدن، ارتقا دادن و تربیت کردن می باشد.در زبان فارسی این کلمه با کلماتی مانند: فرن به معنی کاریز و قنات و فرهنج یعنی نهال کشی، پیوند مستقیم دارد. در زبان لاتین هم با واژه cultura به معنی کاشتن و پروراندن و یا cult به مفهوم مراسم و شعائر هم خانواده است. این همه خود بار معنایی ارزشمند فرهنگ را می رساند (بنی سلیم، 1387: 12).
لازم به ذکر است که تا پیش از سده 19 میلادی، روشنفکران نظریه پرداز، تمدن و فرهنگ را به یک معنا و بر پایه برداشت نظری از مسایلی چون، حسن معاشرت و قواعد اجتماعی در نظر گرفته و تعریف می کردند؛ اما از این سده و به ویژه در آلمان، محققان علوم انسانی تمدن را در برابر فرهنگ معنا کردند.
پس از آن که در نیمه سده 19 میلادی، ادوارد تایلر انسان شناس مشهور انگلیسی (1832- 1917م) در کتاب خود جوامع انسانی، تعریف روشنی از فرهنگ ارائه داد (تعریفی که به یک تعبیر، کامل ترین تعریف از فرهنگ در علوم انسانی است؛ تحت این عنوان که فرهنگ مجموعه ای پیچیده از شناسایی ها، اعتقادات و … است که فرد به عنوان عضو جامعه خود کسب می کند (منظمی و دیگران، 1381: 116).
فرهنگ کلیت زندگی اجتماعی انسان تلقی گشت. سپس تحول عمده در محفل گفتمانی آلمان اتفاق افتاد و متفکران آلمانی معنای فرهنگ را از تمدن جدا کردند. از همین دوران بود که واژه culture به مفهوم علمی وارد حوزه مطالعات اجتماعی شد و به دنبال برداشت و معنایی که محققان علوم اجتماعی نمودند و فرهنگ را شامل دانستنی ها، نهادها، اعتقادات، هنرها، اخلاقیات، قوانین و عادات انسان ها دانستند، به ناگاه موجی از برداشت ها، تفاسیر و معانی متعدد در مورد فرهنگ به قلمرو علوم انسانی وارد شد. بنابراین تا حدود 400 تعریف از فرهنگ ارائه گردید و حتی برخی معتقدند که فرهنگ مفهومی است گسترده که تمامی الگوهایی را که در جامعه آموخته می شوند، در آن غنا می یابند و از طریق نمادها منتقل می شوند، در بر می گیرد. پس فرهنگ به عنوان وجه ممیزه انسان از دیگر موجودات شامل تمام دستاوردهای جامعه یا گروه … و حتی ابزار مادی می شود (ساروخانی، 1375: 75).
یکی از محققان درباره فرهنگ، در تعریف و تبیین فرهنگ معتقد است که: فرهنگ از نظر عامه مردم به معنی موفقیت هنری و فکری متعالی است و توسعه علم و هنر و ادبیات و فلسفه، بیانگر نبوغ یک ملت است ولی از نظر جامعه شناسان و مردم شناسان، فرهنگ علاوه بر همه این ها، شامل تمامی چیزهایی است که فرد به عنوان یک عضو از جامعه کسب می کند، یعنی همه عادات و اعمالی که فرد از راه تجربه و سنت آموخته است به انظمام تمام اشیاء مادی که توسط گروه، تولید می شود و آنچه را که می تواند در آثار هنری و مطالعات علمی متجلی دید، به علاوه در آنچه که می خوریم و می آشامیم و می پوشیم؛ در انواع خانه هایی که بنا می کنیم، در روابطمان با اعضاء خانواده خود و با سایر افراد جامعه، در نظام ارزشی جامعه، در آنچه می آموزیم، در تصورمان از خوب و بد، در آرزوهایمان، در نظرمان نسبت به جوامع و در بسیاری چیزهای دیگر تجلیّات فرهنگ مشهود است (دانش پژوه، 1381: 68-69).
عوامل مختلفی موجب تیرگی و ابهام مفهوم فرهنگ شده است که در شناخت و ارائه تصویر و ایجاد درک روشن آن موثر است؛ این عوامل عبارت اند از:
1- مشترک بودن مفهوم فرهنگ در علوم اجتماعی و کاربرد عامیانه آن در زندگی روزمره مردم، بسیاری از مفاهیم خاص علوم اجتماعی و علمی با این مشکل مواجه اند. مفاهیمی چون " جامعه "، طبقه اجتماعی یا فرهنگ با برداشتهای افراد غیر متخصص یکسان نیست.
2- رشته های علوم انسانی چون روان شناسی، روان شناسی اجتماعی، جامعه شناسی، مردم شناسی، باستان شناسی، علوم سیاسی، تاریخ ، اقتصاد، مدیریت ، حتی فلسفه و ادبیات و هنر، هر یک به نوعی با برداشت خاصی از فرهنگ سر و کار دارند، به همین دلیل مفاهیم و تعاریف مختلفی از آن ارائه شده و این امر موجب پیچیدگی و ابهام بیشتر در مفهوم فرهنگ گردیده است.
3- گاهی جزء و عنصری از فرهنگ، کلیت آن می شود، به خصوص برنامه ریزان و سیاست گذاران فرهنگی بیشتر مرتکب چنین اشتباهی می شوند، مثلا تلقی هنر یا روابط اجتماعی به منزله کلیت فرهنگ از رایج ترین این نوع برداشتهای خطاست.
4- زمینه های فلسفی و یا انسان شناسی خاصی که هر یک از مکاتب علمی در علوم اجتماعی از آن متاثر گشته و اصول خود را بر پایه آن بنا نهاده اند، در تعاریفی که از مفهوم فرهنگ ارائه شود بسیار موثر است.
5- آخرین عاملی که مفهوم فرهنگ را مبهم تر می سازد ودستیابی به تصویری آشکار و ملموس از آن را دشوار می نماید، فقدان تناسب و انسجام درونی میان عناصر محتوایی فرهنگ است. فهرست پدیده ها و اموری که در دایره شمول فرهنگ قرار می گیرند بسیار طولانی است و عناصر متعدد مادی و غیر مادی را شامل می شود.
امروزه، فرهنگ الزاماً معانی قدیمی را در بر ندارد، بلکه معنی عام تری را می رساند و آن عبارت است از اینکه گروههای مختلف مردم به روشهای متفاوتی زندگی می کنند و معمولاً زمانی که درباره فرهنگ صحبت می کنیم، نوعاً به الگویی از توسعه اشاره می کنیم که در نظام دانش، ایدئولوژی، ارزشها قوانین و تشریفات و مراسم روزانه جامعه منعکس می شود (کاظمی و کاظمی، 1387: 2).
عناصر اصلی فرهنگ ایرانی را در مجموع می توان به اختصار چنین برشمرد: 1-زبان های ایرانی، به خصوص زبان پارسی که از شاخص ههای اصلی فرهنگ ایرانی است. 2-آداب و رسوم و اعیاد ملی از جمله نوروز و شب یلدا و تقویم هجری شمسی 3-ادبیات وشخصیت های اسطوره ای از جمله رستم و اساطیر تمثیلی همچون دیو، سیمرغ و… 4-معماری و هنر ایرانی 5-تنوع قومی 6-دین اسلام و به خصوص مذهب تشیع و هم چنین دین ها و آیین های دیگر مانند،زرتشتی، مهرپرستی و غیره. در ادامه به هر کدام از آن ها به طور مختصر اشاره می شود (شمس و امینی، 1388: 87).
2-12-1 زبان های ایرانی
در ایران گویش وران خانواده های زبانی مختلفی زندگی می کنند که می توان آن ها را در غالب خانواده زبانی هند و اروپایی، آلتایی و سامی ها قرار داد. در گروه خانواده زبانهای هند و اروپایی زبان پارسی به عنوان مهمترین زبان شاخه ایرانی این خانواده نه تنها برای پارسی زبانان جهان، پژوهشگران کشورهای فارسی زبان ایران، افغانستان و تاجیکستان و شهرهای فارسی زبان ازبکستان دارای جذابیت بسیاری است. بلکه ادبیات غنی این زبان و جایگاه آن به عنوان زبان دوم جهان اسلام و نقشی که به عنوان زبان میانجی در طول تاریخ از بالکان تا چین بازی کرده است جذابیت های بسیاری را برای پژوهشگران ادبی، تاریخ، اسطوره شناسی و مردم شناسی فراهم کرده است. بنابراین زبان فارسی می تواند موجبات جذب پژوهشگران بسیاری را که در این زمینه کار می کنند به کشورمان فراهم کند.
هم چنین بسیاری از منابعی که در مورد تاریخ اسلام نوشته شدهاند به زبان فارسی به همراه دو زبان ترکی و عربی تولید شده اند. بنابراین اسلام شناسان دنیای اسلام برای پژوهش درباره اسلام ناچارند که از این زبان استفاده کنند و به ایران بیایند.
از دیگر زبانهای هند و اروپایی ایران کردی، بلوچی، گیلکی، مازندرانی، تالشی، تاتی، لری، لکی و صدها گویش و هزاران لهجه دیگر را میتوان نام برد که هنوز جنبههای مختلف فرهنگی، زبانی، تاریخی و غیره آن ها بررسی و مطالعه نشده است و ایران را تبدیل به گنجینه دست نخورده ای از سرمایه های زبانی کرده است که معرفی و شناخت آن ها موجب جذب گردشگران و پژوهش گران در این زمینه را فراهم خواهد کرد.
در گروه خانواده زبانی آلتایی، ترکی آذری، قشقایی، ترکمنی با میلیونها گویشور روبرو هستیم که این نیز خود می تواند باعث جذب گردشگران و ترک شناسان دنیا به ایران شود. کتابها و منابعی نیز در این زمینه تولید شده اند که فقط در ایران وجود دارند. در ایران گروه زبانهای سامی حامی را نیز داریم. زبان عربی دارای جایگاه برجستهای در جهان اسلام است.
وجود این همه زبان و گویش و لهجه از خانواده های زبانی مختلف در ایران و پیشینه تاریخی آن که همواره محل برخورد فرهنگ ها، تمدن ها، زبان ها و قوم های مختلف بوده است شرایط زبانی ایران را به لحاظ فرهنگی و اجتماعی بسیار پیچیده و در عین حال به لحاظ زبان شناختی جالب نموده است. این خود یکی از امتیازات فرهنگی و گردشگری برای کشورمان می باشد و می تواند علاقه مندان زیادی را از داخل و خارج کشور به منظور بررسی و آشنایی با این زبانها به سمت خود جلب کند (شمس و امینی، 1388: 88).
