تحلیل منظر
نسیم رستمی
سمیرا ایمانی
زهرا شرقی
نیمسال دوم1392
استادمربوطه:
مهندس مشروطی
بیش از یک دهه است که عبارت منظر شهری در محافل علمی و حرفه ای ایران مورد استفاده قرارمیگیرد. در این مدت همایشها و سخنرانیهای زیادی در گوشه و کنار کشور با عناوین مشابه برگزار شده است. سیمای شهری، سیما و منظر، چشم اندازهای شهری، سیما و طراحی شهری، طراحی سیما و منظر از جمله واژه هایی است که برای بیان آنچه که مدیران و متخصصان با وجدان و تجربه خود درک کرده اند به کار گرفته میشود.
رواج مفهوم منظر شهری در محافل علمی، حرفه ای و تصمیم گیری به عنوان یکی از نیازهای ارتقای کیفیت شهرهای امروز، قبل از آن که به دقت تعریف شده باشد، نشان از ضرورت آن دارد. وجدان عمومی نیازی را یافته که شهر از آن بی نصیب است. منظر شهری، بعد جدیدی از هویت سیال شهراست
که مستقیماً با ادراک شهروندان ازشهر رابطه دارد. در حقیقت، آنچه از شهر توسط شهروندان فهمیده میشود، منظر شهری است.
منظر شهر، مهمترین حامل هویت شهر است زیرا مفاهیمی را باز تولید میکند که برآمده از توده، فضا و عناصر گوناگون شهری است که در طول تاریخ و در تعامل انسان ها با محیط و با یکدیگرپدید آمده اند.
مقدمه
منظر از جدیدترین علوم مرتبط با محیط است که با داشتن پایگاه فلسفی و تئوری علمی، نظریات نوینی را در ارتباط بین انسان و محیط ارائه مینماید. نگاه از دریچه منظر به شهر، فرای کالبد آن بوده و در تقابل با بسیاری از نظریه های کلاسیک است. از طرف دیگر برای ارتقاء کیفیت شهر، تخصصهای مختلفی از حوزه های متفاوت بر پایه جهان دو قطبی دکارت تولید شده اند . بنابراین برای مداخله در شهر تنها بایدکالبد آن دیده شود و یا در حوزه علوم اجتماعی و نظری مورد بررسی قرار گیرد.
نظریه منظر، این جهان دوقطبی را درهم میشکند و آنرا مستقل از زمان ومکان نمی پندارد. لذا به دنبال نظریه های شکل شناسی نبوده، بلکه شهر را موجودی پویا و درحال حرکت می بیند که تغییر میکند و با خود، دامنه فرهنگ، جامعه و نگاه انسان را نیز تغییر میدهد.
منظر شهری چیست؟
منظر شهری نمیتواند تنها در کالبد، تناسبات و ابعاد شکلی خلاصه شود، نمیتواند هنر تجسمی باشد که شهر را خمیرگونه آرایش نماید . منظر شهری حامل معناست، معنایی که حاصل تجربه ساکنین از شهر در طول تاریخ است. این ماهیت نمیتواند انتزاعی باشد، با کالبد شهر در ارتباط است و مردم آ نرا درک میکنند.
دیدهای متوالی در منظر شهری
شهر متشکل از شبکه ای از فضاهای متوالی با کیفیات بصری متفاوت است. این توالی فضایی در صورتی بوجود می آیدکه انسان در طول یک مسیر، فضاهای قابل تمایز از یکدیگر را ادراک کند و آنها را به عنوان فضاهای مرتبط به هم تلقی نماید. فضاهایی که در چنین ترکیب بی پایانی شرکت داشته اند به طور هم زمان قابل دیده شدن نیستند و دریک توالی بصری ادراک می شوند. شهروندان با عبور از این فضاها، ادراکات حسی مختلفی را در اثر دریافت پیام های متنوع کسب می نمایند (حسینی و رزاقی اصل،1387).
این ادراکات در مجموع به گونه ای مناظر متمادی از یک مجموعه در ذهن ناظر نقش می بندد و ارزش های منظر شهری را در ابعادی دینامیک تنوع می بخشد. همان طور که ذکر گردید، این فرآیند پویا در
منظر شهری نیاز به حرکت دارد و شامل صرف زمان میگردد. حرکتی که هر زمان همراه با دیدی نو، بسته به ویژگی های فضا حاصل میگردد و به دیدهای پیاپی و مرتبط منجر می شود که ارزش های سه بعدی بسیاری را در خود نهفته دارد.
دیدهای متوالی با حرکت از مکانی به مکان دیگر تاکید و تاثیرپذیری قوی از بعد سوم در ناظر ایجاد میکند. در دیدهای پیاپی جنبه واکنشی پرهیجانی نهفته است که به ناظر ضمن حرکت در فضای شهری مطلوب دست میدهد.
