پاورپوینت ریخت شناسی و منظر شناسی شهری در شهرسازی

به نام خدا

ریخت شناسی و منظر شناسی شهری در شهرسازی

ریخت شناسی یا مورفولوژی شهری به مطالعهٔ فرم سکونتگاه های انسانی و روند شکل گیری و تغییرشکل این سکونتگاه ها اطلاق می شود. هدف از مطالعهٔ ریخت شناسی، شناخت ساختار فضائی و خصوصیات یک منطقه شهری، شهر، شهرک یا روستا از طریق بررسی الگوی اجزاء و روند توسعه این مناطق است. ریخت شناسی شهری می تواند شامل تحلیل ساختار فیزیکی در مقیاس های مختلف و نیز الگوهای حرکت، کاربری زمین، مالکیت و اشتغال باشد تحلیل فرم های فیزیکی معمولاً مشتمل بر بررسی الگوی خیابان ها، قطعات زمین و ساختمان ها؛ که درمجموع به آنها دانه بندی شهری اطلاق می شود؛ می باشد. این تحلیل عموماً با استفاده از منابع کارتوگرافی و روند توسعه حاصل از مقایسهٔ نقشه های تاریخی، انجام می گیرد. در این زیرشاخه علمی توجه ویژه ای به چگونگی  تغییر فرم یک شهر در طول زمان و یا درمقایسه با سایر شهرها می شود. از دیگر موضوعات مهم مطرح در ریخت شناسی شهری بررسی و مطالعهٔ فرم های اجتماعی تاثیرگذار و تاثیرپذیر از چیدمان فیزیکی شهر و چگونگی فرایند تولید و بازتولید فرم های اجتماعی از فرم های فیزیکی، می باشد.
هرچند ایدهٔ اصلی ریخت شناسی (مورفولوژی) به نوشته های شاعر و فیلسوف مشهور، گوته (۱۹۷۰)، برمی گردد، این واژه برای نخستین بار در علوم زیستی به کار رفته و در سال های اخیر به طور فزاینده ای در علوم جغرافیا، زمین شناسی، زبان شناسی و سایر علوم (ازجمله برنامه ریزی شهری و طراحی شهری)، به کار گرفته شده است. ریخت شناسی شهری به عنوان یک شاخهٔ مطالعاتی مستقل ریشه در آراء و نظرات افرادی مانند لوئیس مامفورد، جیمز وانس و وارنز دارد. پیتر هال، مایکل بتی و سرژ سالات نیز از جمله افراد شاخص و صاحب نظر در این زمینه هستند. ریخت شناسی شهری به عنوان علم مطالعهٔ بافت های شهری و ابزار شناخت وضعیت محیط شهری، به طور معمول به طراحی شهری مرتبط می باشد.

ریخت شناسی شهری،
در الفاظی ساده، مطالعه ی فرم های شهر می باشد. اگرچه توافق عمومی ای میان ریخت شناسان مدعی درباره موضوع مطالعه شان وجود دارد، بر سر چگونگی مطالعه شدن فرم های شهری بحث قابل توجهی وجود دارد. یک منشا بدیهی درست نفهمیدن از این حقیقت مایه می گیرد که فعالان اصلی در دانش ریخت شناسی شهری را محققانی از یک تنوع وسیع از پس زمینه های زبانی، فرهنگی و رشته های متفاوت تشکیل داده اند. مسلما قسمتی از آشفتگی ایجاد شده توسط روش ها و نظریه ها در ریخت شناسی شهری توسط یک واژه نامه ی چند زبانی از اصطلاحات رشته می تواند برطرف شود. (larkham and jones 1991, malfroy 1986) با این حال، مقدار زیادی از آشفتگی و مشاجره ناشی از تنوع (وناسازگاری آشکار) صورت بندی های(نظامهای) نظری گوناگون است که توسط محققان با زمینه های معرفت شناختی و فلسفی متفاوت اخذ و ارائه شده اند. (Gerosa 1999) بنابراین یکی از ضروری ترین نیازها در رشته ی ریخت شناسی شهری که مورد بحث قرار گرفته است، شفاف سازی مبانی معرفتی و فلسفی آن می باشد.(Conzen 1998,Gerosa 1999,Whitehand 1999) بنابراین امکان بهبود خوانایی(شفافیت) علیرغم تفاوت های واژگان و زبان وپس ازآن پیش بردن گفتگو وجود دارد.( Gerosa 1999)

در ساخت مورفولوژیک شهرها تفکرات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، دینی و نظامی از عوامل
مهمی است که تاکنون در جغرافیای شهری به آن توجه نشده است. در حالی که هر کدام از این
عوامل مورفولوژی ویژه ای را نشان می دهد.

منظر شهری مجموعه ای از عوامل طبیعی و مصنوع است که تحت تاثیر ویژگی های طبیعی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی یک شهر شکل  گرفته و یا می گیرند. منظر شهری یک از عوامل کیفیی و مطلوبیت شهرها ، واقعی و عینی بوده و حاصل مشاهده و درک مظاهر گوناگون و ملموس شهر اعم از بناها ، فضاها ، فعالیت ها ، صداها ، بوها و… هنگام مواجه شهروند با پدیده شهر ( در مقیاس های مختلف ، اعم از  دیدن شهر از دور دست یا هنگام قرار گرفتن در شهر و یا حتی استقرار در بناها) است . منظر شهری صرفا دربر دارنده نمای ساختمان ها و عناصر قابل رویت نیست؛ بلکه صداها، بوها، انواع عناصر طبیعی و مصنوع ، خواه ثابت و خواه متحرک را در بر گرفته و شامل تمام آن چیزهائی است که توسط حواس انسان قابل درک است.

برنامه ریزی فرآیند تفکری است که هدف آن (به طور عمده) بهبود رفاه جامعه است.
برنامه ریزی؛ تعریف

در ماده(۴) قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری شهر اینگونه تعریف شده است: «محلی است با حدود قانونی که در محدوده جغرافیایی بخش واقع شده و از نظر بافت ساختمانی، اشتغال و سایر عوامل دارای سیمایی با ویژگی های خاص خود بوده، به طوری که اکثریت ساکنان دایمی آن در مشاغل کسب، تجارت، صنعت، کشاورزی، خدمات و فعالیت های اداری اشتغال داشته و در زمینه خدمات شهری از خودکفایی نسبی برخوردار و کانون مبادلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی حوزه جذب و نفوذ پیرامون خود می باشد … ».

آنچه که در این تعریف وجود دارد، توجه به ابعاد کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و حتی سیاسی شهر است، اما آنچه ما در اینمقاله به آن می پردازیم، این است که باید بدانیم که شهر واقعیتی است که علاوه بر فضاهای کالبدی به دلیل برخی ابعادش از حوزه علوم  اجتماعی و حتی علوم انسانی خارج می شود و می توان آن را صرفا در بعد فضایی آن مورد بررسی و تحلیل قرار داد.
گرچه مطالعات و تحقیقات در فضای شهری بیشتر معطوف به کالبد فضای شهر و چگونگی آرایش آن و نقش آن درتسهیل امور شهری بوده است، ولی درقوانین و مقررات در حوزه مدیریت و برنامه ریزی توسعه شهری کشور، عامل انسانی و توجه به نیازهای انسانی در فضای کالبدی شهر نیز قابل مشاهده است.

امروزه بسیار اتفاق افتاده است که با دیدن نمای یک ساختمان یا مکان، احساسات متفاوتی داشته باشیم. احساس تحسین یا احساس مصونیت و اطمینان و یا حتی حقارت. این موضوع یکی از دغدغه های اصلی مدیریت شهری و بسیاری از متخصصین است و این که آیا در  خصوص داشتن نمای زیبا برای ابنیه و فضاهای شهری، وجود ضوابط و مقررات قانونی ضرورت دارد و یا اینکه وجود قوانین و مقررات می تواند عاملی برای رعایت ضوابط مربوط به سیمای شهری باشد؟ نقش و وظایف مدیریت اجرایی شهر در خصوص سیمای شهری چیست؟ در این مقاله جایگاه قانونی وظایف شهرداری ها در خصوص مدیریت سیما و منظر شهری با تاکید بر وظایف شهرداری ها مورد بررسی قرار گرفته است.
 

