"بلوغ و هویت یابی"
"نوجوانان را میتوان به مرغان دور پروازی تشبیه کرد که وجودشان پیدایش سرزمین های ناپیدایی را در افق به دریانورد نوید میدهد.
ما که دریاهای ژرف را به پیش می رانیم و نمی دانیم کی و کجا به خشکی می رسیم، باید این نوید را گرامی داریم و پیام ها و اشارات نوجوان را تفسیر و درک کنیم."
فهرست :
خصوصیات عمومی دوران بلوغ
خواهش های فطری و خواهش های اکتسابی در دوره جوانی
فراهم کردن غرایز در این دوره (تکالیف نوجوان)
چگونگی رشد شخصیت در این دوره
اظهار وجود و اثبات شخصیت
چگونگی دستیابی به استقلال
انتخاب دوست
چگونگی رشد و تکامل جسمانی از تولد تا پایان دوره جوانی
عکس العمل های روانی دختران نسبت به تغییرات بدنی
رابطه ی بلوغ جسمی با بلوغ روانی
خود دوستی و دگردوستی در این دوره
بلوغ
مقدمه
هدف از تهیه ی این تحقیق شناسایی بلوغ و هویت یابی است . این که نوجوانی چه دوره ای است؟ خصوصیات شخصیتی، جسمانی، روحی و روانی نوجوان در این دوره چگونه است؟ او باید چگونه در برابر تغییرات حاصل از این دوره عکس العمل نشان دهد؟ …
در این دوره نوجوان در یک تبدیل شخصیتی قرار دارد افکار و حالات وی به سوی بلوغ و در مسیر کامل تر شدن حرکت کند. در این تحقیق از مواردی چون خصوصیات عمومی دروان بلوغ، خواهش های فطری و اکتسابی ، رام کردن غرایز، تفریحات سالم، تفریحات زیان بخش، رشد و اظهار وجود، استقلال و دوست یابی نوجوانان، بلوغ جنسی که خود یکی از عامل های تشویش و نگرانی در دختران و پسران است و انحرافات جنسی سخن به میان آمده است.
خصوصیات عمومی دوران بلوغ
– برقرار کردن مناسبات کاملتر با همسالان خود
– کامل کردن نقش اجتماعی خود به عنوان یک مرد یا یک زن
– قبول کردن وضع جسمانی خود و استفاده از آن به طور موثر
– به دست آوردن استقلال عاطفی و از میان بردن وابستگیهای عاطفی با والدین و سایر افراد بالغ "فطام روانی"
– اطمینان حاصل کردن درمورد استقلال اقتصادی.
– انتخاب شغل و آماده کردن خود جهت احراز آن.
– آماده نمودن خود جهت انتخاب همسر و تشکیل خانواده.
– پرورش دادن مهارتهای هوشی و مفاهیم لازم جهت شرکت دادن در زندگی اجتماعی.
– کامل کردن رفتار اجتماعی و قبول کردن مسئولیت های مربوط بدان.
– آشنا شدن با یک دسته از ارزشهای اخلاقی و تحصیل یک فلسفه حیاتی ارضاء کننده1.
از دیگر خصوصیات عمومی دوران بلوغ عبارتند از :
دارا بودن مشکلاتی چون عصبانیت ، ناآرامی، علاقه به تنهایی، رغبت نشان دادن نسبت به امر و نهی کردن، بهانه گیری، ناراضی بودن از وضع زندگی، جرو بحث کردن با اعضای کوچکتر خانواده، لجباز بودن، نداشتن توانایی برای بازگویی وضعیت روحی و علاقه های خود و مسائل خانه و خانوادگی، وضع موقعیت اجتماعی، دینی و اخلاقی، مسائل مربوط به تحصیل و غیره.2
خصوصیات جسمانی- حرکتی یازده سالگی و دوازده سالگی :
– گرایش به فعالیت و تحرک بیشتر میشود.
– وزن دختران 11 ساله از وزن و قد پسران هم سنشان بیشتر میشود.
3- تفاوت در اندام دختران در مقایسه با پسران محسوس تراز سنین 8 و 9 و 10 سالگی است.
4- فعالتر از مراحل قبلی رشد است و دوست دارد مشکلاتش را شخصاً حل کند.
5- بین عضلات چشم و حرکات دست برای نوشتن هماهنگی ایجاد میشود.
6- مدل های ایده آلی او دارای خصوصیات جسمانی بارز هستند.
7- رفتار او تحت تاثیر خصوصیات ساختمانی بدن او قرار دارد.
خصوصیات عقلی- ذهنی :
1- به تدریج به مرز تفکر انتزاعی می رسد و میتواند به تدریج در غیاب اشیاء در مورد آنها تفکر کند.
2- کودک 12 ساله میتواند فرضیه هایی که ممکن است حقیقی و غیرحقیقی باشد مورد توجه قرار دهد.
3- نیروی خلاقه در تجسم فضائی و درک روابط عددی افزایش پیدا کند.
4- قوه حافظه به سرعت توسعه پیدا میکند.
5- میتواند اشیا را از نظر خصوصیاتی که کمتر مشهودند طبقه بندی کند.
6- رشد عقلی به سرعت در جهت آشنائی با مفاهیم پیش می رود.
7- آهنگ رشد اندیشه و استدلال سریعتر از مراحل پیشین است.
8- به علت گسترش عمقی مفاهیم، کودک با جزئیات و ویژگیهای مختلف مفاهیم آشنایی پیدا میکند.
9- رابطه علت و معلول را درک میکند.
10- جهات فرعی را به تدریج می آموزد.
11- مفهوم زمان را می فهمد.
12- نیروی اندیشیدن و استدلال از طریق حل مسئله و آزمون راه حل های مختلف افزایش می یابد.
13- به معیارهای زیبائی بزرگسالان گرایش بیشتری پیدا میکند.
14- به جمع آوری اطلاعات مورد رده بندی اشیاء علاقه نشان میدهد.
خصوصیات عاطفی :
– در نوشتن و نقاشی های او، معمولاً سلیقه های هنری و شخصی دیده میشود.