2-12-2 آداب و رسوم و اعیاد ملی
در فرهنگ ایرانی به مناسبتهای مختلف عیدهایی مانند نوروز، سیزده بدر، چهارشنبه سوری، مهرگان ، جشن سده، شب یلدا (چله و…)برگزار می شوند که هر کدام نمادهای خاصی از این فرهنگ کهن و باستانی هستند، که توجه به آن ها و معرفیشان می تواند علاقه مندان زیادی را به خود جذب کند. به لحاظ فرهنگی وآداب و رسوم هرگوشه از ایران دارای شرایط ویژه و منحصرب هفردی می باشد که در قسمت های دیگر و جود ندارد. هر نقطه از ایران دارای فرهنگ و آداب و رسوم خاص خود است. به عنوان نمونه، از آداب مرسوم در ایران میتوان به رقص ها و بازیهای محلی در گوشه و کنار آن اشاره کرد. موسیقی و رقص تمام مناطق ایران قابل توجه اند. رقص های کهن آیینی و نیایشی هر قوم و ملتی ارتباط او را با مبدا جهان بیان می کند. در کشورمان رقص و پای کوبی از قدمت زیادی برخوردار است، به همین دلیل میتوان از این آداب به عنوان یکی از عناصر فرهنگی ایران یاد کرد. رقص های خاص در مناطق مختلف کشورمان، همچون رقص قاسم آبادی در شمال، رقص های آذربایجانی، رقص تربت جام، باباکرم، رقص های کردی ورقص های مخصوص مناطق جنوبی کشورمان و بسیاری رقص های دیگر که هر کدام ویژگی و آداب و ارزش مخصوص به خود را دارند، می تواند به عنوان بخشی از فرهنگ کشورمان، نقش مهمی در صنعت گردشگری و جذب علاقه مندان خاص خود داشته باشد (شمس و امینی، 1388: 89).
2-12-3 ادبیات و شخصیت های اسطوره ای ایران
از وظایف و نقشهای بسیار مهم ادبیات فارسی در طول تاریخ ایران و حیات پرارزش آن، احیا و غنا بخشیدن به هویت فرهنگی ایرانیان بوده و از آنجا که اغلب موضوعات و مطالب فرهنگی با بیان والای ادبی، در خلال متون زیبای نظم و نثر و در قالب انواع مختلف بازگو میشده همواره مورد توجه همگان بوده است.
اسطوره ها، شخصیت های ادبی و تاریخی، شاعران و نویسندگان و قهرمانان اساطیری کشور نیز بخشی از هویت ایرانی و می توان گفت آسیایی هستند. امروز همه کس می داند که شاعری مانند فردوسی، بزرگترین شاعر ایران، و شاهنامه ی او ارزنده ترین شاهکار جاودانی زبان و اندیشه و فرهنگ ایرانی است و بسیاری از محققان به حق آن را بزرگترین حماسه ی جهان خوانده اند. داستانهایی چون؛ زال و رودابه، رستم و سهراب، بیژن و منیژه، بیژن و گرازان، و جز اینها، و بعضی داستان های دیگر به طور خاص چون رستم و اسفندیار و یا همان رستم و سهراب از شاهکارهای مسلم ادبیات جهان به شمار می آیند که علاقه مندان زیادی در سرتاسر جهان دارند.
علاوه بر فردوسی، آثار شاعرانی چون حافظ، مولانا، سعدی، بابا طاهر، عطار نیشابوری، پروین اعتصامی، اخوان ثالث و … به عنوان شاهکارها و گنجینه های بی نظیری هستند که افتخار داشتن آن ها تنها نصیب کشور ما شده و وجود آن ها نقش ویژه ای در فرهنگ ایران دارد. به ویژه در میان آن ها سعدی و حافظ شهرت جهانی پیدا کرده اند. آرامگاه این دو شاعر همواره پذیرای جهانگردان بسیاری از سراسر جهان می باشد (شمس و امینی، 1388: 89).
2-12-4 معماری ایرانی
معماری هر کشور و ملتی شناساننده وجه مادی تمدنها و الگویی برای دیگر فرهنگ هاست. کشور ایران، بهشت باستان شناسان است و بیش از 6000 سال تاریخ پیوسته دارد. معماری در کشورهایی که صاحب تاریخ و فرهنگ باستانی هستند، از مهمترین پایه های تمدن دیرینه به شمار می آید. ایران با پیشینه مدنیت چندین هزار ساله خود، دارای راهکارهای معماری است. از نظر مردم علاقه مند به رشته های گوناگون، این هنر حائز اهمیت است. بناهای منحصر به فرد تاریخی، بناهای مذهبی مختلف، تپه های تاریخی تاثیر تمدنهای مختلف در شکل گیری تمدن ایران را نشان می دهند. به عنوان نمونه گفته می شود که در شکل گیری تخت جمشید عناصر تمدن هایی مثل مصر و میان رودان نقش داشته اند. بناهای شهری منحصر به فردی مثل چغازنبیل، سازه های آبی شوشتر، آتشکده نوشیجان در 20 کیلومتری غرب ملایر، ارگ بم، بناهای مساجد ایران، که بسیار منحصر به فردند، تپه هایی مانند تپه زاغه، تپه گنج دره، تپه علی کش، گودین تپه، تپه هگمتانه، بابا خان تپه و … آتشکده ها، معابد هندوها، زیرزمین ها، مثل شهر زیرزمینی که در سامن و روستاهای ننج و کسب شهرستان ملایر است، وبسیاری موارد دیگر که همه معرف معماری اصیل ایرانی هستند اگر شناسایی و معرفی شوند قابلیتهای بسیاری دارند و می توانند باعث جذب گردشگران خاص خود شوند. شاید معماری کهن ایران که در شکل و فرم جدیدش به بهترین و صحیح ترین وجهی معماری اسلامی را از نظر هنر و طرز تاثیرش بر تمدن کهن ایرانی به ما می شناساند حداقل پنج هزار سال پیش از میلادتا عصر حاضر نمونه هایی مشخص ارائه نموده که از سوریه یا شامات تا هندوستان شمالی و کناره های چین و قفقاز پراکنده شده اند. پروفسور پوپ در این زمینه می گوید:" بناهای ایرانی گوناگون است و از کلبه های دهقانی و قهوه خانه ها و کوشک ها گرفته تا زیباترین و باشکوه ترین ساختمان هایی که جهان به چشم خود دیده است، از نظر مذهبی و هدف در ایران وجود دارد. آثار معماری ایران بیش از هر چیز مذهبی است." (شمس و امینی، 1388: 90).
2-12-5 تنوع قومی در ایران
در چهار گوشه کشورمان اقوام مختلفی زندگی می کنند. این تنوع قومی هم می تواند برای کشور ما فرصت باشد و هم تهدید. چنانچه به زمینه های انسجام ملی بی توجهی شود و چنانچه سرمایه های فرهنگی مختلف اقوام ایرانی نادیده گرفته شود، بی گمان تنوع قومی کشور به مرکز گریزی و رشد گفتمان های حاشیهای و قومی خواهد انجامید. اما چنانچه سرمایه های فرهنگی قوم های مختلف ایرانی شناخته گردد، به آن ها بها داده شود و از هر یک از آن ها در جهت تقویت هویت ملی استفاده گردد و هویت ملی ایرانی متشکل از عناصر فرهنگی و هویتی همه اقوام ایرانی معرفی گردد، تنوع قومی در ایران نه تنها تهدید نیست بلکه فرصتی است برای رشد و شکوفایی کشور. برای نمونه، تقریبا در تمامی نواحی مرزی ما قوم هایی زندگی میکنند که در بیرون از مرزهای ایران دارای دنباله ها و همبستگی هایی هستند. از این میان می توان به کردها در غرب و شمال غرب ایران اشاره کرد، که در کشورهای همسایه ما چون عراق، ترکیه و ارمنستان و کشورهای غیر همسایه چون سوریه دارای دنباله هایی هستند. چنان چه زمینه های لازم فراهم شود، تبادلات مختلفی که بین کردان ایران و کردان کشورهای صورت می گیرد موجب جذب کردان دیگر کشورها به ایران و سرازیر شدن سرمایه های آن ها به ایران می شود. و یا در خراسان شمالی وجود قومیت های گوناگون کرمانج، فارس(تات)، ترک، ترکمن، کرد و اقلیت های بلوچ، عرب، لر و ترک ها با همه ویژگی های فرهنگی خاص خود شان سبب شده لقب "گنجینه فرهنگ ها" برازنده این استان باشد.
2-12-6 ادیان ها و آیین ها و اقلیت های مذهبی در ایران
ایران به عنوان مرکز شیعه جهان بزرگترین منبع مطالعه علاقه مندان در این زمینه است. شهرهایی همچون شیراز، اصفهان، قم، تهران و مهم تر از همه مشهد همواره مقصد و میعادگاه شیفتگان فرهنگ ایرانی، اسلامی و شیعی بوده است. از سوی دیگر تاثیر ژرف فرهنگ شیعی بر زبان و ادبیات و معماری و ساختار قومی و ذهنی ایرانیان زمینه های خوبی را برای جذب پژوهشگرانی که در تشیع کار می کنند فراهم آورده است. بدون اغراق می توان گفت که شکوفایی تشیع در ایران و وجود حوزه های علمیه بسیار در آن قابلیت تبدیل کشورمان به مرکز شیعه شناسی جهان و جذب دانشجویان و پژوهشگران علاقه مند به شیعه شناسی را دارد و در نتیجه درآمد ارزی بسیاری را نصیب کشور می کند. اما علاوه بر اسلام و مذهب شیعه همانطور که در بالا اشاره شد، ادیان دیگری زیر عنوان اقلیت های دینی در ایران نیز وجود دارند که از اهمیت زیادی برخورداند و پیروان زیادی دارند و این خود می تواند یکی از سرمایه های کشورمان محسوب شود. زیرا این تنوع دینی در کشور می تواند گردشگران زیادی را از داخل و خارج به خود جلب کند (شمس و امینی، 1388: 91).
2-12-7 مراسم مذهبی
مراسم فرهنگی – مذهبی که ریشه در باورها و اعتقادات مردم یک جامعه دارد، از نمونه جریاناتی است که ایجاد جاذبه می کند. بسیاری از کشورها اینگونه مراسم را به عنوان یک رخداد احیا می نمایند و از طریق برپایی فستیوال ها و کارناوال ها به آنها رونق داده، به طوری که جذابیت آنها بیشتر نمود پیدا می کند. در کشور ایران، مراسم ایم محرم (تاسوعا و عاشورا) یکی از نمونه های مراسم فرهنگی – مذهبی مسلمانان شیعه بوده که بیانگر فرهنگ و مذهب آنان می باشد و هر ساله در قالب یک حرکت و جریان مردمی برگزار می شود. این مراسم این قابلیت را دارد که به صورت یک رخداد در قالب کارناوال غم به کشورهای غیر مسلمان معرفی گردد تا امکان جذب گردشگران خارجی را فراهم آورد (قادری و همکاران، 1388: 77).
2-13 فرهنگ و گردشگری
در اکثر موارد فرهنگ علاوه بر اینکه عنصر مهمی در توسعه توریسم محسوب می شود، یکی از ذینفعان این توسعه نیز به شمار می آید. فرهنگ عامل مهمی در ایجاد جذابیت برای توریست های خارجی و همچنین جذب توریست های داخلی و تشویق آنها به سرمایه گذاری محسوب می شود(Arzeni, 2009: 19).