شهرداری ها و توسعه شهری
در نظام مدیریت و برنامه ریزی شهری ایران، شهرداری مسئول مستقیم نظارت، کنترل و هدایت توسعه فضایی شهرها در چارچوب قانون و در راستای اهداف و راهبردهای طرح های توسعه شهری(جامع، تفصیلی و هادی) است و نقش مهمی در انتظام و سامان دهی فضایی شهرها بر عهده دارد. در این بین اهمیت تحقق و پایداری نظام مدیریت سیما و منظر شهری به منظور ایجاد نظم و توازن در فضاهای شهری  حایز اهمیت ویژه ای است. عدم تحقق این مهم، موجب عدم انتظام سلسله مراتب فعالیت و خدمات و سرانجام عدم سازمان یابی فضایی درون شهرها می گردد.
در ماده (۵۵) قانون شهرداری مسئولیت شهرداری ها در حوزه بهداشت شهری، مدیریت زیست محیطی و ساخت و سازهای شهری وظایف حاکمیتی و نظارتی شهرداری ها به عنوان یکی از نهادهای مسئول در حوزه مدیریت شهری تعیین و مشخص شده است، که عدم رعایت هر  یک توسط شهروندان و یا عدم نظارت بر انجام آنها توسط شهرداری ها بر زیبایی فضاها و سیمای شهر اثر نامطلوب خواهد داشت. در حوزه بهداشت عمومی وظیفه شهرداری در زمینه جمع آوری و رفت و روب معابر کاملا مشخص و تعریف شده است، زیرا عدم تنظیف معابر نازیبایی شهری را به دنبال خواهد داشت.
«تنظیف و نگاهداری و تسطیح معابر و انهار عمومی و مجاری آب ها و فاضلاب و تنقیه قنوات مربوط به شهر و تامین آب و روشنایی به وسایل ممکنه » .

یکی دیگر از مسایل و مشکلاتی که بر زیبایی شهرهای ایران سایه افکنده است و فضاهای شهری را مخدوش می کند، سد معبر و یا  اشغال فضاهای شهری توسط شهروندان است که عدم نظارت شهرداری ها در این خصوص می تواند سیمای شهری را تحت تاثیر قرار دهد. این در حالی است که شهرداری متولی جلوگیری از چنین اغتشاشات بصری است.
«سد معابر عمومی و اشغال پیاده روها و استفاده غیرمجاز آنها و میدان ها و پارک ها و باغ های عمومی برای کسب و یا سکنی و یا هر عنوان دیگری ممنوع است و شهرداری مکلف است از آن جلوگیری و در رفع موانع موجود و آزاد نمودن معابر و اماکن مذکور فوق وسیله مامورین خود راسا اقدام کند ».
شهرداری ها به عنوان تنها نهاد مجری طرح های توسعه شهری در کشور وظیفه صدور پروانه ساختمانی را بر عهده داشته و مکلفند طبق ضوابط طرح های توسعه شهری و براساس نقشه مذکور در پروانه های ساختمانی نوع استفاده از ساختمان را قید کنند و از هر نوع استفاده خلاف مندرجات پروانه ساختمانی جلوگیری بعمل آورند .

شهرداری ها دارای اختیار نظارت بر طرز استفاده از اراضی داخل محدوده و حریم شهر از جمله تعیین تعداد طبقات و ارتفاع و نماسازی و کیفیت ساختمان ها براساس نقشه جامع شهر و منطقه بندی آن با رعایت ضوابط و معیارهایی که از طرف شورای عالی شهرسازی تعیین و وسیله وزارت کشور ابلاغ خواهد شد هستند و با استفاده از اختیارات فوق مکلف به مراقبت در رشد متناسب و موزون شهرها و تامین تسهیلات لازم برای زندگی اجتماعی خواهند بود .
نوسازی و عمران و اصلاحات اساسی و تامین نیازمندی های شهری و احداث و اصلاح و توسعه معابر و ایجاد پارک ها و پارکینگ ها ( توقف گاه ها) و میدان ها و حفظ و نگهداری پارک ها و باغ های عمومی موجود و تامین سایر تاسیسات مورد نیاز عمومی و نوسازی محلات و مراقبت در رشد متناسب و موزون شهرها از وظایف اساسی شهرداری ها است و شهرداری ها در اجرای وظائف مذکور مکلف به تهیه برنامه های اساسی و نقشه های جامع هستند .
به منظور بهبود فضاهای شهری و جلوگیری از متروک ماندن و عدم استفاده از فضاهای شهری، شهرداری ها مجازند مالکان و صاحبان اراضی واقع در محدوده شهری را مجبور به احیاء اراضی و یا ایجاد ساختمان اساسی نمایند، در غیر این صورت تنبیهاتی بر آن مترتب است. بعلاوه شهرداری ها در حوزه اختیارات خود می توانند براساس ضوابط طرح های توسعه شهری، مالکان اراضی واقع در محدوده شهرها را وادار به نرده کشی و یا ایجاد فضای سبز در اراضی متعلقه نمایند.

به طوری که در تبصره(۲) ماده (۱۰) قانون نوسازی و عمران شهری، برای ساختمان های نوساز معافیت هایی در نظر گرفته شده است و در ماده ۲۹ قانون، برای اراضی واقع در محدوده شهر که فاقد ساختمان اساسی باشد، تنبیهاتی در قالب عوارض، به میزان دو برابر میزان مقرر در ماده( ۲) قانون دیده شده است. در تبصره (۱) همین ماده نیز مالکین این گونه اراضی را که طبق نقشه شهرداری به نرده کشی و ایجاد فضای سبز در اراضی مزبور اقدام نماید، مشمول تشویق نموده است.
«ساختمان های اساسی که به جای ساختمان های کهنه و قدیمی نوسازی و تجدید بنا شود به مدت سه سال از تاریخ اتمام بنا مشخص شده در پروانه ساختمان از پرداخت عوارض موضوع این قانون معاف خواهند بود ».
«عوارض اراضی واقع در محدوده شهر که آب لوله کشی و برق آن تامین شده و فاقد ساختمان اساسی باشد، دو برابر میزان مقرر در ماده(۲ ) این قانون خواهد بود ».
«در صورتی که مالکین این گونه اراضی، طبق نقشه شهرداری به نرده کشی و ایجاد فضای سبز در اراضی مزبور اقدام کنند، مشمول مقررات این ماده نبوده و عوارض به ماخذ مقرر در ماده(۲) این قانون وصول خواهد شد ».

زیباسازی شهری و شهرداری ها
شهرداری ها به عنوان نهاد محلی و مجری توسعه شهری در کشور، مکلفند از اغتشاشات بصری، درهم ریختگی فضاهای شهری از خیابان ها و کوچه ها گرفته، تا مبادی ورودی شهرها، از محدوده شهر گرفته تا حریم شهر، از نمای ساختمان های شهری گرفته تا تامین فضای سبز شهری، تدابیر خاصی اتخاذ نمایند، این تدابیر از جلوگیری از مخاطرات و بلایای طبیعی تا رفع خطر از بناها و دیوارهای شکسته واقع در معابر شهری و جلوگیری از گذاشتن هر نوع شی در بالکن ها و ایوان های مشرف به معابر عمومی شهری را شامل می شود.
یکی از مشکلات اساسی موجود در شهرها که برنما و سیمای شهری اثر نامطلوب و ناخوشایندی دارد، ساختمان های متروکه و نیمه ساخته ای است که به عنوان یک معضل اساسی در شهرها خود نمایی می کند. به منظور جلوگیری از رها کردن ساختمان های نیمه تمام و مدیریت بر ساخت و سازهای شهری و جلوگیری از اتلاف منابع ملی و معطل ماندن بناهای نیمه کاره و نیز کسانی که در میدان ها و معابر اصلی شهر اقدام به ساختمان می کنند، مالکان املاک و اراضی مکلفند براساس زمان¬بندی قید شده در پروانه ساختمانی اقدام به اتمام بنا نماید، در غیر اینصورت مشمول جرایم موضوع تبصره(۲) ماده(۲۹) قانون نوسازی و عمران شهری خواند شد.

«در پروانه های ساختمانی که از طرف شهرداری ها صادر می شود، باید حداکثر مدتی که برای پایان یافتن ساختمان ضروری است قید گردد و کسانی که در میدان ها و معابر اصلی شهر اقدام به ساختمان می کنند باید ظرف مدت مقرر در پروانه ها، ساختمان خود را به اتمام برسانند و در صورتی که تا دو سال بعد از مدتی که برای اتمام بنا در پروانه قید شده باز هم ناتمام بگذارند عوارض مقرر در این قانون به دو برابر افزایش یافته و از آن به بعد نیز اگر ساختمان همچنان ناتمام باقی بماند، برای هر دو سالی که بگذرد عوارض به دو برابر ماخذ دو سال قبل افزایش خواهد یافت تا به ۴ درصد در سال بالغ گردد ».
از طرفی اتخاذ تدابیر لازم برای حفظ شهر از خطر سیل و آتش سوزی، جلوگیری از خطر ریزش بناها و دیوارهای شکسته و خطرناک واقع در اماکن عمومی و خصوصی، که مخل زیبایی شهر است از وظایف شهرداری ها تعریف شده است. بعلاوه امروزه یکی از معضلات اساسی شهرها اغتشاشات بصری ناشی از گذاشتن انواع و اقسام اشیاء در بالکن ها و ایوان های مشرف بر معابر عمومی است، که جلوگیری از آنها در حیطه وظایف شهرداری ها است.