– واکنش های خشم وترس جنبه لفظی پیدا میکند.
– رفتار کودکان با یکدیگر تا حدی از ارتباط عاطفی معلم و شاگرد متاثر میشود.3
خصوصیات اجتماعی :
– آرامش روانی او هنگامی تامین است که افراد گروه او را بپذیرند.
– از کردار و رفتار غیرعادلانه نفرت دارد.
– در انتخاب دوستان، همجنس خود را انتخاب میکند.
در کتاب "دنیای نوجوان" ، دکتر محمدرضا شرفی علاوه بر مطالب فوق موضوعات ذیل را نیز بیان نموده است که با اختصار می خوانید :
از جمله خصوصیات عاطفی نوجوان در این دوره بی ثباتی عاطفی میباشد. این بی ثباتی امکان انتخاب قطعی و صحیح و مشخص را برای نوجوان محدود می سازد و نوجوان در برخوردهایش قاطعیت ندارد.
خواهش های متضاد که از او احساسات ظریف و خشن سر می زند.
افراط در احساسات : نوجوان در این دوره رود انگیخت بوده و واکنش او در برابر مسائل پرهیجان میباشد.
از دیگر خصوصیات نوجوان که در این کتاب گردآوری شده است میتوان : تخیل گرا بودن، احساسات نامطبوع، کشف خود، خود گرایی، ماجراجویی و … را نام برد.4
خواهش های فطری و خواهش های اکتسابی در دوره نوجوانی
این خواهش ها عبارتند از نفسانی فطری و اکتسابی :
– خواهش های نفسانی فطری : تمایلاتی هستند که به طور طبیعی در نهاد انسان قرار داده شده و ریشه فطری آنها با سرشت بشر آمیخته شده است.
این تمایلات از دوران کودکی تا مرحله بلوغ به تدریج شکفته میشود و به فعالیت در می آیند. از جمله این تمایلات، عشق به جنس مخالف، بسط شخصیت، تمایل به احراز استقلال و … را میتوان نام برد.
– خواهش های اکتسابی : خواهش اکتسابی مربوط به تربیت های خوب و بد خانوادگی است. در این زمینه میتوان عشق و علاقه، تجاوزگری، کینه توزی و عدالت را میتوان نام برد.
اولین عاملی که بر صفحه دل کودک نقش می بندد و باعث ایجاد تمایلات خوب و یا بد در کودک می شود، تربیت خانوادگی است. پدر و مادران دلسوز، صاحب فرزندان لایق و شایسته هستند ولی برعکس، اگر والدین توجه به فرزندان نداشته باشند فرزندان فاسد، لاابالی خواهند داشت.
دومین عاملی که باعث بروز تمایلات اکتسابی میشود شرایط محیط اجتماعی است. افراد تحت تاثیر جامعه ای که در آن زندگی می کنند هستند. تربیت صحیح یا بد در کودک در خانه و اجتماع صورت میگیرد تربیت صحیح :
1- خواهش های فطری کودکان باید به طور صحیح ، هدایت و ارضا شوند.
2- پدر و مادرها باید برای کودکان در محیط خانه ارزش و احترام قائل شوند.
3- باید به تقاضای مشروع کودکان خودداری نمایند.
4- باید کودکاند ا در زمان اعمال زشت انجام دادن از انجام ندادن آگاهی داد.
5- محبت بیش از اندازه درست مثل بی مهری است.
6- پدر و مادر باید چگونگی ایستادگی و مقاومت را به کودکان بیاموزند.
7- کودکان را با صفات پسندیده مثل مهربانی، عدل و غیر آشنا کرد.5
همان طور که در مطلب پیش گفته شد، بی ثباتی عاطفی منجربه پیدایش خواهش های متضاد میشود و احساسات ظریف و خشن روی میدهد و کنجکاوی تحریک شده تمایل زیادی به حل مسائل دارد و گاهی نیز نسبت به مسائل بی اعتناست.
البته این تظاهرات از جمله خصوصیات مهم در این دوران میباشد که آن را به عنوان "طوفان و فشار" بیان میکنند.6
از دیگر نیازمندی های جسمانی و فیزیولوژیکی نیاز به غذا که شرط زندگی و ادامه حیات می باشد، نیاز به لابس که ساتر بدن و حافظ بدن در برابر سرما و گرما می باشد، نیاز به مسکن که درآن به آرامش و امنیت دست یابد، نیاز به بازی و حرکت که موجب حرکت اعضا ، رشد و مهارت آنها، ورزیدگی و چابکی شان، رفع کدورت و غم، ایجاد تنوع در رفتار، شادابی، مصرف انرژی های زائد، آموزش انضباط و مقررات میباشد.
نیاز به نظافت و بهداشت که در اثر رعایت نکردن به بیماری مبتلا شده و ناگوارترین اثرات بیماری بر روان و اخلاق است. نیاز به مهارت ها ، نیاز به در جیب خرجی ها و غیره میباشد.
از نیازهای عاطفی و روانی در این دوره نیاز به پذیرش، نیاز به محبت نیاز به نوازش، نیاز به امنیت، نیاز به حمایت، نیاز به یافتن سلطه، نیاز به اجرای عدالت، نیاز به آگاهی، آزادی، عدالت، احترام، استقلال، تعلق گروه، کمال، معاشرت ، هدف داری و ایمان میباشد.7
رام کردن غرایز در این دوره
– برقراری ارتباط منظم و مستمر با خداوند و تلاش در جهت خودسازی.
– برخورداری از "فلسفه زندگی" روشن و بهره مند شدن از ارزش "معنا" در طی زندگی خویش.
– استفاده از اوقات فراغت در فعالیتهای خلاقه و سازنده ، عنصر، کارهای دستی، فعالیتهای ورزشی، مطالعه جهت دار و …
– تفاهم با والدین به عنوان صمیمی ترین دوستان.
– انتخاب مربی و یا یکی از معلمانی را که بیشتر دوست می دارد به عنوان محرم راز.
– نیاز داشتن به غذا و استراحت کافی و برنامه برای مطالعه و کار .