در طول قرن بیستم، توریسم و فرهنگ به عنوان دو متغیر کاملاً مجزای از هم فرض می شدند و به منابع فرهنگی به عنوان میراث گردشگاه نگریسته می شد و به طور گسترده ای به سطح تحصیلات مردم محلی و زیربنای هویت فرهنگ ملی و محلی مربوط می شد. از سوی دیگر به توریسم به عنوان فعالیت های مربوط به استراحت، جدای از زندگی روزمره و فرهنگ مردم محلی نگریسته می شد. این مساله در اواخر قرن بیستم، تغییر چشم گیری یافت و نقش منابع فرهنگی در جذب توریست و برطرف ساختن نفرت از یکدیگر مشهود شد. بویژه از 1980 به بعد، توریسم فرهنگی به عنوان منشا مهمی برای توسعه اقتصادی به شمار می آید (Arzeni, 2009: 19).
گردشگری فرهنگی برای آشنایی میراث های هنری و فرهنگی،آداب و رسوم، بناهای تاریخی با هدف های آموزشی، تحقیقاتی و پژوهشی، صورت میگیرد. گردشگر فرهنگی مایل به آشنایی با فرهنگ مناطق مختلف، خواهان کاوش در چشم اندازهای فرهنگی جوامع انسانی و درک آن ها است. در این نوع گردشگری به جذابیت های فرهنگی توجه می شود. از قبیل موزه ها، نمایشگاه ها، ارکسترها، نمایشنامه ها، هنرهای دستی، معماری و…در ایران علاوه برموارد فوق، آیین های سنتی نظیر تعزیه، مراسم چهارشنبه سوری، جشن های مذهبی زرتشتی و اسلامی، عزاداری ها مانند محرم و…نیز از جذابیت های فرهنگی می تواند تعریف شود. گردشگری فرهنگی برجسته ترین روش های مبادلات فرهنگی بین مردم کشورها و ارزشمندترین روش های گفتگوی درون فرهنگی است. صنعت گردشگری اغلب " آداب و رسوم"و" سبک زندگی"غیر بومیان را به عنوان جاذبه های توریستی عرضه می کند(می فروشد). گردشگران نیز اغلب خواستار عرضه آن نوع از فرهنگ و سبک زندگی هستند که به طور قابل ملاحظه ای با فرهنگ و روش زندگی خودشان متفاوت باشد. (شمس و امینی، 1388: 84).
امروزه در بسیاری از کشورها جهانگردی بهترین وسیله برای اعتلای فرهنگ به شمار می رود و می تواند به لحاظ فرهنگی و اجتماعی تغییراتی را روی جوامع میزبان داشته باشد. در واقع گردشگری قبل از آنکه به عنوان یک پدیده اقتصادی مطرح باشد یک امر فرهنگی است، به گونه ای که در پیرامون آن آثار فرهنگی بسیاری شکل می گیرد. گردشگری انسان را با فضاهای جغرافیایی، انسان ها و فرهنگ های دیگر آشنا می سازد.این آشنایی مقدمه ای برای شناخت بیشتر انسان از خویش است .این در حالی است که فرهنگ خود به عنوان جاذبه اصلی گردشگری محسوب می شود. بدون فرهنگ که تفاوت ها را ایجاد می کند همه جا شبیه هم خواهد بود و گردشگری عینیت نخواهد داشت (پاپلی یزدی و سقایی، 1386 ،ص 88 )
تمایل به شناخت پدیده ها و کسب آگاهی از ناشناخته ها از خصایص اصلی است که انسان از دیرباز به وجود آن در نهاد و فطرت خود پی برده است. نمود این خصیصه در بسیاری از رفتارها و اندیشه های بشر قابل مشاهده است از جمله سیر و سفر، تحرک و جابجایی برای دیدن، شنیدن و احساس کردن آنچه که قبلاً تجربه نکرده یا به آن علاقمند نبوده ایم. این خصیصه رفتار بشری مانند سایر خصلت های رفتاری او، ماهیتی فرهنگی دارد؛ به این معنی که انگیزه ها، اهداف و رفتار گردشگران و میزبانان با توجه به فرهنگی که به آن تعلق دارند، از جامعه ای به جامعه دیگر متفاوت است .به بیان دیگر، گردشگری پاسخی به نیاز فطرت جستجو گر انسان به کشف اسرار زندگی گذشتگان، آشنایی با فرهنگ ملل دیگر و گریز از یکنواختی محیط کار و زندگی معمولی است؛ از این رو گردشگری فعالیتی فرهنگی است.
گردشگری با ا نسان و انگیزه ها، خواستها و آ رزوهای او که منبعث از فرهنگ جامعه است ارتباط دارد، به حدی که می توان گفت محرک اصلی گردشگری، در واقع همین اختلاف فرهنگ هاست (ضرغام، 391:1376 ). گردشگری فرهنگی، بخش مهمی از تقاضای جهانی گردشگری را تشکیل می دهد. طبق آمار سازمان جهانی گردشگری 37 درصد گردشگری بین الملل با انگیزه فرهنگی انجام می شود و این تقاضا سالانه در حال افزایش است. رشد گردشگری فرهنگی و گردشگری میرا ث به عنوان عناصر گردشگری نوین، توجه سیاست گذاران و محققان را در سراسر دنیا به خود جلب کرده است، به طوری که امروزه در ادبیات گردشگری مطالب زیادی درباره گردشگری فرهنگی به چشم می خورد Richards, 2002: 9)).
2-14 بررسی مشکلات و موانع فرهنگی جهانگردی در ایران
موانع و تنگناهای فرهنگی موجود در جهانگردی ایران ابعاد مختلفی دارد که اهم این موانع را می توان به شرح ذیل بر شمرد:
2-14-1 بیم از اثرات مخرب جهانگرد بر فرهنگ
نگاهی به دیدگاههای افراد جامعه در ارتباط با ورود جهانگردان به ایران حاکی از آن است که بسیاری از افراد هنوز هم جریانهای توریستی را با دید منفی ارزیابی می کنند و چنین می پندارند که توریسم موجب تخریب و آسیب رسانی به فرهنگهای محلی در کشور می شود.
زمانیکه باور داشته باشیم که فرهنگ غنی و پالایش یافته ای داریم و در پرتو این فرهنگ غنی رفتاری سنجیده و حساب شده با جهانگردی می توانیم داشته باشیم، نباید از جریانهای توریستی وحشتی بخود راه دهیم بلکه ورود جهانگردان را بیشتر نوعی صدور فرهنگ و ارزشهای فرهنگ تلقی کنیم و با گنجاندن تعداد برنامه های اصولی در نحوه مسافرت و سیر و سیاحت جهانگردان از انها را از عناصر فرهنگی خویش متاثر نماییم.
در این زمینه می توان به نحوه تدارک مکانهای مورد بازدید جهانگردان، نحوه اطلاع رسانی به آنها چگونگی تبلیغ استانداردها به الگوها و عناصر فرهنگی خودی و کیفیت سیر و سیاحت اشاره کرد. کیفیتی که بتوان در حین جالب کردن جاذبه های مورد بازدید و خدمات رسانی رفاهی مناسب، بستر مناسبی برای اشاعه فرهنگ و ارزشهای اسلامی فراهم کرد و ضمن ایجاد شرایطی مناسب، توریست در زمان بازگشت به وطن خویش، علاوه بر کسب خاطرات شیرین و جالب با دست مایه های فرهنگی مناسب که آموخته است همراه باشد (uonsm.blogfa.com).
2-14-2 پندارهای نادرست جهانگردان از ایران
یکی دیگر از موانع فرهنگی موجود در زمینه جذب توریست به کشور، پندارهای نادرست بسیاری از توریستهای خارجی درباره ایران و پندارهای نابجای پاره ای از مسوولین دیگر کشورها در مورد این کشور می باشد.
انعکاس پاره ای از مسایل بعد از انقلاب به طور نادرست از سوی محافل خبری مختلف در جهان موجب شده است تا پیشینه ذهنی نامناسبی از طرز رفتار ایرانیان با خارجیان ایجاد شود و بسیاری از افراد جهانگرد که خواهان مسافرت به ایران هستند، انگیزه لازم برای مسافرت به ایران پیدا نکنند. پاره ای از اینگونه مسایل به دلیل جو تبلیغاتی غیر واقعی و مسایل ارتباطی جمعی جهانی می باشند. بنابراین نحوه تبلیغ و پیراستن پیش داوریهای موجود از جمله مسایلی است که می بایست در بازایابی توریسم ایران قرار گیرد (uonsm.blogfa.com).
2-14-3 عدم تبلیغات مناسب در زمینه جاذبه های سیاحتی ایران
عدم شناخت جهانگردان از جاذبه های کشور موجب کاهش میزان جهانگردی در کشور شده است. علاوه بر آن در خارج از ایران نیز تصویر نامناسبی از کشور ترسیم شده است. لازم است رسانه های ایران بویژه؛ رادیو و تلویزیون نقشی فعال در زمینه معرفی واقعیتهای اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی ایران ایفا کنند (uonsm.blogfa.com).
2-14-4 عدم شناخت سلایق جهانگردان و سیاحان خارجی
یکی از مهمترین ابزارها برای جذب جهانگردان خارجی میزان آشنایی با انگیزه سیاحان، سلایق و علایق آنان است.
با توجه به عناصر فرهنگی، ارزشها و هنجارها حاکم مناسب است که آگاهی و شناخت کافی از علایق و انگیزه های سیاحان خارجی داشته باشیم. بالاخص در ارتباط با سیاحان کشورهای مسلمان و آسیایی که هم از نظر مذهبی و هم از نظر فرهنگی نزدیکی بیشتری با ما دارند (uonsm.blogfa.com).
2-14-5 مشروط کننده های فرهنگی و مذهبی کشور
مسایل مذهبی موجبات مشروط سازی در ورود جهانگردان می شود. خصوصاً خانمها که در بدو ورود باید از نظر حجاب ضوابطی داشته باشند واین ضوابط و قواعد قیود تورستها می شود، این قیود و محدودیتها سبب می گردد جهانگردان کمتر جذب سفر به ایران بشوند. به عبارت دیگر برنامه ریزی مناسب جهانگردی باید به نحوی باشد که در حین حفظ ارزشها و عناصر ارزشمند فرهنگی، بتواند آنگونه که شایسته است نسبت به جذب سیاحان و جهانگردان خارجی اقدامات لازم را به عمل آورد. در این زمینه بسیاری از کشورهای پیشرفته و صنعتی توانسته اند از این عناصر محدود کننده و مشروط کننده بطوری دقیق و برنامه ریزی شده بهره برداری کنند که در حین حفظ ارزشها و اصالتهای فرهنگی خویش آنها را به عنوان جاذبه های فرهنگی به جهانگردان معرفی کنند، بنابراین مشروط کننده های صنعت جهانگردی کشور نباید آنچنان مطرح شود که هیچ جهانگرد خارجی به ایران نیاید، بلکه اتفاقاً از مشروط کننده های صنعت جهانگردی باید به عنوان مکانیزمهای جلب جهانگرد استفاده شود (uonsm.blogfa.com).