« اتخاذ تدابیر موثر و اقدام لازم برای حفظ شهر از خطر سیل و حریق و همچنین رفع خطر از بناها و دیوارهای شکسته و خطرناک واقع در معابر عمومی و کوچه ها و اماکن عمومی و دالان های عمومی و خصوصی و پرکردن و پوشاندن چاه ها و چاله های واقع در معابر و جلوگیری از گذاشتن هر نوع اشیا در بالکن ها و ایوان های مشرف و مجاور به معابر عمومی که افتادن آنها موجب خطر برای عابرین است و جلوگیری از ناودان ها و دودکش های ساختمان ها که باعث زحمت و خسارت ساکنین شهرها باشد ».
«در کلیه موارد مربوط به رفع خطر از بناها و غیره و رفع مزاحمت های مندرج در ماده فوق شهرداری پس از کسب نظر مامور فنی خود به مالکین یا صاحبان اماکن یا صاحبان ادوات منصوب، ابلاغ مهلت دار متناسبی صادر می نماید و اگر دستور شهرداری در مهلت معین به موقع اجرا گذاشته نشود، شهرداری راسا با مراقبت مامورین خود اقدام به رفع خطر یا مزاحمت خواهد نمود و هزینه مصروف را به اضافه صدی پانزده خسارت از طرف دریافت خواهد کرد. مقررات فوق شامل کلیه اماکن عمومی مانند سینماها،گرمابه ها، مهمانخانه ها، دکاکین، قهوه خانه ها، کافه رستوران ها، پاساژها و امثال آن که محل رفت و آمد مراجعه عمومی است نیز می باشد ».
یکی دیگر از مسایلی که در زیباسازی شهر و بهبود سیمای شهری بسیار تاثیرگذار است، استفاده از مصالح و ابزار مناسب و با کیفیت در ساخت فضاهای شهری است، این ابزار که به عنوان تجهیزات و مبلمان شهری از آنها نام برده می شود، از لوحه های مربوط به نام گذاری معابر شهری گرفته تا جدول گذاری طرفین خیابان ها و کوچه ها و نصب تابلوهای الصاق اعلانات و تجهیز فضاهای شهری به مبلمان مناسب از جمله وظایف شهرداری ها تعریف شده است، لذا ضرورت دارد شهرداری ها برای این منظور با بهره گیری از دانش متخصصین و فنآوری های نوین ضمن طراحی مناسب در خصوص مکان یابی نصب و وضع ضوابط مناسب برای نصب آنها اقدام نمایند، تا از نظر بصری، فضاهای شهری دستخوش نابسامانی و اغتشاش نشوند.

« ساختن خیابان ها و آسفالت کردن سواره روها و پیاده روهای معابر و کوچه های عمومی و انهار و جدول های طرفین از سنگ، آسفالت و امثال آن به هزینه شهرداری هر محل ».
«وضع مقررات خاصی برای نام گذاری معابر و نصب لوحه نام آنها و شماره گذاری اماکن و نصب تابلوی الصاق اعلانات و برداشتن و محو کردن آگهی ها از محل های غیر مجاز و هر گونه اقداماتی که در حفظ نظافت و زیبایی شهر موثر باشند ».
یکی از اغتشاشات بصری موجود در شهرهای ایران، نصب و الصاق انواع آگهی های تبلیغاتی است که بر سیمای شهری و نماهای ساختمان های شهری چهره ای نازیبا ایجاد می کند و نهاد متولی این امر شهرداری ها هستند که علاوه بر وظیفه جلوگیری از نصب و الصاق آنها مکلفند محل هایی را در نقاط مختلف شهر مشخص نمایند تا شهروندان از این محل ها برای نصب آگهی های خود استفاده نمایند.
«نوشتن هر نوع مطلبی یا الصاق هر نوشته ای بر روی دیوارهای شهر که مخالف مقررات انجمن شهر باشد ممنوع است، مگر در محل هایی که شهرداری برای نصب و الصاق اعلانات معین می کند و در این محل ها فقط باید به نصب و الصاق آگهی اکتفا کرد و نوشتن روی آن نیز ممنوع است متخلف علاوه بر تادیه خسارت مالکین به پرداخت پانصد تا یک هزار ریال جریمه محکوم خواهد شد ».

ویژگی های یک حرکت برنامه ریزی :

هدف مند
قانون مند
نظام مند
نهادمند
توان مند
ارزشمند

برنامه ریزی؛ ویژگی ها

قانونمندی
قراردادهای اجتماعی و اخلاقی

شرع مقدس

قوانین باستانی

قوانین مصوب (مجلس و … )

آیین نامه ها و مصوبات

نهادمندی
نهادینه شدن

نهاد و ساختار دولتی

نهادسازی مردمی

تقویت و تجهیز و هدایت نهادهای سنتی

شهر هنر زیستن انسان ها در کنار یکدیگر است.
محمدالعل سیناسور

آرمانشهر

کمال گرایی

خوب اندیشیدن

خوب ساختن

خوب زیستن

خوب پرستیدن

شهرسازی ارزشگرا، ضرورت و هدف

مدل انعکاس و تبادل ارزش ها
بازار تولید در حوزه فرهنگ
بازسازی نظام ارزشی بر اساس تغییرات و نیازها
حرکت در جهت همگون سازی دوره های تاریخی
تبادل ارزش های قدیم و جدید
رفع نیازها با توجه به امکانات و قابلیت های اجزاء قدیم و جدید

ارزش آفرینی
ارزش مداری
ارزش گذاری
ارزش گرایی

شهرسازی ارزش گرا

مثلث عقل
معقول
تعقل
عاقل

رویکرد شهرسازانه
رفتار شهروند مدارنه
مدیریت خردمندانه
شهر دانایی محور

احترام

به مردم
به محیط
به معماری
به میراث فرهنگی
به …

دانش
تجربه
دانایی
مثلث دانایی

دانایی از نگاه شاهنامه

توانــا بـود هـر کـه دانــا بـود زدانش دل پیـــر برنـا بـود
***
کنـون ای خردمند وصف خرد بدین جایـگه گفتن اندر خورد
بگـو تا چه داری بیـار از خـرد که گوش نیـوشنده زو برخورد
خرد بهتر از هر چه ایزدت داد ستـایش خــرد را به از راه داد
خـرد افســر شهــریـاران بـود خــرد زیـور نامـــداران بــود
خـرد زنده جــاودانی شنــاس خـرد مایـه زندگـانی شنــاس
خـرد رهنمــای و خرد دلگشای خرد دست گیـرد بهر دو سرای
…خردچشم جانست چون بنگری توبی چشم شادان جهان نسپری
نسخت آفرینش خـرد را شنـاس نگهبان جانست و آن را سه پاس
سه پاس تو گوش است وچشم و زبان کزینت رسد نیک و بد بی گمان …
حکیم ابوالقاسم فردوسی

جسم
روح
جان
اجزای سه گانه انسان

ارزش های گوناگون نهفته یا جاری (پنهان یا آشکار) در جامعه

ارزش های محله امامزاده عبدالله

مذهبی اعتقادی فرهنگی مهارت ها روابط اجتماعی خوب سالخوردگان و با تجربه های محل آموزش
امام زاده عبدا… جشن نیمه شعبان کتابخانه مراکز آموزش فنی روابط همسایگی بازنشسته ها مدارس محله
مسجد امام حسن عسگری جشن عید فطر کانون آموزش فرهنگی تریکو بافی ها روابط بین کسبه محل قدیمی ها دانش آموزان و دانشجویان محله
مسجد امیرالمومنین جشن عید قربان مراکز فرهنگی محله خیاطی ها روابط سالخوردگان و بازنشستگان محله سالخوردگان دیران و مربیان مدارس
مسجد حضرت ابوالفضل جشن عید غدیر خانه سلامت کارگاه آموزش نقاشی روابط معتمدین با اهالی محله کسبه قدیمی مراکز آموزشی
مسجد امام زمان جشن های ولادت پیامبر و ائمه اطهار تحصیل کرده ها
مسجد امام حسین(ع) مراسم نذری پزی و پخش نذری
حسینیه ها مراسم افطاری
تکیه ها
مسیر دسته های عزاداری

تثبیت (سنت پذیری) وضع موجود
تغییر (سنت شکنی) یا ایجاد شرایط مطلوب
تعدیل (سنت سازی) یا بهبود وضع موجود

حقیقت

طریقت

شریعت

فرهنگ محصول تعامل فکری و تجربی انسان با محیط پیرامون است و منظومه ای است از ارزش ها، عقاید و باورها، سنت ها، آداب و رسوم آیینی، ملی و مذهبی که موجب پدیدار شدن شکل خاص از کیفیت ویژه زندگی فردی و اجتماعی در جامعه می شود.
ماخذ:
– شرکت توسعه فضاهای فرهنگی: طرح جامع توسعه فضاهای فرهنگی شهر تهران

قلمرو فرهنگی
فرهنگ
محیط
انسان
جغرافیای فرهنگی

قلمرو فرهنگی

منظر فرهنگی

ساختار فرهنگی-تاریخی-طبیعی

ساختار کالبدی شهر

ساختار کالبدی پیشنهادی

اجزای سه گانه شهر
نقش (شخصیت)
مزیت
هویت

هویت: آنچه انسان جرات عرضه به غیر را دارد.