– برای مخارج خود برنامه ای را اجرا می کنند و از بهداشت بدنی غفلت ننماید.
نوجوان باید بداند که او هم مانند دیگران است یعنی وضع خاصی ندارد.8
رام کردن غریزه در این دوره میتواند از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار گیرد مثل:
جنبه زیستی : در این مورد رشد سریع بدن، آشکار شدن تفاوتهای بدنی نسبت به پسران، برهم خوردن تعادل تن در اثر ترشح غدد، پیدایش تغییراتی در وزن، قد، رنگ چهره، قدرت و قوت بدن، رشد بدن، پیدایش دگرگونیهایی در رفتار و در خوی ها و غریزه جنسی و صفات ثانوی جنسی در او دیده میشود. از حدود 12-14 سالگی قاعدگی در او پیدا میشود ، مسئله ای که دختران از آن ترس دارند و این حالت ماهانه خود نشان دهنده آمادگی او برای زن شدن و مادر شدن و داشتن فرزند است.
در همین سنین انحرافات غریزی برای برخی از آنها که از آگاهی و ایمان کافی برخوردار نیستند پدید میآید مثل حالت همجنسی دوستی، رابطه با دختران معاشر، عاشق شدن نسبت به معلمان، جستجوی محیط خلوت برای ارضای تمنیات جنسی و … تحریکات در آنان در سایه دیدن، شنیدن، لمس کردن شدید است.9
برای رام کردن چنین غرایزی باید نوجوان از تدابیر موارد فوق و از قبل اشاره شده استفاده کند. از دیگر تکالیف نوجوان ضرورت وسعت نظر، در زمینه غذا و پوشاک، در زمینه بازی و حرکت، در تفریحات و وقت گذرانی و راه و رسم ها، تعدیل حب ذات و آموزش زهد است.10
تذکر این مطلب ضروری است که پیدایش حیات و غرایز جنسی به منزله ی پذیرش هر گونه عملکرد نوجوان نیست بلکه باید این غرایز رام و کنترل شوند حال می خواهد با تکیه بر نظام اخلاقی و معنوی نوجوان خویشتنداری و کنترل تظاهرات حیات و غرایز جنسی او باشد یا اطرافیان او وی را به خویشتن داری و زندگی سالم و رام کردن غرایز در خود وادارند. که به آن ها پیشنهاد می کنیم او را در اوان جوانی به ازدواج ترغیب نمایید تا حیات جنسی و به وجود آمدن غرایز و ارضای آنها در مسیر صحیح و خداپسندانه قرار گیرد. زمانی که نیروهای غریزی جنسی در وجود نوجوان بیدار میشود او را با تمام قدرت بر می انگیزد تا در جهت ارضای آنها اقدام نماید. آن چه که مورد تقاضای سائق های جنسی است امتناع بی قید و شرط و بلافاصله ی آنهاست. نوجوان در یک نظام اخلاقی و فکری می آموزد که چگونه غرایز و احساسات خویش را کنترل نموده و زمان مناسب را برای تامین خواسته های درونی در نظر گیرد که بستگی به عواملی چون فرهنگ خانوادگی، تثبیت عادات اخلاقی و … دارد.11
چگونگی رشد شخصیت در این دوره
شخصیت اجتماعی انسانها از روزهای اولین تولد در مسیر رشد است. وظیفه والدین این است که دائم ناظر کسانی باشند که عهده دار تربیت آنها هستند، تا انان را با صفات پسندیده آشنا کند. با رشد و تکامل انسان شخصیت انسان نیز رشد میکند. رشد انسان که باعث تحولاتی در جسم و جان میشود اثراتی بر شخصیت می گذارد. شخصیت افراد، تحت تاثیر عوامل بلوغ تحولات عمیقی پیدا می کند، خلق و خودگرگون میشود و انقلابی در شخصیت اتفاق می افتد. روش برخورد اطرافیان با نوجوانانی که تغییرات جسمانی پیدا کرده اند همه تاثیر در شخصیت و خلق و خو نوجوان می گذارد.12
همان طور که می دانید "شخصیت" یک فرد در دوره نوجوانی شکل میگیرد و تکامل می یابد حال اگر نوجوانی در یک خانواده و محیطی بزرگ شود و رشد کند که در این محیط مسئله ی شخصیت فرد توسط پدر و مار و یا تعبیری اعضای خانواده به صورت چه عملی و چه نظری و یا با بیان به وی نشان داده شود این نوجوان در سال های آینده زندگی خود دارای شخصیت تمام و کمال میشود و هم برای خود و هم برای دیگران احترام و ارزش میآورد. اما اگر نوجوانی که در حال رشد باشد در محیطی باشد و در خانواده ای بزرگ میشود که این مسئله "شخصیت" به او آموزش داده نشود مسلماً شخصیتی که از این دوران تا آینده در او رشد میکند و تکامل می یابد شخصیتی مغایر با ارزش ها و ملاک های جامعه میشود پس توجه به رشد شخصیت و چگونگی آن در دوره نوجوانی نیز یکی از مواردی است که باید بسیار به آن توجه نمود.13
نوجوان نوبالغی است که در پی کسب شخصیت است هر جا که آن را یافت جذب و بالنده می گردد و با هر ضربه ای که وارد شود جریحه دار و گریزان.
خانواده های از هم پاشیده حدیث قدیمی است اما باید دید مدرسه در رشد شخصیت او چه رسالتی دارد؟ مدارس ترمیم کننده شخصیت و احیا کننده ی جان های نوجوانان خودباخته است. پس با درایت و تدبیر مسئولان مدارس میتوان شخصیت آنان را پرورش داد.
متاسفانه باید اذعان نمود که نظام مدرسه بر بازسازی و تکوین شخصیت نوجوان آنها را به موضع دفاعی می کشاند.
نوجوانان متمرد، سرکش، یاغی و … هنگام مواجهه با شخصیت دادن به راحتی عقب نشینی می کنند و روابط تیره و تار بین خود و دیگران را صاف و روشن می کنند.14
اظهار وجود و اثبات شخصیت
با گذراندن دوره کودکی ، نوجوان درمی یابد که باید خود را برای زندگی مستقل اجتماعی آماده سازد.