دیدهای متوالی در منظر شهری
لذا مفهوم دیدهای متوالی، بارمعنایی خاصی در منظر شهری یافته است و به عنوان یکی از تکنیکهای سنجش کیفیت فضا شمرده می شود.
بنابراین معماران و طراحان شهری به هنگام طراحی منظر شهری نیازمند درک و شناخت صحیح این مفهوم تاثیرگذار بر ادراک ناظر می باشند.
دیدهای متوالی در منظر شهری
ارتباط اجزا در ساختار فضایی بسیاری از شهرها تحلیلگران فضای شهری را به نتایج جالبی رهنمون ساخته است. برای نمونه اگر خیابانی را در نظر گرفت که از رشته ای از فضاهای ایستا و پویا تشکیل شده باشد، ترکیب مجموعه باید به صورت یک کل منسجم جلوه کند. در اینجا هر فضایی باید با فضای مجاور ارتباط داشته باشد. این ارتباط ممکن است ازنظر تقابل فضاها باشد، یا تفاوت آنها برحسب تناسب و ترکیب و مصالح و مانند آن؛ در هر حال، گیرایی وکشش بصری با حرکت از فضایی به فضای دیگر افزایش می یابد(توسلی،1382) این کشش بصری را به شکل تسلسل زمان و فضا درک میک نیم. با حرکت ما، پرسپکتیو مکان نیز از نظر فیزیکی تغییر میک ند. درک ما از مکان از آنچه که قبلاً تجربه شده وآنچه انتظار داریم ببینیم نیز تاثیر میپذیرد. مثلاً ورود به یک فضای بزرگ از طریق فضایی کوچکتر، می تواند موجب شود که فضای بزرگ با هیبت تر به نظر برسد. حرکت می تواند به عنوان یک سکانس مصور خوانده شود. درک ما از گذرزمان و فاصله طی شده با واقعیت تفاوت دارد و تا اندازه ای، تابعی از کیفیتهای بصری و تجربی محیطی است که ما درطول آن حرکت میک نیم.
همان طور که تجربه ما از محیط های شهری یک فعالیت پویا است که با حرکت و زمان درگیر است، تجربه زیباشناختی ناشی از حرکت در طول فضا نیز یک بخش مهم از بعد بصری درک منظر است.
محیط به عنوان یک سکانس پویا، زودگذرو در حال آشکار شدن، تجربه می شود.
دیدهای متوالی در منظر شهری
"گوردن کالن " در باب جنبه های بصری منظر شهری بیان میک ند که این تجربه نوعاً مجموع های از کشش ها و مکاشفه ها است با جذابیتی که بوسیله تضادها ایجاد می شود، او اهمیت ویژه ای را در کشش
بین اینجا و آنجا دید، و این موضوع را مورد توجه قرار داد که محیط شهری باید از نقطه دید شخص در
حال حرکت طراحی شود. البته لازم به ذکر است که روش های جدید مسافرت راه های بیشتری برای مشاهده فراهم کرده است. این مساله به ایجاد تصاویر ذهنی متعدد از محی طهای شهری که ناشی از سرع تهای متفاوت حرکت است منجر می شود.
دید عابر پیاده می تواند متوقف و با محیط اطرافش درگیر شود ولی رانندگان، محیط شهری را با سرعت و
از طریق شیشهجلوی اتومبیل م یبینند و همزمان روی جاده، تراف کی و هر علامت یا مسیر دیگری تمرکز میک نند. اگرچه آنها در سرعت و به طور کلی از طریق شیشه نگاه میک نند.
از مهمترین نظری هها در مبحث ارتباط سلسله ای از فضاها و حرکت در مناظر متمادی و توالی بصری، نظریه "دیدهای متوالی" است که "گوردن کالن" بر آن تاکید دارد، همان طور که کالن می گوید، با قدم زدن از یک سو به سوی دیگر، باگام هایی یکسان، فضاهایی که به صورت متوالی آشکار م یشوند در پیش روی ما قرار خواهند گرفت. کوچکترین انحراف و جلو و عقب رفتن فضاها باعث ایجاد یک صحنه جدیدتر و میهج تر می شود.
حرکت و دیدهای متوالی در شهر
توالی فضایی
از نظر گوردون کالن "توالی" کلیدی ترین معیار در تجربه زیبایی یک منظر می باشد. توالی در اندیشه کالن با مفهوم حرکت ارتباط می یابد به طوری که درمقدمه کتاب خود اشاره میکند که«هر چند عابر پیاده در داخل شهر با سرعت ثابت حرکت میکند، ولی مناظر شهری در دسته ای از آشکارسازی ها به چشم می خورنداین را ما دید پی در پی می نامیم».