هویت هم مربوط به گذشته است و هم معاصر.

هویت هم مادی است و هم معنوی.

هویت

شرایط حاکم بر معماری
شرایط مکانی و محیطی
شرایط فرهنگی
شرایط زمانی (فن آوری، اقتصاد، حکومت)

سه ویژگی معماری ایرانی
حریم
انرژی
فضا
استفاده از توانمندی های محیطی
استفاده از توانمندی های محیطی
تحلیل توان های زیستی و سکونتی

معماری
(ارزش ها)
ساختمان
(آیین نامه ها)
سرپناه
(نیازهای ابتدایی)

میراث فرهنگی و سرمایه ملی

اصل سلسله مراتب
اصل کثرت
اصل وحدت
اصل تمرکز
اصل عدم تمرکز
اصل تجمع
اصل تباین
اصل اتصال
اصل توازن
اصل تناسب
اصل تداوم
اصل قلمرو
اصل سادگی
اصل پیچیدگی
اصل ترکیب
اصل استقرار
اصل ایجاز
اصول مکتب شهرسازی اصفهان

5 نظم

نظم آب
نظم باد
نظم خاک
نظم گیاه
نظم مقدس

این جهان تمثیلی از بهشت است.
حکیم جهانگیرخان قشقایی

باغ زمینی تمثیلی از بهشت آسمانی
 
آنگاه که ” آدم“ از بهشت بیرون شد ، تلاش انسان برای بازگشت دوباره به بهشت آغاز شد ، چراکه بهشت را جایگاه واقعی خود می دانست. بهشت آسمانی رویای دیرین انسان شد. پیامبران الهی به انسان، بهشت را در ازای خداپرستی و شکیبایی و نیکوکاری وعده دادند و دوباره بهشت نزد انسان تقدس دوباره خود را یافت. با گسترش زندگی در پهنه زمین، انسان عاشق باغی زمینی ساخت تا تداعی گر بهشت الهی باشد و در انتظار رسیدن به آن رویاهایش را مرور کند و به اصلاح خویشتن بپردازد. بهشت الهی زوال ناپذیر بود و در باغ زمینی، با فرارسیدن پائیز باد برگهای درختانش را می برد، همچنانکه رویاهای انسانها را و سرمای زمستان قدرت رویش را از درخت می گرفت. و بدین سان باغ و گل و درخت و سبزه و جویبار به زندگی انسان راه یافت، به فرش هزار رنگ هزار نقش نشست- که همه را از طبیعت گرفته بود- و در گچبری و منبت کاری و پارچه بافی و سنگ تراشی تبلور پیدا کرد تا همواره به یاد داشته باشد این انسان خاکی، که بهشت خواهی در ذات او نهفته است و بهشت جایگاه واقعی اوست.
انسان خاکی باغ را ساخت تا از مواهب آن بهره برد، بر لب جویی بنشیند و گذر عمر را تماشا کند و دمی را در سایه درختانش بیاساید و اندیشه کند که
از کجا آمده ام، آمدنم بهر چه بود به کجا می روم آخر ننمائی وطنم

آسمانی فکر کنیم، زمینی عمل کنیم.

نور

هنگامی که زرتشت به پیامبری رسید از نور سخن گفت. معجزه زرتشت در کلامش بود. پیروان آیین میترا از او خواستند که خدایش را برایشان بیان و معنی کند. زرتشت گفت: خدای من شیدان شید (نور همه نورها) است. پس همه به او ایمان آوردند.
این معنی با مبعوث شدن محمد(ص) به پیامبری و نزول قرآن متعالی تر بیان شد: الله نور السماوات و الارض (خداوند نور آسمان ها و زمین است). در دعا می خوانیم: یا قبل کل نور، یا فوق کل نور یا کل کل نور
فیزیک دانان معتقدند که هر شی یا جسمی که نور به آن بتابد، دیده می شود. فلاسفه اعتقاد دارند که هر ذره ای پرتوی از ذات مقدس باری تعالی است. هر چه هست از اوست پس به سوی اوست. انالله و اناالیه راجعون.

سند چشم انداز

برنامه ریزی شهری به دنبال اهداف زیر است:

شهر روان
شهر سـالم
شهر شاداب
شهر سبز
شهـر زیبـا
شهـر مقـاوم
شهر با هویت
شهر دانایی
برنامه ریزی؛ اهداف

در شکل مقابل چهار عنصر اقدامی- با دنبال کردن تفسیر پاتریک گدس، تفکیک کلاسیک و جهانی واقعیت های درونی و برونی و حالت های فعال و غیرفعال وجودی، تفاوتهای ذاتی و مکمل های عناصر عملی مشخص می شوند. معمولی ترین تعارض، امروزه بین مسائل کلی و مشکلات جزئی وجود دارد. هنگامی که مسائل و مشکلات عملکردهای مشابهی داشته باشند به تعمیم های بیهوده یا نادیده گرفتن تجربیات دیگران منجر می گردند. آنگاه که اصل و روش با هم اشتباه شوند، اقدام نیز در ردون برنامه های صلب و خشک محصور می شود یا به تجربه ای غیرمتجانس تبدیل می گردد.

Paffard Keating Clay and John F. C. Turner, The Geddes Diagrams: Their Contribution Towards a Synthetic Form of Though, Patric Geddes, 2nd ed. 1949, op. cit. Ch. 2

خورشید توسعه

فرآیند برنامه ریزی راهبردی توسعه شهر

تحلیل حوزه های منفی

تحلیل حوزه های مثبت

برنامه پیشنهادی:

راهبرد
سیاست اجرایی
برآوردها و پیش بینی
اقدامات و فعالیت ها
اولویت بندی

شهر و ساکنین:

شهرگرا
شهرنشینی
شهروند

مدیریت شهری
برنامه ریزی شهری
مدیریت توسعه شهری
توسعه مدیریت شهری
رشد و توسعه شهری
تعاریف شهری

2- اصول و مبانی زیباسازی و منظر شهری

برنامه راهبردی

«به منظور حفظ و گسترش فضای سبز و جلوگیری از قطع بی رویه درختان، قطع هر نوع درخت و یا نابودکردن آن به هر طریق در معابر، میادین، بزرگ راه ها، پارک ها، بوستان ها، باغات و نیز محل هایی که به تشخیص شورای اسلامی شهر، باغ شناخته شوند در محدوده و حریم شهرها بدون اجازه شهرداری و رعایت ضوابط مربوطه ممنوع است ….».