دلایل مخالفت نوجوان با بزرگترها :
1- پیدا شدن احساسات تند و آتشین در دوره بلوغ، نقش موثری در مخالفت و سرپیچی دارد.
2- یکی از تمایلاتی که در تمامی جوانان به طور طبیعی وجود دارد، عشق و علاقه به انجام کارهای نو و افکار جدید است. جوانان دوست دارند به سخنان جدید گوش فرا دهند. تمامی آرایش صورت و موی سر تابع مدهای تازه باشد.
3- خیال بافی های بیش از حد، غرق شدن در تخیلات غیرممکن، اسیر تصورات و اوهام شدن، باعث میشود تا نوجوان از روشهای عاقلانه بزرگترها سرپیچی کند. افکار دور و دراز باعث میشوند تا نوجوان به عالم خواب کشانده شده و از درک حقایق غافل بماند.15
در این دوران یکی دیگر از مسائلی که نوجوان با آن روبه رو میشود "اظهار وجود" است. اظهار وجود بدین معنا است که نوجوان می خواهد در خانواده و محیط اطرافش نوعی جلب توجه به وجود آورد. این جلب توجه به صورتهای مختلف میتواند باشد مثلا یک نوجوان با پوشیدن لباس و آرایش های خاص و مغایر با دیگران و یا رفتارها و … خاصی این اظهار وجود را انجام میدهد.
و از این که مورد توجه دیگران قرار گیرد احساس لذت و شادمانی میکند. اما مسئله مهم دیگر "اثبات شخصیت" می باشد که همان طور که گفته شد با شکل گیری شخصیت در این دوره نوجوان درصدد اثبات و تحکیم آن برمی آید مثلا شروع به ترغیب دیگران میکند که آنها هم شخصیتی مشابه او داشته باشند و از رفتارها و الگوهای عمل او پیروی کنند.16
در زمانی که راه های ابراز وجود و اثبات شخصیت بر روی او مسدود شد، وی در ارزیابی ارزش و شخصیت خود دچار تردید شده و اگر علاوه بر آن مورد تحقیر و انتقاد مکرر واقع گردد، تزلزل و ناتوانی عمیق در ارکان شخصیت او رخنه میکند.
اما شکی نیست که روابط دوستانه و برخوردهای صمیمانه، موجب بسط و توسعه ی شخصیت نوجوان شده و راه را برای همدلی و تفاهم هموار خواهد کرد.
فعال نمودن نوجوانان در زمینه های مختلف از جمله ورزشی، جلسات بحث و گفتگو و … گام هایی هستند که واقع بینانه، به رشد شخصیت و جذب نیروهای خلاقه شان در اداره ی جامعه می گردد.17
چگونگی دستیابی به استقلال
فرزندان به والدین وابسته اند و برای حفظ زندگی و ادامه حیات نیاز به استقلال دارند. دستیابی به این استقلال باید از کودکی شروع شده و به تدریج که کودک رشد پیدا میکند و آگاهی اش بالا می رود باید استقلال بیشتری پیدا کند.
اشتباه بعضی والدین این است که حتی در سن نوجوانی همه کارهای فرزندان خود را انجام می دهند. بهتر است بعضی کارهای خود را خود نوجوان انجام دهد از قبیل لباس پوشیدن، شستشو و نظافت، رختخواب انداختن، شستن دستمال و جوراب و در مواردی تهیه غذا.
میل به انجام فعالیت های خود در نوجوانان وجود دارد و استقلال طلبی احساس طبیعی آنهاست که اگر خوب هدایت شود نوجوان پیشرفت کرده و برای سازندگی خود گامی برمی دارد. برای مثال دختران میتوانند در صورت حضور مادران در خانه خانه را اداره کنند و کارهایی از قبیل مرتب کردن خانه، تهیه کردن غذا و غیره بپردازند.18
یکی دیگر از راههای دستیابی نوجوان به استقلال فراهم کردن آزادی از جانب والدین است که میتوان گفت یکی از لازمه های رشد آزادی است، البته با این شرط که حد شرع و مصلحت و خیر و منافع خود و اجتماع رعایت شود. نوجوان ها باید در جنبش و معاشرت های کنترل شده آزاد باشند تا بتوانند حرف خود را بزنند یا توقعات خود را بگویند دید و نظرشان را در ارتباط با یک امر اظهار نمایند.19
از دیگر تمهیداتی که در زمینه ی استقلال نسبی باید به کار بست نخست والدین فرزندان را زیاد به خود وابسته نکنند تا زمینه ی جداسازی تدریجی او از خانواده به سهولت و آرامی انجام گیرد. مرحله ی دوم نوجوان باید با اثبات لیاقت و شخصیت قابل اعتماد به این استقلال پاسخ مثبت داده و آمادگی خود را برای استقلال بیشتر اثبات کند.
مسئولیت های اجتماعی- مشارکت دادن آنان در مسائل مربوط به خود- ارائه نقش های سازنده و با معنی و سهیم کردن آنها در تصمیم گیری ها و اظهار نظرات از جمله عواملی است که میتواند احساس مسئولیت را در او تقویت کند.20
انتخاب دوست
سن 11 را سن رفیق بازی می گویند. زیرا نوجوان در جستجوی دوستانی میباشد که با آنها سرگرمی داشته و احیاناً رازهایش را با او در میان بگذارد.
در دوستی های خود بسیار عاطفی هستند، سادگی به خرج می دهند ولی چون دوستان انتخاب شده نیستند، و انان درباره دوست خود تعصب دارند ممکن است دچار لغزش شوند و برای همین است که خطری آنها را تهدید میکند خطر این که عاشق دوست خود هستند و در این راه مصلحت را رعایت نمی کنند و ممکن است دوست فاسدی را به دوستی برگزینند.
تقلید در آنان به وفور دیده میشود و این تقلید برای آنها که روح ضعیف و تاثیر پذیر دارند و ناگهان متوجه میشوند که دین خود را از دست داده و عقیده دوست خود را پذیرفته اند. او نمی داند که وقتی با کسی دوست میشود نباید زمام اختیارش را به دست او بدهد.