2-14-6 موانع فقهی و مذهبی
بسیاری از جهانگردان غیر مسلمان مشتاق دیدار از اماکن مقدس ایران بوده اند که با توجه به غیر مسلمان بودن و به جا نیاوردن آداب لازم در زمینه ورود به این اماکن با مشکل مواجه بوده و هستند. مادامیکه چنین تنگناهای ساختاری وجود داشته باشد، کوشش در جذب جهانگردان خارجی آنهم جهانگردان غیر مسلمان با موانع و مشکلاتی مواجه خواهد بود (uonsm.blogfa.com).
2-14-7 وجود برخی برخوردهای نامناسب در فرودگاه چه در بخش پلیس گذرنامه و چه در گمرک
برخورد صحیح در فرودگاهها به عنوان دروازه های ورودی کشور اثرات تعیین کننده ای را بر ذهن مسافر بر جا می گذارد. بیشترین گلایه اتباع کشورهای منطقه در مراجعه به نمایندگیها در ارتباط با فرودگاه و بویژه گمرک آن است (uonsm.blogfa.com).
2-14-8 ضعف تحقیقاتی و پژوهشی در این زمینه
بدلیل ضعف فعالیتهای جهانگردی تحقیق و مطالعه نیز در این زمینه با رکود و محدودیتهای زیادی روبروست. از بین موسسات تحقیقاتی دانشگاهها، هیچ یک گرایش خاصی برای تحقیق در زمینه جهانگردی ندارند. در سالهای قبل از انقلاب، طرح جامع جهانگردی کشور توسط مشاورین توریست کنسولت برای دولت ایران تهیه شده بود همچنین در کنار آن طرحهای موردی و منطقه ای زیادی نیز انجام شده بود. لیکن از آنجایی که شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی لازم برای تهیه این طرحها، پیش فرضهای حاکم بر زمان خود را تعیین و دیکته کرده بودند، متاسفانه در حال حاضر هیچکدام از آنها برای شرایط امروز قابل استفاده نیستند (uonsm.blogfa.com).
بخش دوم: تاریخچه و نقاط گردشگری استان ایلام
2-15 تاریخچه استان ایلام
در گوشه باختری سرزمین پهناور ایران؛ نام ایلام ذهن را به دور دست تاریخ هدایت می کند. سرزمین طلوع آفتاب و عروس زاگرس با کوهستان های سلسله وار و دشت های پهناور که زیستگاه انواع گونه های گیاهی و جانوری است، از قابلیت های برجسته ای در زمینه گردشگری طبیعی برخوردار است. از کوه های دالاهو که می گذری کوه قلاقیران که سمبل و نماد استقامت و جوان مردی مردم این دیار است, با ظاهری چشم نواز همراه با درختان تنومند بلوط , نمایان می شود و چشم های هر بیننده ای را می نوازد . مواهب زیبای خدادی در استان ایلام باعث شده که این خطه از خاک ایران از لحاظ منابع طبیعی یکی از جذاب ترین مناطق ایران باشد. جاذبه های اجتماعی و فرهنگی استان ایلام از دیگر زیبایی های منطقه هستند. زندگی ایل ها و عشایر متعدد در منطقه و ییلاق و قشلاق آن ها در میان کوه ها و دشت های ایلام؛ جذاب ترین شیوه معیشت اجتماعی را در قرن صنعتی معاصر به نمایش می گذارد و حیرت هر بیننده ای را بر می انگیزد. هنوز آداب و رسوم اجتماعی و فرهنگی حاکم بر منطقه از قبیل: پوشش و لباس محلی ، گویش شیرین زبان کردی و صفای باطن و مهمان نوازی در این خطه حرف اول را می زند. ایلام به عنوان بخش مهمی از تمدن های باستانی ایران و داشتن بیش از یک هزار اثر و ابنیه تاریخی از جاذبه های گردشگری تاریخی فراوانی نیز برخورداراست.
این سرزمین، بنا به اسناد تاریخی فراوان، بخشی از کشور عیلام باستان بوده که در حدود 3000 سال پیش از میلاد به فرمان آشور بانی پال منقرض شد. در کتیبه های بابی، عیلام را " آلامتو" یا "آلام"خوانده اند. که به قولی به معنای کوهستان یا "کشور طلوع خورشید" است. مدتی پس از سقوط عیلام، حوزه فرمانروایی آنان به دو منطقه تحت نفوذ پارسها و مادها در غرب تقسیم شد. در دوره هخامنشی جزئی از امپراطوری هخامنشی بوده است. بعد از تسخیر ایران به وسیله اعراب مسلمان، احتمال دارد که این ناحیه جزئی از ایالت کوفه باشد. از اوایل قرن چهارم تا اوایل قرن ششم خاندان حسنویه کرد بر لرستان و ایلام حکومت می کردند و از سال570 تا 1006 اتابکان لر بر لرستان و پشتکوه حکومت کرده اند. از سال 1309 شمسی در تقسیمات کشوری، ایلام جزو استان پنجم یعنی کرمانشاه گردید.
بنا به نوشته مورخان یونانی، در زمان سلوکیه، ساکنین زاگرس بیش تر اوقات با اقوام مهاجم و بیگانه در نبرد بوده اند. وجود آثار باستانی فراوانی از دوره ساسانی در استان های ایلام و لرستان، نشان می دهد که این منطقه در آن زمان بسیار آباد و با اهمیت بوده است. اسامی شهرهایی مانند ‹‹ماسبندان››، ‹‹مهرگان کدک››، ‹‹دارشهر››، ‹‹سیمره››، ‹‹اریوخ›› و ‹‹شیروان›› این نظر را تایید می کند. محل دقیق برخی از این شهرها هنوز روشن نشده است. در اواخر دوره ساسانی، خاندان فیروزان بر این سرزمین و خوزستان حکومت داشته اند که آخرین آن ها پس از شکست در جنگ جولا به دارالخلافه اعزام شده است. بعد از تسخیر ایران به وسیله عرب های مسلمان، احتمال دارد که این ناحیه جزیی از ایالت کوفه شده و اسامی شهرهای ماسبندان، مهرگان و سیمره معرب شده باشند. در اواخر قرن چهارم هجری قمری، حسنویه کرد بر لرستان و ایلام فعلی حکومت می کرده است و تا اوایل قرن ششم هجری قمری حکومت این خاندان ادامه داشته است. از سال 570 تا 1006 هجری قمری، اتابکان لر بر لرستان و پشتکوه حکومت کرده اند. آخرین اتابک لر به نام شاهوردی خان را شاه عباس صفوی به قتل رسانده و حسین خان سیلورزی جد والیان ابوقداره را به حکومت لرستان و پشتکوه منصوب کرده است. این خاندان پس از مدتی، مقر حکومت خود را به پشتکوه (ایلام کنونی) منتقل کرده اند و غلام رضا خان والی ابوقداره، آخرین والی پشتکوه پس از کودتای 1299 شمسی به نحوی نسبتا مسالمت آمیز، منطقه تحت حکومت خود را رها کرده و به کشور عراق رفته است.
2-16 مشخصات جغرافیایی
از سال 1309 شمسی در تقسیمات کشوری، ایلام جزو استان پنجم یعنی کرمانشاه شد. سپس به علت موقعیت مهم سیاسی و مرزی و محرومیت های فراوان به فرمان داری کل تبدیل شد و اکنون یکی از استان های مهم کشورمحسوب می شود.
استان ایلام در حدود 4/1 درصد مساحت کل کشور را تشکیل می دهد. این استان در باختر دامنه سلسله کوه های زاگرس بین 31 درجه و 58 دقیقه تا 34 درجه و 15 دقیقه پهنای شمالی از خط استوا و 45 درجه و 24 دقیقه تا 48 درجه و 10 دقیقه درازای خاوری از نیمروز گرینویچ در گوشه باختری ایران قرار گرفته است. استان ایلام از جنوب با استان خوزستان، از خاور با استان لرستان، از شمال با استان کرمانشاه و از سمت باختر با 425 کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق هم جوار است. مرکز استان؛ شهر ایلام است که به علت زیبایی های طبیعی فراوانی که دارد، عروس زاگرس نام گرفته است. به طور کلی نواحی شمالی و شمال خاوری استان ایلام کوهستانی و نواحی جنوب باختری و باختر آن از اراضی پست و کم ارتفاع تشکیل یافته است. مهم ترین ارتفاعات استان ایلا م را کبیر کوه و دینارکوه تشکیل می دهند. استان ایلام از نظر شرایط اقلیمی جزو مناطق گرمسیری کشور محسوب می شود اما به علت وجود ارتفاعات، اختلاف درجه حرارت و بارندگی در بخش های شمالی، جنوبی و باختری آن زیاد است. به طوری که می توان از نظر اقلیمی، مناطق سه گانه سردسیری، گرمسیری و معتدل را در این استان به خوبی مشاهده نمود. بارندگی های سالانه فراوان از یک سو و نقش استان ایلام به عنوان زهکش آب های سطحی سلسله کوه های زاگرس از سوی دیگر، موجب پیدایش رودخانه های زیادی شده که به منظور استفاده از آب آن ها سدهای انحرافی و کانال های متعددی نیز ساخته شده است. مسیرهای متعددی برای دسترسی به استان ایلام وجود دارد که مهم ترین آن ها جاده تهران – همدان- کرمانشاه – ایلام است. این منطقه از راه های داخلی نیز برخوردار است که برخی از آن ها ناهموار بوده و مشکلاتی را به وجود می آورند. این منطقه هم چنین دارای فرودگاهی برای پروازهای داخلی است که به پایتخت ایران پرواز دارد.
استان ایلام دارای 8 شهرستان با نام های آبدانان، ایلام، ایوان، دره شهر، دهلران، شیراوان و چرداول، ملکشاهی و مهران می باشد.
2-17 کشاورزی و دامداری
کشاورزی در بیش تر نقاط استان به صورت سنتی انجام شده و مراحل مختلف آن از کاشت، داشت و برداشت با استفاده از اصول و روش های ابتدایی و سنتی صورت می گیرد. مهم ترین محصول کشاورزی استان، گندم است. در این استان امکانات بالقوه فراوانی برای توسعه و گسترش دام داری و دام پروری وجود دارد و هم اکنون نیز بخش مهمی از درآمد و حتی اشتغال مردم استان ایلام در بخش کشاورزی متمرکز شده است. آب و هوای متنوع، وجود کوهستان ها، جنگل ها و مراتع نسبتا سرسبز و انواع گل و گیاه در بهار و تابستان و وجود مناطق گرمسیری و سردسیری در کنار هم بهترین شرایط را برای پرورش زنبور عسل فراهم آورده است.