نتیجه گیری
یکی از پرسش های اساسی و تامل برانگیز در خصوص جایگاه شهرداری ها در زیباسازی و مدیریت سیمای شهری، وجود اغتشاشات بصری در فضاهای شهری از قبیل وجود ساختمان های نیمه تمام و نیمه کاره، وجود خرابی در معابر شهری، نداشتن نما در بسیاری از ساختمان های شهری، نصب و الصاق انواع اعلانات بر در و دیوار ساختمان های شهری و بسیاری دیگر از مسایل و معضلاتی است که در سیما و منظر شهری پدیدار است، اما نظارتی بر آنها نیست؟
دلایل اغتشاشات بصری در سیما و منظر شهرهای کشور را می توان در چند عامل به شرح زیر جستجو کرد:
نخست نبود مدیریت یکپارچه توسعه شهری در کشور که باعث ارائه ضوابط معماری در حد محلی، توسط دولت مرکزی است. در حالی که مجری آن نهادی محلی است که نه در تدوین این ضوابط نقش داشته و نه در تصویب آن، لذا یا ضوابط اجرا نمی شود و یا ناقص اجرا می شود.
دوم، وجود قوانین و مقررات متناقض که در خصوص موضوعات خاص و تامین برخی نیازهای عمومی و یا خاص تدوین و تصویب شده اند که باعث محدودیت در وظایف اجرایی شهرداری ها در خصوص نما و منظر شهری می باشند. به طوری که ابزار تشویقی شهرداری ها برای حذف بناهای قدیمی که بر منظر شهری اثر نامطلوب می گذارد و باعث نازیبایی فضاهای شهری می شود، تحت تاثیر قرار داده است. به عنوان مثال مفاد تبصره(۲) ماده(۲۳) قانون نوسازی و عمران شهری در خصوص ساختمان های اساسی که به جای ساختمان های کهنه و قدیمی نوسازی و تجدید بنا می شوند را از پرداخت عوارض نوسازی معاف نموده است، در حالی که قوانین موخر، مثل قانون موسوم به قانون تجمیع عوارض و قانون مالیات بر اررزش افزوده کلیه قوانین و مقررات مربوط به کلیه معافیت ها را بر عوارض شهرداری لغو نموده اند.
سوم، عدم آگاهی متخصصین از نیازهای اجرایی مدیریت شهری در طراحی بناها و مبلمان شهری متناسب با نیاز شهروندان و تدوین ضوابط  محلی برای بهینه سازی ابزارهای کنونی برای فضاهای شهری، و نگرش صرفا کالبدی معماران و طراحان شهری به مسایل شهری، فارغ از تعریف فضاهای اختصاصی متناسب با نیازهای فرهنگی جوامع ایرانی. استفاده از کلماتی نظیر منظر شهری که در قوانین و مقررات جاری کشور هیچ تعریف از آن وجود ندارد و هرگونه ارائه ضابطه با این عنوان ضمانت اجرایی طرح های توسعه شهری را با چالش مواجه می کند.
 

فهرست منابع
 قانون شهرداری مصوب ۱۳۳۵ و اصلاحات بعدی.  قانون نوسازی و عمران شهری مصوب ۱۳۴۷ و اصلاحات بعدی.  جمشیدزاده، ابراهیم(۱۳۸۷)، آشنایی با قانون نوسازی و عمران شهری، شهرداری تهران.  تولایی ؛ نوین(۱۳۸۶) ،شکل شهر منسجم، نشر: امیرکبیر، تهران.  فکوهی ؛ ناصر،(۱۳۸۳) انسان شناسی شهری نشر نی، تهران .  دانشپور؛ سید عبدالهادی،(۱۳۷۹)بازشناسی مفهوم هویت در فضای عمومی شهری، تهران.  لینچ؛ کوین ،(۱۳۷۴) سیمای شهر، ترجمه: منوچهر مزینی، نشر: دانشگاه تهران .  لایحه قانونی حفظ و گسترش فضای سبز در شهرها مصوب۱۳۵۹ شورای انقلاب.  قانون اصلاح لایحه قانونی حفظ و گسترش فضای سبز در شهرها – مصوب ۱۳۸۷٫  قانون تجمیع عوارض (۱۳۸۱).  قانون مالیات بر ارزش افزوده(۱۳۸۷۷).
ا.جمشیدزاده ح.کلانتری خلیل آباد

شکل
شکل: شخصیت خارجی یک تصویر یا سطح مشخصی از فرم که برای دسته بندی فرم بکار می رود.
شکل : ارجاعی است به حدود هویتی تصویری مسطح (figure) یا پیکره بندی سطحی یک فرم حجمی.
شکل: آرایش و نظم اشیا؛
شکل: ظاهر اشیا و چیزی که به طور مستقیم به حواس آید؛
شکل: محدوده و خط محیط یک شی؛
شکل: جوهر مفهومی یک چیز
شکل: دخالت ذهن نسبت به شئ ادراک شده

شکل شهر منسجم،1386: نوین تولایی، انتشارات امیرکبیر

ابعاد شکلی
ابعاد شکلی مربوط به طرح و شکل فرم و فضای شهر است. شکل شناسی یا ریخت شناسی شهری مطالعه فرم و شکل سکونتگاه است.

مطالعه مجموعه متغیرهایی که موجب حفظ آرایش فضایی-زمانی عناصر و اندازه کالبدی شهر می شود.

هدف از مطالعات شکل شناسی

شناخت الگو های که شیوه جایگشت و هدایت عناصر یک ترکیب را در نقطه برخورد حجم و فضا –تظاهر بیرونی- تحلیل میکند، به منظور خلق تصویری بهم پیوسته از توسعه و فرآیند تغییرات.

لذا اولین کار در این زمینه تمرکز بر آنالیز تحولات و تغییرات در فضای شهری است.

دو رویکرد عمده به شکل شهر :جغرافیا و معماری
جغرافیا معماری
↓ ↓
در آغاز توصیف پدیده ها بر سطح کره زمین طراحی و ساخت
↓ ساختمانهای منفرد
جغرافیای شهری ↓
↓ مطالعات کل شهر
مطالعات درون شهری ↓
↓ طراحی شهری
برنامه ریزی شهری ↓
↓ شهر را کلیتی فیزیکی
توجه اش معطوف به مردمی است ↓
که در بافت زندگی می کنند. بررسی بافت شهر
↓
ساختار فضایی شهر

مورفولوژی شهری

هربرت و توماس، سه مولفه ی عمده ی شکل شهر را نقشه خیابان، سبک معماری ساختمانها و طراحی شان و کاربری زمین عنوان می کنند.

شیروانی در جستجوی دامنه ی طراحی شهری، عناصر فیزیکی شکل شهر را به این ها می شناسد:کاربری زمین، توده گذاری، شکل ساختمان، سیرکولاسیون وپارکینگ، فضای باز، راههای پیاده رو، امکانات و نشانه گذاریها.

تعاریف شکل شهر
بیکن: شهر عملی است ارادی، اثری هنری که ساخته ی دو عنصر معماری حرکت و معماری استراحت است.
راجرز: نظریه ساختار فضایی شهر را با توجه بر سازمان دهی مکانی فعالیتهای اجتماعی اقتصادی در مناطق شهر تعریف می کند.
بررسی شکل شهر مربوط است به شیوه ای که موجودیتهای فیزیکی، انفرادی یا گروهی، تولید و استفاده میشوند و هم چنین به آرایش های مکانی و روابط متقابل موجودیت ها و نیز به این که چگونه ارزش های پولی ونمادین در آن ها اعمال می شوند.
1 بافت شهر←توده و فضا
2 بعد اجتماعی←شیوه ی زندگی فردی یا گروهی شهر نشینان

تعاریف شکل شهر
کوانزن(conzen)می گوید: کاربری زمین، الگوی ساخت و سازها درون قطعات، الگوی قطعات، الگوی خیابانها (بلوکها) شکل شهر را تعریف می کند.

اولین دسته، کاربری زمین: تغییر کاربری اغلب منجر به توسعه مجدد و خلق ساختمانهای جدید و تلفیق قطعات می شود و البته کمتر در تفکیک و تغییرات الگوی خیابان تاثیر دارد.

کانزن، چرخه برگیج
دومین دسته، الگوی ساخت و ساز یا شکل گیری قطعات: قطعات اغلب پروسه و فرآیند توسعه ی ساخت و ساز مشخصی دارند.
1-اولین قسمت نزدیکترین قسمت به خیابان، بدلیل سود آوری اقتصادی ←کاربری تجاری
2-کاربری تغییر می کند، دسترسی زیاد نمی خواهد در ضمن فشار های توسعه هم وجود دارد. ممکن است تغییراتی در ابعاد و ارتفاع ساخت و ساز هم به مرور ظاهر شود.
3-افزایش تراکم ←بدون دسترسی و نور و هوا، نقطه اوج تغییرات.
4-تلفیق یا تجمیع قطعات.

کانزن
سومین دسته، الگوی قطعات درون بلوک: بلوکهای شهری اغلب به قطعات یا پلاکها تفکیک می شوند. ممکن است که خط مرزی مشترکی داشته و پشت به پشت روبه خیابان داشته باشند. ممکن است گاهی یک خیابان خدماتی در پشت قطعات باشد. با خرید و فروش قطعات، مرزها تغییر می کند. تجمیع و تفکیک قطعات می تواند منجر به از بین رفتن نشانه های شکلی گردد. در اکثر شهرهای اروپا الگوی قطعات از سالها پیش باقی مانده است که این خود نشان دهنده ی مقاومت بیشتر قطعات در برابر تفکیک است.