و از همه بدتر است این که در دوستی های خود زیاده روی میکند و همه اسرار خود را با دوستان مطرح میکند. امام علی (ع) در این باره می فرماید: دوستت را چندان دوست بدار که اگر روزی دشمن او شدی از او هراسناک نباشی.
دوستی های این دوره زندگی است که برای همیشه باقی می ماند و میتواند زمینه ساز شرافتها و یا رذالتها باشد.
تاثیر پذیری این دوره زندگی به علت این است جوانان احساس می کنند مانند پرنده ای در قفس مانده اند بویژه که این نوجوان مسائلی دارند که نمی توانند آن را با اولیا در میان بگذارند.21
نیاز به داشتن دوست و رفیق، یکی از نیازهای بشر در تمام دوران زندگی است. آدمی دوست دارد تا فردی همدل، موافق و همرنگ خود داشته باشد. این افراد خواسته یا ناخواسته روی اخلاق و کردار هم اثر می گذارند.
دوست خوب، مایه خوشبختی و سعادت انسان است. دوست لایق، کسی است که درایام خوشی و ناخوشی یاری یکدل، موافق است.
دوستی ها، بیدار کننده حس نوع دوستی و دگردوستی در فرد است. نداشتن دوست خوب در زندگی، باعث محرومیت است. برای داشتن دوست خوب نیاز به راهنمایی بزرگترها است. با این راهنمایی آنها می آموزند تا حدود دوستی ها را دریابند.
جوانان در انتخاب دوستی ها آسان پذیر بوده و پیرو عواطف و احساسات هستند. دوستی هایشان سر سخت است. جوانان باید در انتخاب دوست، جانب عقل و مصلحت را نگاه دارند. پرهیز از دوستان چاپلوس، باعث سعادت در زندگی است.22
در این سنین نفوذ پذیری دوستان و همسالان بیشتر از سایر گروه ها می باشد، یعنی نوجوان از دوستان خود بیشتر تاثیر می پذیرد و به رنگ آنها در میآید تا جایی که رفتار آنان را چه خوب و چه بد برای خود الگو قرار میدهد.
در این دوره نوجوانان بیش از حد به دوستانشان اعتماد دارند و با نوعی ساده اندیشی و اطمینان کامل با رفقا و معاشران خود مرتبط میشود و این سرآغاز برای انحراف او میشود (از طریق دوستان ناباب).
پس نتیجه میشود خانواده ها مربیان علاوه بر آگاه کردن نوجوان به ضروریات بلوغ، در زمینه ی دوستی ها و معیارهای انتخاب دوست و خطرات ناشی از دوستی های آلوده، با آنان به گفتگو نشینند و به آنان آگاهی بخشند.23
چگونگی رشد و تکامل جسمانی از تولد تا پایان دوره جوانی
از بدو تولد تا شش ماهگی :
– دست و پا می زند، سروشانه و چانه را بالا نگاه می دارد.
– سر را آزادانه به اطراف حرکت می دهد، و اغلب سرش را به یک طرف کج میکند.
– به عنوان واکنش در مقابل حرکات بزرگترها، با صدای بلند می خندد.
– با چشم حرکت نور و صدا و اشخاص را دنبال میکند.
– گریه های مختلف مربوط به درد و گرسنگی و ناراحتی را ظاهر میکند.
– نوک پا را می پراند و با پاهای خود اشیا را حرکت میدهد.
– اگر شیء کوچکی را در دست او بگذارند ، محکم آن را می چسبد و بی اراده نگاه می دارد.
– اشیاء را به طرف دهان میبرد.
آغاز هفت ماهگی تا دوازده ماهگی :
– مچ دست ها را آزادانه می چرخاند، به دور خود می چرخد.
– برای نشستن تقلا میکند و به تنهایی تا چند ثانیه می نشیند.
– در حالت خوابیده انگشتان پای خود را به دهان میبرد.
– این طرف و آن طرف می رود و خود را با اثاثیه منزل آویزان میکند.
– با خودش حرف می زند، می خندد و صدا میکند.
– با انگشت سبابه اشیا را فشار میدهد و دو شیء کوچک را به هم می زند.
از سیزده ماهگی تا هجده ماهگی :
– به تصاویر بزرگ و رنگی نگاه میکند.
– از پله ها بالا و پائین می خزد.
– میتواند در حالیکه عقب عقب می رود یک اسباب بازی را با خود بکشد.
– دستگیره در را میگیرد و در را باز میکند.
– به خوبی راه می رود و به ندرت می افتد.
– قاشق را میگیرد و غذا را به دهان میبرد.
– شیء را روی شیء دیگر می گذارد و میتواند دو یا سه مکعب را روی هم قرار دهد.
– ترجیح میدهد اشیاء را با یک دست بگیرد.
از نوزده ماهگی تا بیست و چهار ماهگی :
– بدون کمک دیگران از پله ها بالا می رود و روی میز می نشیند.
– با قاشق غذا می خورد و فنجان را بدون کمک دیگران از زمین برداشته و می نوشد.
– میتواند خطوط منحنی واقعی ترسیم کند.
– معمولاً میتواند ادرار و مدفوع خود را کنترل کند.
از بیست و پنج ماهگی تا سی ماهگی :
– به سرعت به وزن کودک افزوده میشود .
– میتواند لباس خود را در بیاورد.
– صفحات کتاب را ورق می زند.
– توانایی پرتاب اشیاء را دارد.
– با تناوب پاها را بر می دارد و از پله ها بالا می رود.
– در به کار بردن دست ها و پاها و بازوان بیشتر از کار کردن با انگشتان لذت میبرد.
از سی ماهگی تا سی و شش ماهگی :
– لباس خود را بدون کمک دیگران می پوشند.
– همه دندانهای شیری او کامل میشود.
– روی سه چرخه می نشیند و پا می زنند، ولی معمولاً با کمک پاها روی زمین سه چرخه رابه جلو می برند.
– با هر دو پا از زمین می پرد و فعال و پر انرژی است.