2-18 صنایع و معادن
بخش صنعت سهم ناچیزی از اشتغال را نسبت به بخش خدمات و کشاورزی به خود اختصاص داده است. صنعت استان ایلام بیش تر در صنایع خانگی و کارگاهی خلاصه می شود. زمانی منابع معدنی استان منحصر به منابع رسوبی بوده ولی هم اکنون منابع نفت و گاز نیز در این منطقه شناسایی شده است.استان ایلام منطقه ای عشایر نشین است و به همین دلیل از صنایع دستی پر رونقی نیز برخوردار است. مهم ترین صنایع دستی استان عبارتند از: فرش کرک، ابریشم، گلیم گل برجسته، جاجیم، نمد، فرنجی، قتره و صنایع چوبی. از دیگر صنایع دستی ایلام می توان به سیاه چادر، رسن، گیوه که با توجه به فراوانی مواد اولیه مانند پشم و موی بز تولید آن ها از گذشته های دوررایج بوده, اشاره نمود. استان ایلام همانند سایر مناطق ایرانی دارای سوغاتی های محلی خاص خود است که مهم ترین آن ها عبارتند از: سقز محلی (صمغ درخت بنه)، شیرینی بژی بر ساق، شیرینی گمگه، حلوای کله کنجی، روغن حیوانی معروف به روغن کرمانشاهی.
2-19 موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان
در سال 1343 به فرمانداری کل تبدیل شد ودر سال 1353 به دلایل سیاسی – مرزی – اداری به صورت یک استان درآمد.استان ایلام مشتمل بر 7 شهرستان، 17 بخش و 36 دهستان است.
استان ایلام با مساحتی برابر با 19045 کیلومتر مربع در جنوب غربی کشور واقع شده که 2/1 درصد مساحت کل کشور را تشکیل می دهد. بر اساس آمارگیری عمومی نفوس مسکن در سال 75 این استان دارای 487886 نفر جمعیت، 7 شهرستان 17 بخش و 36 دهستان است. که از نظر اقلیمی دارای دو اقلیم نیمه مرطوب سرد در شمال با متوسط بارندگی 639 میلی متر و بیابانی گرم با متوسط بارندگی 200 میلی متر در جنوب استان می باشد. قسمت های شمالی استان عمدتا کوهستانی بوده و سلسله جبال زاگرس به صورت رشته کوه های موازی در امتداد چین خوردگی ها، دره های نسبتا کم عرض و ارتفاعات متوالی را به وجود آورده است در قسمت های جنوبی استان کبیرکوه، حوزه های آبریز رودخانه های کوچکی را در دامنه های جنوبی خود ایجاد کرده که در نهایت به دشت هایی منتهی می گردند البته این دشت ها در شهرستان دهلران وسیع تر می باشند.
شهرستان ایلام به مرکزیت شهر ایلام و در سال 1308 شمسی در خاور و شمال خاوری ده بالا و در منطقه ای که حسین آباد (منسوب به حسین قلی خان والی) نامیده می شد و در جوار ساختمانهای به جا مانده از والی ، بنا گردید و با به توجه به سابقه ی تاریخی منطقه و تصویب فرهنگستان ایران، ایلام نامیده شد.دیواره های سنگی و دامنه های جنگلی کوه های مانشت، سیوان، شلم و سیاه کوه، به شکل دژی وسیع شهر و دشت های اطراف آن را برگرفته است.
شهر ایلام در مرکز جغرافیایی استان قرار نگرفته است. از این رو، موقعیت آن تا حدودی که اهمیت ارتباطی و تجارتی آن را محدود می کند، به طوریکه محصولات بخش ها و روستاهای دور دست به استان های دیگر صادر می شود.
اما ایجاد شبکه ی راهها و اتصال مراکز شهری به ایلام مخصوصاً نزدیکی با مرزبا وجود آب و هوایی نسبتاً مناسب و مساعد، مرکزیت سیاسی، وجود موسسات رفاهی و… به آن موقعیتی ویژه، داده است.
بخش مرکزی ایلام دارای دهستان های میش خاص و حومه 36 روستاست. توتون از مهمترین محصولات دهستان میشخاص است. چوار، یکی از بخش های شهرستان ایلام در 18 کیلومتری شهر ایلام و بر سر راه اصلی ایلام – ایوان – اسلام آباد غرب قرار گرفته است (www.tebyan.net). زهره حضرتی، 1388)
2-20 زبان و گویش های مختلف ایلام
زبان کردی و گویش های آن
زبان کردی یکی از زبانهای هند و ایرانی است که زبان شناسان آن را در زمره زبانهای ایرانی شمال غربی قرار داده اند. آن چه که امروزه کردی نامیده می شود در واقع گویش های مختلفی است که گاه اختلاف آنها چنان زیاد است که گویشوران سخن همدیگر را در نمی یابند،اما اگر دقیق مورد مطالعه قرار گیرند مشخص می شود که همگی دارای اشتراکات فراوان هستند.شاید بتوان گفت که دلیل اختلاف زیاد گویش های کردی،زیستن در مناطق مختلف جغرافیایی و همسایگی با اقوام مختلف باشد که در شکل گیری این گویش های متنوع بی تاثیر نبوده است. وجود گویش های مختلف زبان کردی از یک سو و پراکندگی گویشوران در کشورهای مختلف از سوی دیگر باعث شده است تا تقسیم بندی های مختلفی درباره آنها ارائه شود.
ظاهر سارایی گویش های کردی را بر حسب موقعیت جغرافیایی به شرح زیر تقسیم کرده است:
1-کردی شمال غربی:که شامل گویش کرمانجی و فروع آن است.این گویش در مناطق کرد نشین ترکیه،سوریه،بخش های از کردستان عراق،آذربایجان ایران و شمال خراسان،مناطقی از جمهوری های شمالی مانند:ارمنستان،آذربایجان،گرجستان و ترکمنستان رایج است.
2- کردی شمالی:که شامل گویش سورانی و شعبات آن است و در کردستان عراق و ایران و بخش هایی از استان کرمانشاه و آذربایجان غربی بدان تکلم می شود.
3-کردی مرکزی:که شامل گویش هورامی است و گویشورانش در اورامانات ایران و عراق پراکنده اند.
4-کردی جنوبی:که شامل کلهری،ایلامی و لکی است.
گونه های کردی جنوبی
1-کردی کلهری:که در کرمانشاه و مناطق از استان ایلام،از جمله شهرستانهای ایوان و شیروان چرداول و بخش چوار رایج است و با گویش کردی ایلامی اندکی تفاوت دارد.
2-کردی ایلامی:گویش عمده مردم استان ایلام از جمله طوایف عمده و قدیمی آن است که با اندک اختلافاتی در شهرهای ایلام،مهران،سرابله،بدره،بخش های عمده ای از نواحی جنوبی استان مانند دهلران،دره شهر،آبدانان و مناطقی از کشور عراق نظیر مندلی و خانقین بدان تکلم می شود.
3-لکی:این گویش در سطح نسبتاً گسترده ای در استان های لرستان،کرمانشاه،همدان و بخشهای از ایلام گویشوران بسیاری دارد.این گویش اغلب به اشتباه لری یا شعبه ای از آن قلمداد شده است.
نظام آوایی،واژگان و نحو و نیز سنتهای فرهنگی و بسیاری از ویژگی های دیگر نشان می دهد که لکی گویشی اصیل و برجسته از کردی است.
جستاری در باب کردی ایلامی
کردی ایلامی که گاه آن را "فیلی" نیز نامیده اند،در بیشتر مناطق استان ایلام رایج است. واژه فیلی در بین مردم ایلام معروفیت بسیار ندارد. این را کردهای ساکن عراق به مناسبت سلطه والیان لرستان موسوم به فیلی بر ایلام،رواج داده اند و آن از مقوله مجاز خاص و عام است(سارایی)
گویش فیلی دارای لهجه های گوناگونی است که مهمترین آنها عبارتند از :
1-ملکشاهی:در شهرستان های ایلام و مهران
2-خزلی:در بخش های از شهرستان شیروان چرداول
3-آبدانانی:در شهرستان های آبدانان،دهلران و دره شهر
4-ایلامی:در شهرستانهای ایلام،مهران،شیروان چرداول
5-بدره ای:در بخش بدره از شهرستان دره شهر (سایت میراث فرهنگی ایلام)
2-21 مکان های دیدنی و تاریخی
سرزمین ایلام با کوهستان های سلسله وار و دشت های پهناور؛ زیست گاه انواع گونه های گیاهی و جانوری است که چشم اندازهای زیبای طبیعی را در این منطقه به وجود آورده اند. این منطقه که بر دامنه کوه های خود چشم انداز سبزی از جنگل های بلوط را دارد؛ در بر گیرنده رودخانه ها و آبشارهای زیادی است که هر یک جاذبه های خاص و مناظر روح پروری را به نمایش می گذارند. ایلام که از بکر ترین مناطق سرزمین ایران است ؛ از قابلیت های برجسته و با ارزشی در زمینه گردشگری طبیعی برخوردار است.
پیشینه تاریخی و باستانی این خطه از ایران سبب شده جاذبه های باارزشی در این منطقه وجود داشته باشد که نام آن ها یادآور اساتیر افسانه ای ایران باستان است. جاذبه های اجتماعی و فرهنگی استان ایلام از دیگر زیبایی های منطقه هستند که بر جاذبه های گردشگری استان می افزاید. فصل بهار که زمان رویش گل های زیبا و وحشی در این خطه است و فصل تابستان با رودخانه های خروشان و آبشارهای زیبا مناسب ترین زمان سفر به استان ایلام است.
1) آتشکده سیاهکل:
آتشکده سیاهگل یکی از آثار دوره شکوهمند ساسانی است که در 25 کیلومتری شهرستان ایوان و در منطقه ای به همین نام در حاشیه جنوبی رودخانه پرآب گنگیر قرار گرفته است. این اثر سالم ترین آتشکده شناسایی شده استان ایلام است که در نوع خود بی نظیر و از اهمیت زیادی در مطالعات باستان شناسی برخوردار است. آتشکده دارای چهار پایه و یک سقف گنبدی و نیز در اطراف دارای راهروی جهت نیایش است که متاسفانه در سالهای اخیر بر اثر عوامل طبیعی و انسانی تخریب شده است و فقط آثاری از این راهرو وجود دارد. مصالح ساخت این آتشکده تشکیل شده است از گچ نیم کوب و قلوه سنگهای رودخانه ای.
2) شهر گمشده آریوحان:
با توجه به بررسی های باستان شناسی صورت گرفته در اطراف آتشکده سیاهکل، آثاری از بناها و معماری هم دوره با آتشکده مورد شناسایی قرار گرفت که احتمال وجود شهر گمشده آریوحان (آریوجان) را در این منطقه بیشتر می کند. شهر گمشده آریوحان (آریوجان) یکی از شهر های تاریخی استان ایلام است که بر اساس شواهد و مدارک تاریخی و گفته سیاحان و سفرنامه نویسان در ساحل رودخانه گنگیر استقرار داشته که وجود این مجموعه آثار و دیگر شواهد باستان شناسی حکایت از وجود یک شهر تاریخی در این منطقه دارد.