چهارمین دسته، الگوی خیابان:الگوی خیابان به معنی طرح ریزی بلوکهای شهری، فضاهای مابین آنها، شامل:کانالهای حرکتی، فضاهای عمومی و شبکه ی فضاهای عمومی است. بلوکها فضاهای شهری را تعریف می کنند.

پایداری عناصر شکل دهنده شهر
الگوی قطعات دائم تغییر می کند قطعات با هم تلفیق می شود. ساختمانها و به طور خاص کاربری آنها، کمترین پایداری را دارند.
در حالی که خیابان ها پایدارترین عنصر هستند. پایداری آنها به دلیل این است که مرز مالکیت را تعیین می کنند. لذا به خاطر ساختار مالکیت و سختی به اجرا در آوردن تغییرات در مقیاس بالا پایدار هستند.
پایداری بناها برخی ساختمانهای عمومی مانند بناهای مذهبی، بدلیل مختلف از جمله طراحی خاصشان، هزینه صرف شده در آنها، بار نمادینی که دارند،…بیشتر حفظ می شوند. بناهای دیگر در صورتی می توانند باقی بمانند که سر زندگی محیط از بین نبرده و اغلب انعطاف پذیری در پذیرش کاربری های مختلفی را داشته باشد.

ترانسیک
تئوری شکل-زمین : به مطالعه ارتباط بین ساختمانها (توده سخت-شکل)که به طور نسبی سطح زمین را پوشانده اند با فضای باز خالی (زمین)می پردازند. نقشه شکل – زمین یک ابزار گرافیکی ،برای نمایش روابط بین پر و خالی در بافت شهری می باشد. نقشه نولی و گیبرد

تئوری ارتباط : عبارت است از سازمان خطوطی که قسمت های مختلف شهر را به هم متصل می کند مانند پیاده رو خیابان و فضای باز .

تئوری مکان : طراحی فضایی شهر مبتنی بر درک خصوصیات انسانی ، فرهنگی فضای فیزیکی می باشد.

ترانسیک
هر یک از این دیدگاه ها به تنهای دارای ارزش می باشند ، اما بهترین راه، در نظر گرفتن هر سه تئوری است که به توده و فضا ساختار ببخشد، ارتباط میان بخشها را تنظیم نماید و به نیازهای انسانی محیط پاسخ دهد.

نقشه نولی

مدرن و سنتی: بلوک و خیابان
الف حالت ایده آل شهر سنتی.
ب و ج حالت ترکیبی و دوگانه: نمونه حالت ج را می توان در مراکز شهرهایی همچون لندن یافت که ساختمانهای بلند از دل بلوک های کوچک سر بر آورده اند.
د حالت مدرن

توده و فضا

ساختار و سیستم
ساختار عبارت است از مجموعه ای از روابط که در آنها عناصر می توانند تغییر یابند ولی به شکلی که متکی به کل باقی مانده و مفهوم خود را حفظ کنند. روابط بین عناصر مهمتر از خود عناصر است. عناصر دارای قابلیت تغییر درونی اند ولی روابط آنها ثابت باقی می ماند.
سیستم را می توان یک دسته متغیر از اجزا و نظام روابط بین آنها دانست. لذا مطالعه سیستم ها معمولا در جهت درک این روابط و توجیه آنها است.
استخوانبندی شهر مجموعه ای است مرکب از یک ستون فقرات و شبکه ای بهم پیوسته و عناصر مختلف و متنوع شهری که شهر را در کلیت آن انسجام می بخشند و در تمامی گستره شهر تا انتهایی ترین اجزای آن یعنی محله های مسکونی امتداد می یابد.

ساختار
نظریات ساختارگرایی شکلی
نظریات کارکردگرایی کارکردی
ساختار استعاره ای است که از سایر رشته ها به شهرسازی سفر کرده است. اولی باز می گردد به تاریخ طبیعی و دومی باز می گردد به زبان شناسی . در دیسپلین های دیگر کوشش شد که مفهوم اولی زدوده شود ولی در شهرسازی در کنار هم رشد کرده اند.

تعاریف شکل شهر
نظریه ی ساختار فضایی شهر را با توجه بر سازماندهی مکانی فعالیت های اجتماعی-اقتصادی در مناطق شهر تعریف میکند، با این هدف که قاعده مندی های را که در تطابق مردم با فضای شهری وجود دارند، بیابد، توضیح دهد و سرانجام پیش بینی کند. از دید بروتچی و سایرین شکل شهر الگوی فعالیتهای شهری مسکونی و غیر مسکونی است. بر هم کنش آنهاست که به وسیله محیط مصنوع که جایشان می دهد بیان می شوند.
بورن: به اتکای نظریه ی سیستم ها، شکل شهر را به الگوی مکانی یا چیدمان عناصر مفرد درون یک نظام شهری تعریف می کند. این عناصر شامل محیط مصنوع، ساختمانها و کاربریهای زمین و نیز گروههای اجتماعی، فعالیتهای اقتصادی و موسسات عمومی می شود. بدلیل تعاملات این عناصر فردی با موجودیت های کارکردی یا زیر نظام ها، انسجام یافته است. این الگوهای رفتار و تعامل درون زیرنظام ها، وقتی که روی شکل شهر پیاده شوند و با مجموعه ی قوانین سازمان دهنده که زیرنظام ها را به نظام شهر مرتبط می سازند، ترکیب شوند، ساختار فضایی شهری را تشکیل می دهند.

سازمان فضایی
سازمان فضایی برآیند شرایط طبیعی، نظام استقرار جمعیت و فعالیت، ساختارهای اجتماعی و اقتصادی، نظام حرکت و غیره است که ارتباط و انتظام بین عناصر اصلی شهر مانند حوزه های سکونت و فعالیت، محورهای عملکردی و ارتباطی و انواع پهنه ها و مراکز را نشان می دهد.
سازمان فضایی تابع شناسه های کلی سیستم ها است:
ماهیت کل
قلمرو
ساختار یا ارتباطات
زیر سیستم ها
مفهوم مرکزیت

ساختار و استخوان بندی
ویژگی محدوده استخوانبندی شهر در سه مورد ذیل خلاصه می شود، که در انتخاب محورها، کانونها و پهنه ها دخیل اند.

عناصر شکلی و عملکردی شهر
1.مشخصات عملکردی و فعالیتها(اجزای عملکردی، ترکیب همجواری آنها)
2.مشخصات کالبدی(عناصر کالبدی، موقعیت شهری، ساختار و بافت شهری)
3.مشخصات فضایی وبصری (شبکه نمادین)

نظام های شهری
مفاهیم اکولوژیکی برگرفته از جامعه شناسی
نظریه های کاربری زمین برگرفته از اقتصاد
الگوهای تراکم جمعیت شهری برگرفته از دموگرافی
الگوهای کارکرد درون شهری یا برهمکنش مکانی برگرفته از برنامه ریزی شهری
الگوهای شبکه اسکان برگرفته از جغرافیا

نحوه تردد در شهر و پیرامون

مسکن

ساختارهای شکل دهنده فضای شهر
شیوه ی ساختاریابی فضایی شهر را باید به گونه ای طبقه بندی اشیا مادی در قالب گروه های معنادار و جستجوی روابط آن ها تعبیر کرد.
1. برآیند فضای طبیعی بر فضای شهری
2. شکل های ساختمانی و الگوهای خیابانی
3. طبقه بندی زمانی
4. سازمان دهی فضا بر اساس کاربری زمین و تراکم آن
5. تاثیر عناصر خارج از محدوده فرای مرزها
6. الگوی حرکت که هم نقش عنصری دارد و هم رابطه ای
7. الگوهای تولید فضای شهری تا مصرف آن، نخستین دلایل حضور مردم
8. ارتباط فضاهای مسکونی با یکدیگر
9. روابط عرصه ی عمومی و خصوصی
10. روابط جهانی، حرکت سرمایه، نیروی کار و …
11. روابط طبقات اجتماعی با یکدیدگر، جداسازی مکانی ، قومیت ها و نژادها
12. درک ذهنی افراد از فضای شهر
بهترین را درک شکل شهر و ساختاریابی فضایی شناخت ترکیبی از ابعاد اجتماعی و فیزیکی، اشیا و مردم است.