دریافت چشم اندازهای متوالی در طول مسیر منجر به جلب توجه انسان به محیط و ایجاد تاثیرات مطلوب بصری خواهد شد. یک راه طولانی به واسطه ای که دید اولیه به زودی با چشم مانوس میگردد بی اثر و خسته کننده میشود. مغز انسان به تباینهاو تفاو تها میان اشیاء عکس العمل نشان میدهد، و وقتی که دو منظره
(خیابان و فضای باز) در آن واحد در حافظه قرار میگیرند، یک تفاوت آشکاری احساس میگردد و بشر در یک احساس عمیقتری قابل مشاهده است.
با کنار هم گذاردن مناظر دل انگیز درکنار یکدیگر، شهر سرزند ه تر شده و در غیر این صورت شهر در کنار ما بدون شکل و جنبش ظاهر میشود.
توالی فضایی
بنابراین در ارزیابی دیدهای پی در پی لزوم توجه به وجود ارتباط میان دو منظره موجود و در حال نمایان شدن وتناسبات میان اجزای آنها از اصول اولیه ایجاد تداوم بصری خواهد بود.
با توجه به مطالب فوق شاخصهای زیر در دستیابی به توالی فضایی پیشنهاد می شود:
محصوریت
ایجاد موانع دید در مسیرهای طولانی و مستقیم
ارتباط کالبدی اجزا با یکدیگر و با کل
تداوم حرکت
نظم و تناسبات
تعریف اتصالات
تنگ و گشاد شدن فضا
فضاهای ایستا و پویا
عوامل ایجاد کننده وحدت و تاکید
تفاوت منظر شهری با سیمای شهری
«سیمای شهر»1 که متفکر و متخصص برجسته شهرسازی «کوین لینچ»، اولین بار بصورتی جدی حدود چهار دهه پیش آن را مطرح و معرفی کرد، ازجمله مهم ترین اثرات روانی سکونتگاههای شهری است که از ابعاد کالبدی شهر ها یعنی «منظر شهری»۲ ناشی می شود.
حقیقت این است که مردم عادی و افراد غیرمتخصص تفاوتی بین «سیما» و «منظر» شهری قائل نیستند و این هر دو واژه را مترادف و هم معنا با هم تلقی کرده و به کار می برند. اما برای منظر شهری تعاریف متعددی ارائه شده که با بررسی و مقایسه آن ها با تعریف «سیمای شهر» که بدان اشاره شد، تفاوت این دو اصطلاح مشخص خواهد گردید.
تفاوت منظر شهری و سیمای شهری
مقایسه منظر شهری با سیمای شهری:
• اگر به فرم تناسبات را اضافه کنیم منظر است و اگر به منظر شهری، فضای روانی و اجتماعی را اضافه کنیم، «سیمای شهری» خواهد بود که موضوع طراحی شهری است. (منوچهر مزینی)
• آن بخش از فرم که بوسیله انسان درک می شود «منظر» است. منظر، درواقع سامانه معنادار فرم ها و عملکردهاست. یا به عبارت دیگر منظر، تبلور بصری، کارکردی و معنایی چیزهایی است که سامانه فضاهای شهری را شکل می دهد. منظر، درحقیقت ابزار است و هدف نیست. (مصطفی بهزادفر)
• چشم ما محیط را تعریف و ذهن ما آن را تکثیر می کند که به این محصول ذهنی «سیمای شهری» می گویند. (مانینگ)
• «منظر» پرورانده و آمایش شده در ذهن را «سیما» می گویند. (کوین لینچ)
تفاوت منظر شهری و سیمای شهری
بنابراین، منظر درواقع یکی از عوامل و اجزای اصلی تشکیل دهنده سیمای شهری است و نه همه آن. و یا به عبارتی دیگر، منظر بخش ملموس یک محیط شهری وسیما تصویر ذهنی و یا چیزی است که انسان، محور آن است. در سیما انسان، اساس و محور است حال آن که منظر مستقل از انسان و به عنوان یک واقعیت فیزیکی مطرح است.
به طور خلاصه می توان تعریف ذیل را که در بیانیه همایش سیما و منظر شهری: تجارب جهانی و چشم انداز آینده به منظور ایجاد زبانی مشترک دررابطه با مفاهیم طراحی شهری، بعنوان تعاریف پایه مورد تاکید قرار گرفته است، بعنوان تعریفی جامع و مانع از سیمای شهر ارائه نمود:
«سیما یا تصویر ذهنی عبارت از ذهنیتی است که از طریق ادراک و پردازش منظر در ذهن انسان ایجاد می شود.»
مبلمان در منظر شهری