3) پشت قلعه آبدانان، سند افتخار:
پشت قلعه در فاصله پنج کیلومتری در ناحیه جنوبی شهرستان آبدانان و در شمال غربی روستای پشت قلا بر روی تپه ای بلند قرار دارد که رودخانه دویرج از پای آن می گذرد. این اثر یکی از آثار دوره ساسانی است که مصالح ساخت آن از قلوه سنگهای رودخانه ای و گچ نیم کوب تشکیل شده است. آثار به جا مانده از این اثر ارزشمند شامل برجهای نگهبانی، بارو، شاه نشین، اتاق های مسکونی، پلکان و… است. باروی بیضوی شکل که ارتفاع آن به سه متر می رسد محوطه قلعه را در بر گرفته است. دیوارهای بیرونی و اصلی قلعه تقریبا سالم مانده است. این دیوارها قلعه را به سه قسمت مجزا تقسیم می کنند. در قسمت غربی قلعه، آثار برج دیده می شود و سوراخی بر روی برج قسمت جنوبی قلعه است که کاربری آن دیده بانی است. بر باروها و دیوارهای آن، برجهایی با فواصل تقریباً مساوی در اطراف دژ به صورت کنگره دار ساخته شده که دارای اتاق های کوچک دیده بانی و طاق های قوسی شکل است. در منتهی الیه قسمت جنوبی و جنوب شرقی دژ، شاهنشین قلعه و اتاق های مسکونی قرار دارند که یک چهارم دژ را تشکیل می دهند و مابقی محوطه قلعه است. این قسمت دارای اتاق هایی با تاق های نیم دایره و تاقچه ها و طاقنماهایی است که گاه قطر دیوار آن به یک متر می رسد. این قلعه جنبه نظامی داشته و دور تپه ها کانالی طبیعی قرار دارد که مانند خندقی از دژ محافظت می کند. در یک قسمت از این خندق طبیعی رودخانه دویرج عبور می کند.
4) محراب امامزاده مهدی صالح (ع):
تزئینات وابسته به معماری در محراب بنای امامزاده مهدی صالح (ع) ماژین چشم هر بیننده ای را به خود جلب می کند. این بنا یکی از آثار دوره ایلخانی استان ایلام است که در بخش ماژین شهرستان دره شهر قرار گرفته است. متاسفانه در سالهای اخیر به دلیل فرو ریختن سقف بنا و تاثیرات عوامل جوی، باعث تخریب قسمتهایی از تزئینات این محراب منحصر به فرد شده است. در کنار این محراب آیات آیه الکرسی با هنرمندی خاصی به خط کوفی گچبری شده است. لزوم توجه بیشتر به معماری این بنا و تزیینات وابسته به آن بیشتر احساس می شود.
5) معماری دژ شیخ ماخو:
دژ شیخ ماخو یکی از آثار دوره ساسانی شهرستان دره شهر است که بر یک بستر طبیعی و در یک تورفتگی غار مانند (ناودیس) و یا به اصطلاح اشگفت ساخته شده است. این بستر در ارتفاع 6 متری از کف رودخانه ایجاد شده است. سطح داخلی و طبیعی این اشگفت برابر 126 مترمربع است که از شیب 4 تا 6 درجه برخوردار است و شکل ظاهری سطح این پناهگاه به صورت یک نیم دایره کشیده شده است. این بستر در ارتفاع ۵ متری از کف رودخانه ایجاد شده است ، سطح داخلی و طبیعی این اشگفت برابر126 متر است. برای دسترسی به فضای داخل قلعه پله هایی ساخته شده که این مکان را فراهم نموده است، اما در حال حاضر به علت گذر زمان آثاری از آن مشاهده نمی شود و به کلی تخریب شده اند.
ساختار این بنا تلفیقی از مصنوعات بشری و طبیعت است که توانسته مقابله ای تقریباً برابر در گذشت زمان با عوامل مخرب جوی داشته باشد. سازندگان بنا به خوبی دانسته اند که برای حفظ و بقاء آثار چه نوع مصالح و با چه شیوه ای اجرا نمایند. نوع مصالح همگون با سایر قسمتها و عاملی در سالم ماندن دیوار بوده است و در آن از قلوه سنگهای نیمه درشت رودخانه ای استفاده شده است. ملات بکار رفته در ساخت این قلعه ملات گچ نیم کوب می باشد . کلیه اتصالها و پوشش سقف و قفل و بستهای این بنا از مصالح مصرفی در کل بنا بوده و هیچ گونه مصالح دیگری از قبیل آجر و … چه در پوشش سقف و چه در دیوار به کار نرفته است. پوشش سقف در این بنا از مصالح طاق سنگی است که بصورت ضربی اجراء شده است. در نمای داخل دیوار آثاری از چوب وجود دارد که وظیفه اتصال بین دیوار و صخره های جانبی را داشته که عامل پایداری دیوار در گذر زمان نیز بوده است. نوع این چوبها از چوبهای بلوط منطقه بوده است. در ساختار این بنا از دو نوع تیرکش استفاده شده است یکی بصورت کنگره ها با مقطع مربع و دیگری در دیوار با مقطع ذوزنقه می باشد. اندود کاری این قلعه از نوع اندود گچی است که با استفاده از دست و در قابهای یکسان بر روی دیوار انجام شده است. این اندود در دوره های بعدی تجدید شده است که آثار آن مشاهده می شود. در محدوده این اثر تاسیسات جانبی هم دوره وجود ندارد، لیکن آثاری از یک آسیاب آبی متعلق به دوره صفویه درست در مقابل دژ دیده می شود. بنا تا حدود 65% تخریب شده است و مصالح آن از سنگ و گچ می باشد.
6) سنگ نوشته تخت خان:
سنگ نوشته تخت خان یا تخت خاتون بر سر راه ایلام به مهران در منطقه خوش آب و هوای بان روشان بر روی قطعه سنگی بزرگ نوشته شده است. شکل سنگ نوشته یک متوازی الاضلاع در ابعاد 145×190 سانتی متر بوده که ابتدا آنرا حدود دو سانتی متر به لحاظ فراهم نمودن یک سطح صاف و یکنواخت تراش داده و آنگاه با تراش دادن مجدد حروف و کلمات را برجسته نموده اند. خط کتیبه نستعلیق، و متن آن خلاصه ای از شجره نامه والیان و شرح برخی از خدمات عمرانی غلامرضا خان والی است که در سال 1325 هـ.ق دستور نوشتن آنرا داد.
7) تپه گوران نشان تمدنی دیرین:
تپه "گوران" یکی از آثار دوره نوسنگی است که در بخش هلیلان شهرستان شیروان چرداول و در استان ایلام واقع شده است. با توجه به حفاری در این تپه که در سال 1963 توسط هئیت دانمارکی به سرپرستی ملرگارد صورت گرفت، 21 لایه فرهنگی در آن مشخص گردید. در دو لایه تحتانی این تپه هیچگونه سفالی به دست نیامد. اولین نمونه های بقایای معماری در لایه 16 به دست آمد. با توجه به نوع معماری دو لایه اول تپه "گوران" به نظر می رسد که ساکنان اولیه "گوران" را کوچ نشینان منطقه تشکیل می دادندکه فقط مدتی کوتاهی در محل به سر می بردند و در فصل نامناسب سال، به سایر نقاط کوچ می کردند.
8) معرفی گورستان هلوچ:
گورستان هلوج در استان ایلام، شهرستان ایوان و در سمت راست ورودی بخش زرنه قرار دارد. این گورستان در فاصله 200 متری شمال شرقی تپه تاریخی قلا زرنه واقع شده است. نوع بافت خاک زمینهای اطراف، رسی آبرفتی و زراعی است.
9) امامزاده پیر حسین، آرمیده در دل کوه خُورمه:
امامزاده پیر حسین یکی از امامزاده های واقع در استان ایلام است که در روستای زنجیره علیا شهرستان شیروان چرداول در دل کوه خُورمه آرمیده است. این امامزاده نوه امام موسی کاظم (ع) است که در نزد مردم از احترام خاصی برخوردار است. بنای امامزاده یکی از آثار ثبت شده استان در فهرست آثار ملی کشور است. امامزاده پیر حسین زنجیره هرساله پذیرای زائران زیادی از جای جای استان و نیز استانهای همجوار است که به قصد زیارت و تفریح به این نقطه زیبا از استان ایلام سفر می کنند. طبیعت زیبا و بکر اطراف و داخل تنگه، آب فراوان، چشمه های زیاد آب شیرین و نیز آب و هوای معتدل کوهستانی همگی لذت یک زیارت را بر زائران و گردشگران این منطقه دو چندان می کند. درخت توت کهنسال کنار بنای امامزاده حکایت از تاریخ کهن و نیز سرسبزی این منطقه در گذشته های دور دارد.
10) سنگ نوشته قوچعلی ایلام:
سنگ نوشته زیبای قوچعلی در ضلع جنوبی کوه اناران بر روی صخره ای در تنگ قوچعلی و در شمال شهر ایلام قرار دارد.. ارتفاع این سنگ نوشته از سطح 5/4 متر است که بدستور غلامرضا خان والی و به خط زیبای نستعلیق نگارش یافته است. دسترسی به این سنگ نوشته مشکل بوده و باید مسیر چند صد متری دامنه تنگ قوچعلی را پیاده طی نمود. ابعاد این سنگ نوشته 40 * 75 و به شکل ذوزنقه است.
11) قلعه سام شکوه یک تمدن:
بنای با عظمت قلعه سام بر فراز کوهی به همین نام در غرب روستای چم بور از توابع شهرستان شیروان و چرداول قرار دارد. معماری این قلعه متعلق به دوره پرشکوه ساسانی است. علاوه بر این معماری در قسمت جنوب غربی قلعه آثار چهارطاقی مشهود است. در کنار این مجموعه معماری چند درخت کهنسال چنار با قدمتی ۵۰۰ ساله و چشمه ای گوارا از دل کوه بیرون آمده چشم اندازی بکر و طبیعی را آفریده است که چشم هر گردشگری را می نوازد. علاوه بر درخت چنار ریشه درختی به نام عود یا هومه که از آن در اعیاد و جشنها استفاده می شده یافت شد. برای رسیدن به این قلعه با چشم انداز طبیعی و زیبا باید ۴ ساعت کوهنوردی را تحمل کرد.
12) تاریخچه مطالعات باستان شناسی دشت ایوان:
شهرستان ایوان غرب در موقعیت جغرافیایی 19/46 طول شرقی و59/33 عرض شمالی در غرب کشور و در شمال غربی استان ایلام واقع شده که متوسط ارتفاع آن از سطح دریا 1170 متر است. این منطقه از شمال به گیلان غرب کرمانشاه، از جنوب به بخش چوار، از شرق به شیروان چرداول و از غرب به کشور عراق منتهی ومحدود می شود. این شهرستان دارای دو بخش مرکزی و زرنه است. این شهرستان از نظر مطالعات باستان شناسی عصر برنز ، عصر آهن 1، 2 و 3 دارای اهمیت زیادی است. سایت های مربوط به این دوره هابیشتر به صورت قبرستان است.