– در غذا خوردن میتوانند از چنگال استفاده کند و کمتر غذا بر زمین بریزد.
سه سالگی :
– فعال و پر انرژی است ولی زود خسته میشود.
– از وسائل گوناگون با مهارت و به راحتی استفاده میکند.
چهارسالگی :
– مستعد ابتلاء به بیماریهای دوران کودکی است.
– در حرکات کودک، توازن و هماهنگی دیده میشود.
– میتواند شکل آدم را که 3 یا 4 قسمت دارد ترسیم کند.
پنج سالگی :
– دست ها مهارت دارند ولی عضلات کوچک دست هنوز کاملاً متعادل و موزون نیست.
– بدن کشیده تر و دستها و پاها دراز تر میشود.
– دختران (معمولاً) در رشد بدنی از پسرها در حدود یکسال جلوتر هستند.
شش سالگی :
– پاها به سرعت رشد میکند و قامت کشیده تر میشود.
– فعال، پر انرژی و پر سروصدا است.
هفت و هشت سالگی :
– سرعت رشد نسبت به مراحل قبل و بعد آن کندتر است.
– اشیاء مورد علاقه خود را بهتر و بزرگتر نقاشی می کنند.
– آموزش خط با حروف کتابی را یاد میگیرد.
نه و ده سالگی :
– هنوز نمی تواند در آن واحد هم سریع بنویسد و هم خوش خط.
– علائم بدنی در مرحله قبل از بلوغ ، در این دوره ظاهر میشود .
یازده و دوازده سالگی :
– تفاوت در اندام دختران در مقایسه با پسران محسوس تر از سنین 8 و 9 و 10 سالگی است.
– رفتار او تحت تاثیر خصوصیات ساختمانی بدن او قرار دارد.
دوازده تا شانزده سالگی :
– آهنگ رشد جسمی سریعتر میشود و علائم جسمی و روانی بلوغ جنسی ظاهر میشود.
– عوامل موثر در سرعت قد عبارتند از : سن، نزدیکی به بلوغ، وراثت و محیط.
– نضج جنسی از خصوصیات این دوره است که با خصایص جنسی اولیه و ثانویه همراه است.
– ویژگی بدن نوجوان در رفتار فرد بسیار موثر واقع میشود.24
یکی از مهم ترین مراحل رشد و تکامل جسمانی در دوران بلوغ است که به شرح زیر است :
شروع مرحله بلوغ در پسر و دختر با یک سری تغییرات بیلوژیک همراه است و یک تا دو سال قبل از آغاز دوره بلوغ رشد عمومی بدان دچار تغییرات و دگرگونی هایی میشود.
که این تحولات مقدمات بلوغ را فراهم می آورند که این مرحله دوره پیش از بلوغ نامیده میشود . پس از آن طرح عمومی بدن در پسران و دختران دست خوش تحول ناگهانی میشود که این تغییرات در پسرها بین سنین 15-11 سالگی و در دخترها بین سنین 12-9 سالگی ظاهر میشود. در پسرها، شانه ها پهن می گردد ، چربی اضافه دستها و پاها به تدریج از بین می رود و بر حجم عضله آنها افزوده میشود و نیروی ماهیچه افزایش می یابد. رویش مو در پشت لبها آغاز میشود و به تدریج چانه و گونه ها را نیز در بر میگیرد که معمولاً در سن 18 سالگی صورت نوجوان پسر کامل شده و به یک مرد جوان شبیه می شود، در عین حال رویش مو در سینه و دیگر اندام نیز آغاز میشود.
صدای پسران نیز تغییر میکند که در آغاز این تغییر صدا دو رگه میشود و سپس بم می گردد و تن صدای مردانه به خود میگیرد.
در دخترها به طور طبیعی مرحله بلوغ یک تا دو سال زودتر از جنس مخالف آغاز میشود. در مرحله بلوغ دختران آنچه در وهله نخست جلب توجه می کند، بزرگ شدن باسن، شکل گرفتن و کامل شدن پستان ها و سپس رویش مو در اعضای مختلف آغاز می گردد.
صدای دخترها نیز کمی دو رگه میشود ولی بم بودن صدا که در پسرها دیده میشود در آنها دیده نمیشود و در نهایت به تدریج شکل ظاهر دخترها یک هیات زنانه به خود میگیرد.
از نظر پزشکی فعالیت غدد اندوکرین (غدد داخلی) در این مرحله پیش از دوران دیگر رشد میکند و همین امر موجب تحولات ناگهانی در اندام نوجوان میشود و مخصوصاً این فعالیت در غدد جنسی بارزتر دیده میشود به طوری که در این هنگام ظهور نخست علایم عادت ماهانه دخترها و اولین احتلام شبانه در پسرها ورود بدون تردید آنها به دوره حساس و پیچیده بلوغ است. در ضمن باید توجه داشت که در بدن دخترها مقداری هورمون مردانه و در بدن پسرها مقداری هورمون زنانه تولید میشود. هورمون مردانه "توستورون" باعث میشود که بر روی پوست صورت اکثر دختران و پسران در دوره بلوغ بثورات "جوش" جلدی ظاهر شود که اصلاح شده آن "جوش غرور" است.25
دوره ی نوجوانی که دومین مرحله از تغییر و تحولات چشمگیر و پر شتاب است به گونه ای است که ظرف مدت کوتاهی کودک دیروز به بزرگسال امروز (نوجوان) تبدیل گردد که در این مورد برخی از صاحب نظران واژه ی "جهش" را به جای رشد انتخاب نموده اند در بیشترین و اوج آن که موجب میشود که تعادل جسمی نوجوان بر هم می خورد و تغییرات عمیقی در ارگانیزم به وجود میآید. شکل و حجم بدن تغییر و دگرگون میشود و بدن نوجوان از حالت کودکی خارج و در قالب بزرگسالان میشوند. اعضای بدن از پایین به بالا رشد میکند مثل : بزرگ شدن پاها، رشد بخش های میانی بدن و عضلات که قبل از 15 سالگی 33/0 وزن بدن است که با رشد به 45/0 بالغ میشود.