شکل خیابان یا الگوی کاداستر
تمایزات اساسی در الگوی کاداستر به وسیله شبکه منظم یا ایده­آل که به وسیله هندسه منظم شکل می گیرد و شبکه ارگانیک یا دفرمه که به وسیله هندسه نامنظم شکل می گیرد، تعریف می شود.
در اغلب شهرهایی که سابقه طولانی تر شهرسازی وجود دارد، بیشتر شبکه به صورت دفرمه هست که به آن ارگانیک می گویند؛ به دلیل آن که اغلب به صورت طبیعی شکل گرفته است تا به صورت هدفمند مصنوع گردد. اغلب بر اساس جریان حرکت پیاده و تحت تاثیر توپوگرافی زمین به صورت جزیی پیوسته با نواحی همجوارش شکل گرفته است؛ نه به صورت راهی درون نواحی همجوار و به تدریج تحت تاثیر استفاده تغییر و تحول یافته است.

پالیمسست: palimpsest
وقتی هر آنچه از گذشته است به وسیله لایه جدیدی محو می شود ولی اثراتی از گذشته چه به صورت محتوایی و چه به صورت شکلی باقی می ماند.

هیلر معتقد است که حرکت شکل فضای شهری را دیکته می کند. او بر رابطه بین حرکت و تحولات شکلی شبکه بسیار کار کرده است.
هیلیر با کمک همکارانش در لابراتور چیدمان فضای (Space syntax ) دانشگاه کالج لندن (www.spacesyntax.com ) با کاوش های متعدد به رابطه بین حرکت پیاده و آرایش فضایی فضای شهری و نیز رابطه بین تراکم عابرین پیاده و کاربری اراضی را پرداخته است .
بررسی ارتباط بین شکل فضا و جریان حرکت در آن اهمیت دارد و هیلیر معتقد است از این طریق می توان حجم و تراکم حرکت را در فضاها پیش بینی کرد.

space syntax
هیلیر: بهم پیوستگی و نفوذپذیری بصری بیش از کاربری مجاور فضا در جریان حرکت موثر است. هرچه بهم پیوستگی فضایی بیشتر باشد جریان حرکت بیشتر خواهد شد . کاربری می تواند الگوی حرکت را تقویت کند ولی نمی تواند یکپارچگی آن را ایجاد کند. برای هیلیر تنها متغیری که همواره با میزان استفاده از فضا و حرکت در آن همبستگی دارد نفوذپذیری فضا است. به نظر وی خطای اصلی در اکثر فضاها اولویت بخشی به حس محصوریت بجای نفوذپذیری فضا است. کیفیت اصلی به وسیله یکپارچگی فضا حاصل می شود. کیفیت حرکت و بهم پیوستگی فضاها بسیار اهمیت دارد و از رنج وسیعی از فعالیعالیتهای سرزنده و حیاتی حمایت می کند.

Space syntax

شبکه منظم: نیمه منظم ، شبکه شطرنجی
این نوع شبکه تابع نظم هندسی است و به دلیل سهولت ساخت بیشتر شبکه های طراحی شده شطرنجی است.
شبکه شطرنجی در اروپا اغلب در ترکیب با شبکه ارگانیک یا مبتنی بر شکل یونانی یا رومی شهر شکل گرفته است.
سابقه تاریخی: یونان ، رم و چین یا نمونه های جدید واشنگتن بارسلونا
البته شبکه ی واشنکتن در ابتدا پیچدگی داشت که به مرور کنار گذاشته شد.
5. نقش نمادین شبکه در چین یا رم و حتی واشنگتن جدایی قدرت اجرایی و قانونی

شبکه منظم: نیمه منظم ، شبکه شطرنجی
مزایا و معایب شبکه منظم:
1. نظم فضایی
2. راحتی تفکیک و فروش
3. بلوک مربع – مستطیل شکل
4. یکنواختی و مونوتنی بر عکس حالت نامنظم که ارزش بصری بالایی دارند. البته این یکنواختی قابل کنترل است: تجربه ی منهتن به تغییر در ابعاد بلوک و ارتفاع آن، استفاده از میادین و فضاهای عمومی جذاب و تلفیق طبیعت با شبکه در لوس آنجلس نمونه هایی هستند که سعی شده که این مونوتونی از بین برود.

شبکه نامنظم، ارگانیک، دفرمه، منحنی
جذابیت بصری بالاخص در تجربه دیدهای متوالی دارند.
در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم علاقه به فرم منحنی با کارهای جان نش در لندن و المستد در شیکاگو که مبدع طرحهای منحنی در شهرسازی جدید بودند، پا گرفت : جنبش شهر زیبا
بن بست ها و فضاهای سلسله مراتبی:
سلسله مراتب حرکت ترافیک
عدم تشویق برای حضور غریبه ها در فضا.
محرمیت فضایی به دلیل کاهش دسترسی پذیری بصری.
در کارهای آنوین این شبکه با طراحی بن بست تلفیق شد تا هم ویژگی زیبایی شناسانه بصری و هم کاهش ترافیک و سر و صدا را موجب شود.

شیوه های جدید رفت و آمد
تاثیرات شکلی حاصل تنش در تفاوت گذاری فضای اجتماعی و حرکتی در خیابان است، که تاثیرات آن را به صورت:
ایجاد پیاده روها
ایجاد شبکه حرکتی خاص سواره، ایده لکربوزیه: بزرگراه ها
ایجاد سلسله مراتبی از حرکت سواره در جهت کاهش تقاطع سواره با پیاده و دسترسی محلی با دسترسی اصلی
ایجاد نردبان حرکتی به تعبیر آلن پوپ نه شبکه حرکتی
لایه های مختلف سیستم های متفاوت حرکتی و گره های آنها
ایجاد بلوک های درشت دانه و سلسله مراتبی از حرکت مانند الگوی کلرنس پری در کنار استفاده از بن بست.
POD مانند آتی ساز ، اکباتان ویژه نواحی دور از مرکز یا مجموعه های خصوصی
وونرف

نواحی چند عملکردی به جای بلوک های چند عملکردی: بیوکنن و اپلیارد
بیوکنن : نواحی محیطی نواحی چند عملکردی
خیابان های اصلی
سلسله مراتب خیابان
تفکیک های حاصل شده
اپلیارد: مشابه در بسیاری موارد وتفادت در ترافیک

اپلیارد و لینتل
اپلیارد و لینتل سه خیابان را در سان فرانسیسکو که در بسیاری موارد شبیه هم بودند ولی از نظر ترافیکی که در آن جریان داشت متفاوت بودند، با هم مقایسه کردند. در خیابانی که ترافیک آن سنگین بود مردم سعی می کردند از یک پیاده رو مسیر خود را طی کنند. در خیابانی که ترافیک کمی سبک تر بود زندگی اجتماعی فعال تری دیده می شد.

مارشال

دسترسی پذیری و نفوذپذیری
یکی از مهم ترین معیارهای طراحی شهری نفوذ پذیری است که به وسیله ی الگوی خیابان ها مصداق می یابد و نشان دهنده ی ویژگی شکلی دسترسی ها است. نفوذ پذیری به معنی اندازه ای است که محیط اجازه ی انتخاب مسیر را هم از طریق راه و هم در درون راه به شخص می دهد. در حقیقت نفوذ پذیری معیاری برای اندازه گیری فرصت حرکت است که تنها به تعداد دسترسی ها بستگی ندارد ، بلکه شکل دسترسی ها نیز در تعیین میزان نفوذ پذیری موثر است.
نفوذ پذیری معیاری است که در تعامل بین افراد و الگوی خیابان ها بدست می آید. نفوذ پذیری بصری اشاره به توانایی دیدن مسیر دارد ؛ در حالی که نفوذ پذیری کالبدی اشاره به توانایی حرکت در محیط است.

ریزدانگی و درشت دانگی بافت در تلفیق با الگوی خیابان و اندازه ی بلوک ها نفوذ پذیری را تعریف می کند. دسترسی پذیری معیار مرتبط با نفوذ پذیری است که در عمل بدست می آید. هر چه محیطی ریزدانه تر باشد انتخاب های بیشتری را ممکن می کند، بنابراین هم نفوذپذیری بصری و هم نفوذ پذیری کالبدی را افزایش می دهد. همان گونه که تغییر شکل در شبکه به صورت غیر منظم بدلیل کاهش نفوذ پذیری ، بصری پتانسیل های حرکتی را کاهش می دهد (Carmona,2003:64).

مزیت ها و معایب کوچه های بن بست.

دسترسی پذیری و نفوذپذیری

گونه شناسی
گونه واسطه ای است میان صورت و گشتالت. گونه از گشتالت ملموس تر است.اما به خلاف صورت طیفی از امکانها را در بر می گیرد. اگر گونه وجود نمی داشت هر اثری یکه و از این رو بی معنا می شد و گشتالت آن بدین سان هرگز به شناخت در نمی آمد.
عناصر همنهشت(compositional elements )همگی به یک جنس یاژانر تعلق دارند. گونه شناسی و ریخت شناسی به ابزارهایی می پردازند که گشتالت و صورت را بهم پیوند می زند.
در تقابل با حرکت های مدرنیستی، علاقه به فهم رابطه میان محیط مصنوع –فضای ساخته شده و فضای تعریف شده توسط آن- فضای باز شهری پدید آمد.
لذا نیاز به خلق فضایی مثبت و تعریف شده از نظر عملکردی و زیبایی شناسی مقدم بر سایر نیازها شد. و این کار با اقتباس از گذشته صورت گرفت.