13) شهر ساسانی سیمره:
شهر باستانی سیمره که در تقسیم بندی جغرافیایی کهن جزء سرزمین جبال قرار گرفته ، در ۱۲۰ کیلومتری جنوب شرقی ایلام و 45 کیلومتری غرب پل دختر به عرض و طول جغرافیایی 33درجه و 7 دقیقه و 47 درجه و 21 دقیقه ، با ارتفاع 720 متر از سطح دریا واقع است و هم اکنون شهر جدید دره شهر در غرب ویرانه های آن بنا شده است . دره شهر در مرز پشتکوه و پیشکوه در دره سیمره، در دامنه های شمالی کبیر کوه قرار دارد و با کوه های مله در شمال و کبیرکوه در جنوب احاطه شده است . کبیر کوه پوشیده از جنگل های بلوط از مله آفتو (گردنه آفتاب) شروع شده و در محلی به نام دمشا همانجائیکه رودخانه ی سیمره به جانب خوزستان تغییر مسیر می دهد و ادامه آن در خاک بختیاری کشیده شده است . در شرق این محوطه باستانی کوه های کم ارتفاعی است که اهالی محل آن ها را تپه های گچی می نامند و ادامه بقایای ساخت و سازهای معماری شهر کهن تا بالای این ارتفاعات پیش می رود (خانزادی، 1385).
بخش سوم: پیشینه تحقیق
2-22 تحقیقات داخلی
1) در مقاله ای که توسط شمس و امینی در سال (1389) ارایه شد به ارزیابی شاخص فرهنگ ایرانی و تاثیر آن در توسعه گردشگری پرداخته است و بیان می کند که می توان با برقراری رابطه بین فرهنگ و گردشگری این گنجینه را به منبع خوبی برای جذب گردشگران داخلی و خارجی تبدیل کرد زیرا فرهنگ دیرینه کشورمان از مولفه ها و عناصر متعددی تشکیل شده که از آن ها می توان به زبان پارسی، آداب و رسوم و اعیاد ملی، ادبیات و شخصیت های اسطوره ای، معماری ایرانی، تنوع قومی و دین اسلام و ادیان و مذهب های مختلف اشاره کرد. این تنوع و گوناگونی که در فرهنگ و تمدن کهن ایرانی دیده می شود را می توان برای کشورمان به لحاظ گردشگری، با برنامه ریزی و مدیریت صحیح تبدیل به یک سرمایه ارزشمند و جاذبه کرد زیرا از نظر فرهنگی ایران از ظرفیت های گردشگری بالایی برخوردار است (شمس و امینی، 1389).
2) جهانیان و همکارانش (1389) با تاکید بر ارتباط مولفه های فرهنگ و گردشگری، نشان دادند که ایران، کشوری متنوع، متکثر و مرکب از اقوام و خرده فرهنگ های گوناگون است که در میان آنها عناصر هویتی، دینی، ذهنی، تاریخ مشترک و جغرافیای واحد از اهمیتی بسیار برخوردار است. بدیهی است که گسترش ایرانگردی در قالب گردشگری، زیربنای برقراری شناخت مشترک و درک متقابل میان خرده فرهنگ ها محسوب می شود (جهانیان و همکارانش، 1389).
3) نتایج حاصل از کار پژوهشی مدهوشی و ناصر پور (1382) نشان می دهد که بین تعداد مراکز تصمیم گیری و توسعه یافتگی صنعت گردشگری، ضعف بازاریابی و توسعه نیافتگی، ضعف امکانات زیربنایی و خدمات گردشگری و توسعه نیافتگی و بالاخره فقدان فرهنگ پذیرش گردشگر و توسعه نیافتگی صنعت گردشگری رابطه مستقیم و معناداری وجود دارد (مدهوشی و ناصر پور، 1382).
4) خاکساری در مقاله ای با عنوان برنامه ریزی توسعه گردشگری در ایران، در سال (1391) نشان داد که ایران با وجود ظرفیت های مناسب و گسترده جذب گردشگر خارجی با محدودیت ها و موانع مذهبی-سیاسی منحصربفردی مواجه است که بشدت بر روی انتخاب مقصد توسط گردشگران بالقوه تاثیر می گذارد. این واقعیت لزوم برنامه ریزی خاص و بومی سازی توسعه این صنعت را در جمهوری اسلامی ایران بشدت نمایان می سازد (خاکساری، 1391).
5) علیقلی زاده فیروز جایی و همکارانش (1388)، در مقاله خود که به نگرش و گرایش جامعه میزبان به توسعه گردشگری در نواحی روستایی پرداخته بود، نشان دادند که گردشگری یک فعالیت منبع پایه است و به جاذبه ها و خدمات وابسته است، اما در عین حال توسعه موفقیت آمیز آن مستلزم میهمان نوازی و استقبال از طرف جامعه میزبان نیز می باشد. به طوری که بدرفتاری، بی علاقگی و سوءظن جامعه محلی، نهایتاً به گردشگران منتقل خواهد شد و احتمالاً عدم تمایل گردشگران به بازدید مجدد از مقصدهای مذکور، را در پی خواهد داشت (علیقلی زاده فیروز جایی و همکارانش، 1388).
6) صدر موسوی و دخیلی کهنمویی طی مطالعه ای در سال (1384) تاکید کردند که برنامه ریزی اصولی و به ویژه تهیه و اجرای طرح جامع گردشگری نه تنها می تواند امکان جذب گردشگر بیشتر را فراهم آورد، بلکه می تواند آثار زیان بار توسعه گردشگری بر محیط زیست و فرهنگ جامعه را نیز کاهش دهد (صدر موسوی و دخیلی کهنمویی، 1384).
7) طیبی و همکارانش در سال (1386) طی تحقیقی با عنوان بررسی رابطه ی بین توسعه ی گردشگری و رشد اقتصادی نشان دادند که امروزه گردشگری ، یکی از بزرگ ترین بخشهای اقتصادی در بسیاری از کشورها به شمار می رود. گردشگری برای ایران که وابستگی شدیدی به درآمدهای نفتی دارد، می تواند به عنوان راهی برای رهایی از وابستگی به درآمدهای نفتی و خروج از اقتصاد تک محصولی باشد. همچنی نشان دادند که رابطه ی علّی بین گردشگر ی و رشد اقتصادی ایران، یک رابطه ی علّی دوطرفه است و بین این دو متغیّر، یک تعادل بلند مدت وجود دارد (کمیل طیبی و همکارانش، 1386).
2-23 تحقیقات خارجی
1) در کتابی که با هدف تحلیل روابط بین توریسم و فرهنگ و بررسی جذابیت ها و موقعیت رقابتی مکان های گردشگری توسط آرزنی (2009) به رشته تحریر درآمده تاکید شده که فرهنگ عامل مهمی در ایجاد جذابیت برای توریست های خارجی و همچنین جذب توریست های داخلی و تشویق آنها به سرمایه گذاری محسوب می شود (Arzeni, 2009).
2) ویلیامز (2006) در پژوهشی به این نتیجه دست یافت که وضعیت اماکن تاریخی و آثار باستانی، تسهیلات اقامتی و ایجاد دفاتر بازاریابی و اطلاع رسانی از عوامل موثر در توسعه صنعت گردشگری است (Williams, 2006).
3) گیل مور (2002) در پژوهشی به این نتایج دست یافت که حفظ، نگهداری، مرمت، توجه بیشتر به جاذبه های گردشگری، تاکید بر استفاده از معماری سنتی در ساخت اماکن گردشگری و ایجاد زیرساخت های مناسب می تواند به افزایش ورود گردشگران و توسعه صنعت گردشگری منجر شود Gilmore, 2002)).
4) یوزاما (2008) با ارائه مقاله ای نشان دادند که توسعه گردشگری در بر گیرنده توجه به ابعاد توسعه در تمامی سطوح فردی، هدایت سرمایه ها، جهت گیری پیشرفت فن آوری و تغییر ساختاری و نهادی است که با نیازهای حال و آینده گردشگران سازگار باشد (Austin, 2008).
5) لوییس و همکارانش (2004)، به بررسی رابطه ی گردشگری و رشد اقتصادی در کشورهای آمریکای لاتین طی دوره ی 1985 تا 1988 پرداخته اند. آنها برآوردی از روابط بین رشد اقتصادی و رشد سرانه ی گردشگری را به دست آورده اند. نتایج مطالعه آن ها نشان می دهد که صنعت گردشگری برای رشد اقتصادی کشورهای با درآمد پایین و متوسط هم چون کشورهای آمریکای لاتین مناسب است (Luis, 2004).
6) کیم و همکاران (2006)، رابطه ی علّی بین گسترش گردشگری و رشد اقتصادی را در تایوان آزمون می کنند. یک آزمون علی به دنباله ی روش هم جمعی انجام شده است ، تا جهت علّیت بین گسترش گردشگری و رشد اقتصادی را مشخص کند. نتایج نشان می دهد که یک رابطه ی تعادلی بلندمدت بین گردشگری و رشد اقتصادی در کشور تایوان وجود دارد و هم چنین رابطه بین این دو متغیر، یک رابطه ی علّی دو طرفه است . به عبارت دیگر در کشور تایوان، گردشگری و رشد اقتصادی یکدیگر را تقویت می کنند (Kim et al., 2006).
7) دریتساکیس (2004)، اثر گردشگری بر رشد اقتصادی بلندمدت یونان را با استفاده از روش علّیت گرنجر آزمون کرد. یک بردار هم جمع بین میزان ارز موثر و , GDP درآمد حاصل از گردشگری بین المللی طی دوره ی 1960 تا 2000 وجود داشت. آزمون های علّیت گرنجر که بر مدل های تصحیح خطا پایه ریزی شده بود، مشخص کرد که یک رابطه ی علّی قوی دو طرفه بین درآمدهای حاصل از گردشگری بین المللی و رشد اقتصادی وجود دارد. به طور مشابه، روابط علی معنی داری بین نرخ ارز موثر و رشد اقتصادی و هم چنین، بین نرخ ارز موثر و درآمدهای حاصل از گردشگری بین المللی در این دوره در کشور یونان مشاهده شد (Dritsakis, 2004).
8) سکیورا و کمپوز (2005)، در مقاله ای با استفاده از روش داده های تابلویی و چهار دوره ی زمانی پنج ساله بین 1980 تا 1999 ، به این نتیجه دست یافتند که به طور متوسط کشور های گردشگر محور نسبت به کشورهای دیگر رشد بیشتری دارند. آنان هم چنین اشاره می کنند که گردشگری، به تنهایی نمی تواند نرخ های رشد بالاتر این کشورها را توضیح دهد (Sequeira & Campos, 2005).