ذکر این مطلب مهم است که هر نوجوان از 3 جنبه رشد برخوردار است : آغاز رشد، اوج و پایان آن که روانشناسان مشاهده کرده اند آخرین مرحله رشد دختران با اولین مرحله رشد پسران تقریبا مقارن انجام میشود.26
عکس العمل های روانی دختران نسبت به تغییرات جسمی
دختران در مقابل وقوع قاعدگی احساسات مختلفی از خود نشان می دهند یا باعث ضربه ناگهانی برای او میشود و گاهی باعث احساس غرور میشود.
میتوان هر جنبه از تغییر وضع جسمانی را برای عده ای از نوجوانان مرکزی تصوری مطلوب یا نامطلوب دانست.
حساسیت دختران نسبت به تغییرات جسمانی بیش از پسران است. رشد سینه های دختران در ادراک آنان، نقش عمده ای دارد. این رشد قبل قاعدگی و حدود 3 سال که بین 14-11 سالگی است صورت میگیرد.
جوش بلوغ باعث بروز ناراحتی روحی شده و گاهی دختران برای مخفی کردن این جوشها به آرایش صورت دست می زنند.
علائم هیجان و اضطراب در نوجوانان به صورت های مختلف بروز می کند، عرق کردن زیاد، فشارهای عضلانی، افزایش ضربان قلب، خستگی شدید و … نوجوانان بعلت عدم آگاهی از این تغییرات به این فکر می افتد که شاید به نوعی بیماری جسمی مبتلا شده باشد ، این نوع افکار نیز باعث ایجاد اختلال در رفتار خواهند بود.27
تغییرات جسمی و رشد ناگهانی اعضای بدن در دوران بلوغ و تحولات جنسی نمی تواند برای حالات روانی نوجوان بی اثر باشد ، زیرا نوجوان پس از ظهور تغییرات نمی تواند خود را به وضع مناسبی با آناه سازگار کند. نوجوان حساسیت پیدا میکند و هیجانهای تند در وی ظاهر میشود.
برای جلوگیری از این نگرانی ها علما تدابیری اندیشیده اند که باید به طریقی سازنده ، که باید قبل از بلوغ نوجوان را در جریان این تحولات قرار داد.28
از عوامل دیگری نیز که دکتر محمدرضا شرفی در کتاب خود با عنوان "دنیای نوجوان" مطرح نموده است میتوان به موارد ذیل اشاره نمود :
– تغییرات در نگرش ها و رفتار
– نامطمئن بودن از خود، استعدادها و علایق خویش
– احساس بی ثباتی
– حالت دمدمی مزاج
– هراس از پذیرفتن مسئولیت
– احساس درد و ناراحتی و حالت تهوع
– حالتی نگران و متوحش
– مخفی کردن موضوع از والدین
– احساس گناه
– احساس شرم و خجالت و نوعی نگرانی
– و …29
رابطه بلوغ جنسی با بلوغ روانی
طبق تحقیقات بعمل آمده در صد سال اخیر در نقاط دنیا سن قاعدگی از 16 سالگی به 13 سالگی رسیده است. به همین دلیل گرایش به سوی بلوغ زودرس در گروه پسرها هم دیده شده است. این تغییرات به بالا رفتن سطح زندگی، تغذیه بهتر و تحرک جمعیت مربوط است. اما با این وجود سن استقلال حدوداً مانند گذشته است. از لحاظ اقتصادی نوجوان جامعه امروز بیشتر وابسته به خانواده است. عدم توازن بلوغ جسمی و روانی را در هر نسل میتوان انتظار داشت.30
به همین دلیل است که در روایات گذشتگان آمده است که "وقتی دختر به سن شش سالگی رسید، پسر او را نبوسد و پسر وقتی به هفت سالگی رسید، زن او را نبوسد. و یا تاکید وضع کردن زن و مرد از آمیزش در حضور کودکی در اطاق به علت تاثیرات بعدی
آن است که باعث حساس شدن آن به این مسئله است و تا کودک به سن درست نرسیده به انحراف کشیده میشود که این عدم توازن جسمی و روانی را ایجاد میکند.31
وقتی فرد به سنین نوجوانی وارد میشود بدن او باید شروع به بالغ شدن کند. (بلوغ جسمی)، ممکن است بر اثر عوامل مختلف از جمله عوامل ارثی، طرح و ساختمان فیزیکی، عرض جغرافیایی، نوع تغذیه و سلامتی در نوجوان منجر به بلوغ زودرس و دیررس شود.
اما عوامل عصبی و روانی مهم ترین عامل در تاخیر بلوغ می باشند. اگر در زندگی نوجوان مسائل روانی زیاد از جمله ، حوادث ناگوار، وقایع مهم و تلخ زندگی، متارکه نمودن والدین، بیگانگی در خانواده و اجتماع و مسائلی از این قبیل اتفاق بیفتد، تاثیر مهمی در بلوغ دیررس او دارد.
پس نتیجه میشود که بلوغ جسمی با بلوغ روانی (حال روان و فکری آرام و آسوده و چه عصبی و متشنج باشد که به همان صورت بلوغ می یابد) رابطه ی مهم و بسیار نزدیکی دارد.32
خوددوستی و دگر دوستی در این دوره
خود دوستی و دگر دوستی دو میل فطری هستند که در وجود همه انسانها وجود دارد.
خوددوستی: یکی از غرایز مشترک انسان و حیوان است. تمایلی که در انسان او را متوجه خویش خواهد ساخت.
خود دوستی ، اگر تقویت شود و از حد خود خارج گردد، به خودپسندی و خود پرستی تغییر شکل خواهد داد.
کسی که به این تغییر دچار شود به حقوق دیگران تجاوز میکند. کسی که با غریزه خود دوستی روبرو شود. با این عوارض و مفاسد اجتماعی روبرو خواهد شد:
الف) حس جاه طلبی و خود پرستی در او بیدار گردد.