گونه شناسی
1. Colin Rowe اولین رویکرد جدید به دیدگاههای شکلی پس از دوران مدرن را در دانشگاه کرنل پایه گذاری کرد.ساختار تاریخی شهر و گونه شناسی سنتی فضای شهری.( 1960) وی از تکنیک شکل زمین استفاده کرد تا به دانشجویان آموزش دهد که ساختمان ها عناصر منفک روی سطح زمین نیستند، بلکه جزیی از توده بهم پیوسته بلوک ها هستند.
2. Rowe & Koetter از نقشه معکوس فوق استفاده نمودند تا تعامل توده و فضا را مطالعه نمایند. لیکن به وضعیت ایده آل یعنی حالتی که فضا و بنا به تعادل برسند، اشاره می کنند.
3. آلدو رسی در زمینه شکل شناسی در معماری کار کرده است و در سال 1960 کتابی به نام معماری شهر چاپ کرد و ایده های گونه شناسی را دوباره زنده کرد.
4. راب و باب کریر

گونه شناسی
تفاوت کریر درنگاه به فضای شهری با سیته و زوکر آنست که زوکر و سیته بر جنبه های زیباشناسی و بصری تاکید دارند در حالیکه کریر با عناصر هندسی کارش را آغاز می کند و بر جنبه های شکلی تاکید میکند.
در استفاده از گونه 2بحث است:
1-کارایی گونه در زمانهای مختلف و برای عملکرد های مختلف
2-تضاد میان منحصر بفرد بودن(اصلی بودن) و خلاقیت و گونه.
تیپولوژیست ها می پذیرند که طرح می تواند بدون وجود سوابق اجتماعی آن با استفاده از امکانات فنی جدید شکل بگیرد. لیکن معتقد هستند که طبیعت انسان، نیازها، آب و هوا و جغرافیا تغییر چندانی نکرده است.
Socially-sanctioned type

کریر در گونه شناسی فضای شهری اروپایی سه شکل مربع، دایره و یا مثلث را شناسایی می کند. این شکل های اصلی می توانند به طرق مختلفی تغییر یابند. این میدان ها به یکی از اشکال زیر و یا با ترکیبی از اشکال دیگر ظاهر می شوند. می توانند منظم یا نامنظم باشند. می توانند با تغییر زوایا و ابعاد ان ها تقسیم شوند و یا اجزا به آن ها اضافه یا کم شود. می توانند در هم نفوذ کنند یا بپیچند و تقسیم شوند و یا باهم هم پوشانی داشته باشند.
مطالعه شکل شناسی بنتلی

چهارنوع فضای شهری کریر
1. الگوی شبکه بلوک را تعریف می کند. در این حالت شبکه دسته بندی گونه ای می شود.
2. شکل بلوک ها الگوی شبکه را تعریف می کند. در این حالت بلوک ها دسته بندی گونه ای می شوند.
3. خیابانها و میادین گونه های فرمال هستند. در این حالت فضاهای شهری قابل دسته بندی گونه ای هستند.
4. ساختمانهای فرمال

بلوک

بازتاب اتفاقات دوره مدرن تحسین شبکه فضاهای عمومی و بازگشت به مفهوم بلوک بود. بلوک ها هم در تعیین الگوی رفت و آمد و هم در ویژگی های بصری موثرند.
تعیین این ساختارها به کمک قوانین و کدهای ساختمانی و گونه شناسی بافت، بدون این که در مورد سبک معماری یا محتوای آن خیلی با قطعیت نظر دهیم ، دستیابی به فرم منسجم و خوب شهری را در پی خواهد داشت.
مواردی که باید به ان توجه کرد:
اندازه و شکل بلوک؛
1. اقلیم و شرایط محیطی؛
2. نیاز کاربری؛
3. الگوی موجود؛
4. نیاز به دسترسی و نفوذپذیری؛

بلوک
1- بلوک کوچک : سرزندگی، تنوع، کارایی حرکتی، نفوذ پذیری پیاده ، خوانایی و جذابیت بصری – جکوبز و کریر
2- بلوک بزرگ : کارایی عملکردی، پراکنش بهینه توده و فضای باز
بلوک کوچک شهری میتواند یک ساختمان با یک اتریوم باشد. در حال که بلوک های بزرگ یک نوار ساخته شده در لبه دارند با یک جبهه عمومی و یک جبهه نیمه خصوصی.
بلوک m90 در m90 :می تواند شامل باغ خصوصی و عمومی باشد اقتصادی و چند عملکردی باشد. لولین دیویس

بلوک کوشکی و بلوک حیاط مرکزی
ابعاد حیاط مرکزی تابع ابعاد بلوک محاسبه می شود، عمق نوار تابع تهویه طبیعی و نورگیری نوار است و ابعاد حیاط تابع ابعاد نوار است.
بلوک های ونکور

تغییر پذیری الگوی بلوک و شبکه

بناهای بارز وشاخص
یکی از تغییرات عمده در ساختار شکلی مربوط به ساختمانهایی می شود که تشکیل دهنده ی بلوکهای شهری هستند و یا طبق تعریف ترانسیک خود قسمی از توده هستند.
این بناها به شکل های مختلفی می توانند در محیط قرار گرفته و از دیگر بناهامتمایز باشند. این تمایز یا فیزیکی است یا به دلیل سبک ساخت بناها است.
قبل از دوران مدرن تنها ساختمان های عمومی مانند کلیساها، تاترها، قصرها از طریق ایجاد فاصله از بافت اطرافشان متمایز می شدند.
فون میس معتقد است مشکل اصلی شهرسازی قرن بیستم تعدد بناهای تک و اغماض در مورد بافت شهر است.

عملکردی
دسترسی پذیری را از دیدگاه حمل و نقل نیز می توان بررسی کرد. محیط دسترس ناپذیر خواهد بود، چنانچه استفاده از وابسته به ماشین شخصی باشد. اگر چه حرکت با ماشین حسن های نیز دارد و آن افزایش آزادی عمل با ماشین است. اما حرکت سریع، در هر زمان و به هر کجا را می دهد. همچنین امنیت و تا حدی احترام را به همراه دارد.(با لاخص برای زنان)
اگر چه سودمندی عمومی استفاده از سفر یکپارچه با آن است در عین حال که ایمنی شخصی بالایی را فراهم می آورد. در حالی که در سفر با وسایل دیگر همواره فواصل وجود دارند. همواره فواصلی وجود دارد. پیاده روی تا ایستگاه اتوبوس، منتظر شدن در ایستگاه از ایستگاه اتوبوس به ایستگاه قطار رفتن و بر سکوی ایستگاه معطل شدن. هر فاصله ای منبع بی اطمینانی، ناراحتی، و حتی ممکن است خطر باشد.(Sheller and lrry,2000,p.745)

فهرست منابع
 قانون شهرداری مصوب ۱۳۳۵ و اصلاحات بعدی.  قانون نوسازی و عمران شهری مصوب ۱۳۴۷ و اصلاحات بعدی.  جمشیدزاده، ابراهیم(۱۳۸۷)، آشنایی با قانون نوسازی و عمران شهری، شهرداری تهران.  تولایی ؛ نوین(۱۳۸۶) ،شکل شهر منسجم، نشر: امیرکبیر، تهران.  فکوهی ؛ ناصر،(۱۳۸۳) انسان شناسی شهری نشر نی، تهران .  دانشپور؛ سید عبدالهادی،(۱۳۷۹)بازشناسی مفهوم هویت در فضای عمومی شهری، تهران.  لینچ؛ کوین ،(۱۳۷۴) سیمای شهر، ترجمه: منوچهر مزینی، نشر: دانشگاه تهران .  لایحه قانونی حفظ و گسترش فضای سبز در شهرها مصوب۱۳۵۹ شورای انقلاب.  قانون اصلاح لایحه قانونی حفظ و گسترش فضای سبز در شهرها – مصوب ۱۳۸۷٫  قانون تجمیع عوارض (۱۳۸۱).  قانون مالیات بر ارزش افزوده(۱۳۸۷۷).
ا.جمشیدزاده ح.کلانتری خلیل آباد

با تشکر از توجه شما