9) توه و همکاران (2001)، به منظور بررسی رابطه بین مراحل توسعه ی کشور و وضعیت گردشگری آن، روش نظری تجاری جدیدی را معرفی کرده اند. فرض اساسی در این نظریه این است که بر اساس تراز مسافرت، کشورهای کمتر توسعه یافته عموماً به وضعیت ابتدایی یا مرحله ی مقدماتی (صادرکننده خالص گردشگر ) و کشورهای توسعه یافته به وضعیت نهایی یا مرحله ی نهایی (وارد کننده ی خالص گردشگر ) نزدیک تر هستند (Toh et al., 2001).
10) توسام و جنکینز (1996) ، در تحقیقات خود عنوان کرده اند که می توان با اتخاذ سیاست های توزیع امکانات توریستی در سطح کشور به نحوی که با ایجاد جاذبه های متنوع برای جهانگردان از تراکم بی رویه و هجوم به نقاط مشخص توریستی جلوگیری به عمل آورد. هم چنین برنامه ریزی های متمرکز در سطح ملی در خصوص توریسم نمی تواند به طور کارا و موثری عمل کند و بهتر است از نظام غیرمتمرکز استفاده شود (Tosum & Jenkins, 1996).
فهرست منابع:
فهرست منابع فارسی:
1. ابراهیم زاده، ع.، طارمیان، ح.، کاظمی زاد، ش. (1389). چهارمین کنگره بین المللی جغرافی دانان جهان اسلام. ایران، زاهدان.
2. بنی سلیم، م. (1387). جلوه های پیوستگی در تمدن و فرهنگ ایران. فصلنامه تخصصی فقه و تاریخ تمدن، 4(15)، 30-9.
3. پاپلی یزدی، م.ح.، سقایی، م. ( 1385 ). گردشگری(ماهیت و مفاهیم). چاپ اول، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.
4. تقوایی، م.، موسوی، س.ع.، غلامی بیمرغ، ی. (1389). تحلیلی بر توسعه گردشگری مذهبی. فصلنامه علمی – پژوهشی فضای جغرافیایی، 10(31)، 64-39.
5. جهانیان، م.، قرخلو، م.، زندی، ا. (1389). مقدمه ای بر همبستگی ملی با تاکید بر مولفه های فرهنگ و گردشگری ، فصلنامه علمی پژوهشی جغرافیایی انسانی، 2(3)، 114-101.
6. خاکساری، ع. (1391). برنامه ریزی توسعه گردشگری در ایران: ویژگی ها و نقش برنامه ریزان توسعه گردشگری در کشورهای اسلامی. فصلنامه علوم اجتماعی، (58)، 33-1.
7. دانش پژوه، م. (1381). فرهنگ ایرانی و تاثیر آن در فرهنگ جهان. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 78-67.
8. دریایی، م. (۱۳۸۴). سیاحت و جهانگردی در فرآیند تمدن و قرآن. تهران: نشر سبحان نور، چاپ اول
9. رنجبریان، ب.، زاهدی، م. (1386). خدمات صنعت گردشگری. اصفهان، انتشارات چهار باغ.
10. زاهدی، ش. (1377). تحلیلی بر تبعات توسعه جهانگردی. فصلنامه مطالعات مدیریت، (20)، 53-43.
11. زنگی آبادی، ع.، محمدی، ج.، زیرک باش، د. (1385). تحلیل بازار گردشگری داخلی شهر اصفهان. مجله جغرافیا و توسعه، 156-131.
12. ساروخانی، باقر. (1375). درآمدی بر دایره المعارف علوم اجتماعی. جلد 1، تهران، کیهان.
13. شمس، م.، امینی، ن.(1388). ارزیابی شاخص فرهنگ ایرانی و تاثیر آن در توسعه گردشگری. فصلنامه جغرافیای انسانی، 1(4)، 93-81.
14. صدر موسوی، م.، دخیلی کهنمویی، ج. (1384). ارزیابی وضعیت تسهیلات گردشگری استان آذربایجان شرقی از دید گردشگران. پژوهش های جغرافیایی، (61)، 143-129.
15. ضرغام، ح. (1376). راهکارایی برای توسعه جهانگردی در جمهوری اسلامی ایران. مجموعه مقالات نخستین همایش جهانگردی در جمهوری اسلامی ایران، جلد 1، 404-299.
16. طیبی، س.ک.، بابکی، ر.، جباری، ا. (1386). بررسی رابطه توسعه گردشگری و رشد اقتصادی در ایران (1383-1338). پژوهشنامه ی علوم انسانی و اجتماعی "ویژه اقتصاد"، 7(26)، 110-83.
17. علیقلی زاده فیروز جایی، ن.، قدمی، م.، رمضان زاده لسبویی، م. (1389). نگرش و گرایش جامعه میزبان به توسعه گردشگری در نواحی روستایی نمونه مورد مطالعه: دهستان گلیجان، شهرستان تنکابن. پژوهش های جغرافیای انسانی، (71)، 48-35.
18. فاضل نیا، غ.، هدایتی، ص. (1389). راهبردهای مناسب برای توسعه گردشگری دریاچه ی زریوار. جغرافیا و توسعه، (19)، 170-145.
19. فرج زاده اصل،م. (۱۳۸۴). سیستم اطلاعات جغرافیایی و کاربرد آن در برنامه ریزی توریسم. انتشارات سمت، تهران ، چاپ اول.
20. قادری، ا.، عزتی، ع.ا.، حافظی زاده، ش. (1388). راهکارهای استفاده از مراسم تاسوعا و عاشورا به عنوان پتانسیل توریسم فرهنگی – مذهبی در محدوده ی بخش مرکزی تهران. مجله علمی – پژوهشی فضای جغرافیایی، 9(28)، 101-75.
21. کاظمی، م. (1387). تحلیل ادراک شهروندان زاهدانی در توسعه گردشگری چابهار. جغرافیا و توسعه، (12)، 100-81.
22. کاظمی، م.، کاظمی، س. (1387). بررسی آثار فرهنگی توسعه گردشگری و نقش آن در تقویت فرهنگ ملی با نگاهی به برنامه چهارم توسعه. 17-1.
23. لی، ج. (۱۳۷۸). گردشگری و توسعه در جهان سوم. ترجمه؛ افتخای، علی رضا رکن الدین و صالحی امین ، معصومه،شرکت چاپ و نشر بازرگانی، تهران، چاپ اول.
24. مافی، ع.، سقایی، م. (1388). کاربرد مدل ms-swot در تحلیل مدیریت گردشگری مطالعه موردی : کلانشهر مشهد. جغرافیا و توسعه ، (14)، 50-27.
25. مدهوشی، م.، ناصر پور، ن. (1382). ارزیابی موانع توسعه صنعت گردشگری در استان لرستان. فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی، (28)، 58-25.
26. میرزایی، ر. (1388). تاثیر توسعه گردشگری روستایی بر اشتغال در منطقه اورامانات کرمانشاه. فصلنامه روستا و توسعه، 12(4)، 76-49.
27. الوانی، س. م.، پیروزبخت، م. (۱۳۸۵). فرایند مدیریت جهانگردی. تهران : دفتر پژوهشهای فرهنگی، چاپ اول.
28. وای گی، چ.و. (۱۳۸۵). جهانگردی در چشم اندازی جامع. ترجمه پارساییان ، علی و اعرابی، محمد، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی، چاپ سوم.
29. ولا، ف.، بیچریل، ی. (۱۳۸۴). گردشگری بین المللی. ترجمه گوهریان، محمد ابراهیم و کتابچی ، محمد مهدی، موسسه انتشارات امیر کبیر،تهران ، چاپ اول.
30. همایون، م. ه. (۱۳۸۴). جهانگردی: ارتباطی میان فرهنگی. انتشارات دانشگاه امام صادق، تهران، چاپ اول.
فهرست منابع غیر فارسی:
31. Alavi, J. and Yasin, M. (2000). Iran's Tourism Potential and Market Realities: An Empirical Approach to Closing the Gap. Journal of Travel and Tourism Marketing, 9(3).
32. Arzeni, S. (2009). The Impact of Culture on Tourism. OECD Centre for Entrepreneurship, SMEs and Local Development, 1-159.
33. Austin, U. (2008). Marketing Japans Tourism to the World. Paper Presented at the Annual Conference of British Association of Japenese Studies in University of Manchester ,11-12 April.
34. Dritsakis, N. (2004).Tourism as a long-run economic growth factor: An empirical investigation for Greece using causality analysis. Tourism Economics, 10(3), 305-316.
35. Gilmore, J. H . (2002). Differencing Hospitality Cooperation's via Experiences. Cornell Hotel and Restaurant: Quarterly,43 (3), 87-92.
36. Gnoth, J., Zins, A.H. (2013). Developing a tourism cultural contact scale. Journal of Business Research 66, 738-744.
37. Hall, C. M., page, J. (2001). The Geography of tourism and Recreation, Routledge .
38. Kim, H.J., Chen, M.H., Jang, S.SH. (2006). Tourism expansion and economic development: The case of Taiwan. Tourism Management, 27, 925-933.
39. Luis, J., Morales, N.M., Scarpa, R. (2004). Tourism and Economic Growth in Latin American Countries: A Panel Data Approach. Natural Resources Management (NRM), NOTA DILAVORO 26.
40. Machintosh, R., & Ritchie, R. B. (1995). Tourism principle, practice, philosophies. United States of America: John Wiley & sons, Inc.
41. Richards,G. (2002). Torism and the world of Culture and Heritage. tourism Receration Research, (25)1, 9-17.
42. Sequeira, T.N., Campos, C. (2005). International Tourism and Economic Growth: a Panel Data Approach. Natural Resources Management (NRM), NOTA DI LAVORO 141.
43. Toh, R.S., Khan, H. Koh, A.J. (2001). A travel balance approach for examining tourism area life cycles: The Case of Singapore. Journal of travel Research, 39, 426-432.
44. Tosum, C. and Jenkins, L. (1996). Regional Planning Approach to Tourism Development: The Case of Turkey. Tourism Management, 17 (7), 112-119.
45. UNWTO. (2009). Tourism: Creating Opportunities in Challenging Times. UNTWO News: Magazine of the World Tourism Organization XXIII (1), 1-57.
46. Van Beynen , M. (2007). Tourism Industry. The Christchurch Press.
47. Williams, A. (2006). Tourism Hospitality Marketing : Fantasy, Feeling and Fun. International Journal of Contemporary Hospitality Management, (18)6,482-491.
48. World Tourism Organisation. (2000). Tourism 2020 Vision 6, South Asia , 11.
49. Zhong, L., et al. (2011). Research on environmental impacts of tourism in China: Progress and prospect. Journal of Environmental Management 92, 2972-2983.
50. Chris choi, H.S., Sirakaya, E. (2005). Measuring residents attitude toward sustainable tourism: development of sustainable tourism attitude scale. Journal of travel research, (43).
1 Antonio Savignak
2 Canterbury
3 Composteia
4 Marco Polo
5 The United Nations World Tourism Organization
6 Anthony
7 Robert Sherley
8 Jean Babtiste Tavernier
9 Sir Thomas Herbert
10 Pietro Dela Valle
11 Adam Olearius
12 Jean Clardin
—————
————————————————————
—————
————————————————————