ب) خواهش های نفسانی در او زیر و رو به طغیان و سرکشی می گذارند و …
دگردوستی : این یکی از صفات اختصاصی و از تمایلات عالی انسانی است. این تمایل در انسان او را متوجه غیر خود میکند. اگر در جامعه این تمایلات دگر دوستی حاکم بر رفتار انسانها شود، افراد جامعه نسبت به هم مهربان خواهند بود.
تمایل دگر دوستی هیچ گاه بدون تربیت رشد نمی کند. اگر این تمایل از کودکی پرورش یابد کودک در بزرگسالی انسانی بشر دوست و خیرخواه بار خواهد آمد. محبت انسان دگر دوست فارغ از آلایش خودخواهی و پیروی از منافع مادی او است. از دگردوستی میتوان موارد زیر را اشاره کرد :
– زندگی آدمی را از زندگی حیوان جدا میکند.
– محیط زندگی را محیطی مملو از صلح و صفا می سازد.
– روح برادری و تعاون را در دل ها زنده می سازد.33
در این دوران یکی از مشغله های فکری پدر و مادر نوجوان میتواند مسئله خوددوستی یا خودخواهی نوجوان باشد. به این ترتیب که او فکر میکند که شخصیت بزرگی دارد یا از این که دیگر کودک خطاب نمی کند و به مدرسه و محیط بزرگتر وارد شده و دوستان بزرگتر پیدا کرده و در خود احساس بالندگی میکند و شاید همین تفکرات در این دوره باعث پرخاشگری با پدر و مادر فخر فروختن به فرزندان کوچکتر و مسائلی از این قبیل در خانه و خانواده گردد که این رفتارها نیز با آگاهی خنثی میشود.34
از دیگر عوامل خود دوستی و دگر دوستی در این دوران عبارتند از :
1. نوجوان می کوشد با عده ای مانوس و وجود خود را نشان دهد.
2. از تسلط خانواده بر او کاسته شده و او درصدد اثبات شخصیت و نمایان ساختن آن میباشد و می کوشد موقعیت خود را اثبات و اطرافیان خود را نسبت به اعتراف به این موقعیت وادارد . این وضع او را مغرور کرده به نحوی که موجب تعریف از خود و خود دوستی می گردد.
3. پیروی از همسالان ، او را به گروه سوق داده و پیروزی از روش ها و شیوه ها و معیارهای آنان تحت سلطه گروه قرار گرفته و گروه را جانشین خانواده میکند.
4. بینش اجتماعی در این دوره موجب درک روابط بین خود و دیگران شده و منجر به دریافت بصیرتی خاص در آثار و اعمال متقابل رابطه ی نوجوان با دیگران است
و …35
نتیجه گیری
چنان چه از مواردی که در صفحات پیش گفته شده بر میآید نوجوان در این دوره با معضلات بسیاری از جمله بیداری غرایز، تفریحات زیان بخش از جمله اعتیاد، قمار بازی و … که تاثیرات بسیار خطرناکی روی نوجوان می گذارد مواجه است که در تحقیق راه حل نهایی برای رفع این مشکلات پیشنهاد شده است.
ما از این تحقیق نتیجه می گیریم که باید دانست این موارد موقت و گذرا است و بسیاری از این معضلات دوران بلوغ قابل حل است و راهنمایی های صحیح نوجوان از سوی والدین و مربیان میتواند تاثیر بسزایی در این راه حل داشته باشد و دیگر هیچ مشکلی نوجوانان را تهدید نمی کند.
1 "روانشناسی نوجوانی"- ترجمه رضا شاپوریان صفحه 16
2 بلوغ و تولد ی دیگر – محمد محمدی
3 مراحل رشد و تحول انسان- محمدرضا شرفی ص 148 تا ص 151
4 دنیای نوجوان- دکتر محمد رضا شریفی
5 بلوغ و تولد ی دیگر- ریاحی- صفحه 11 تا 14
6 دنیای نوجوان- دکتر محمدرضا شرفی- صفحه 146
7 اسلام و تربیت دختران- دکتر علی قائمی، صفحه 194-218
8 مراحل رشد و تحول انسان- دکتر شرفی- صفحه 171
9 اسلام و تربیت دختران- صفحه 299 تا 300
10 اسلام و تربیت دختران- صفحه 282 تا 288
11 دنیای نوجوان- دکتر شرفی
12 بلوغ و تولید دیگر- ریاحی
13 شخصیت در نوجوانی چه نقشی دارد؟ – غلامرضا ابدال ص 45 تا 48
14 دنیای نوجوان- دکتر شرفی. ص 292 تا 293
15 بلوغ و تولد ی دیگر- ریاحی
16 شخصیت چه نقشی در نوجوانی دارد؟ – غلامرضا ابدال ص 53 تا ص 54
17 دنیای نوجوان- دکتر شرفی- ص 293-294
18 اسلام و تربیت دختران- صفحه 213 تا 215
19 بلوغ و تولد ی دیگر- ریاحی
20 دنیای نوجوان- دکتر شرفی- صفحه 308 تا 309
21 سازندگی و تربیت دختران- صفحه 341 تا 342 ، 351 تا 352
22 بلوغ و تولد ی دیگر- ریاحی
23 دنیای نوجوان- دکتر شرفی- صفحه 156 تا 157
24 مراحل رشد و تحول انسان- دکتر شرفی ص 117 تا ص 158
25 بلوغ و تولد ی دیگر- محمد محمدی
26 دنیای نوجوان- دکتر شرفی- صفحه 68 تا 73
27 بلوغ و تولد ی دیگر- ریاحی
28 مراحل رشد و تحول انسان- دکتر شرفی ص 199 تا ص 200
29 دنیای نوجوان- دکتر محمدرضا شرفی
30 بلوغ و تولد ی دیگر
31 مراحل رشد و تحول انسان- دکتر شرفی ص 197
32 دنیای نوجوان- دکتر شرفی ص 80 تا 83
33 بلوغ و تولد ی دیگر
34 شخصیت در نوجوانی چه نقشی دارد؟ – غلامرضا ابدال ص 31 تا ص 33
35 مراحل رشد و تحول انسان- دکتر شرفی ص 157
—————
————————————————————
—————
————————————————————
1
7