آموزش علوم دوره ابتدایی با بهره گیری از راهبردهای گاوشگری، بدیعه پردازی، شش مرحله ای، الگوی پیش سازمان دهنده و الگوی تدریس5E
چکیده:
پژوهش حاضر با هدف راهبردهای تدریس موثر در آموزش علوم ابتدایی انجام یافت. راهبردهایی که در این پژوهش بررسی می شوند شامل کاوشگری، بدیعه پردازی، شش مرحله ای و الگوی تدریس5e می باشد . این پژوهش نشان داد که در تدریس علوم ابتدایی نباید فقط به کتاب بسنده کرد چرا که بخش قابل توجه آن به کار های آزمایشگاهی، تجربی و عملی است. به همین منظور برای تدریس موثر در درس علوم ابتدایی بایستی دانش آموزان را فعال کرد چراکه هرقدر فراگیران در جریان یادگیری فعال باشند عملکرد آنان بهترخواهد بود. یافته های این پژوهش حاکی از آن است که باید معلمان از روش ها و یا تلفیقی از روش های نوین تدریس علوم، ابزارهای کمک آموزشی وغیره، برای تدریس موثر علوم ابتدایی بهره ببرند و نباید در جریان تدریس علوم ابتدایی متکلم الوحده شد و بجای تدریس سنتی ومتکلم الوحده باید از تدریس چهره به چهره و روشهای نوین تدریس استفاده کرد.
کلیدواژه ها: راهبرد تدریس، آموزش علوم، فراگیران
مقدمه:
تسلط معلم برروش ها و فنون آموزشی یکی از ملاک های شایستگی معلمان به حساب می آید . در واقع بسیاری از صاحب نظران این ملاک را بر دیگر ملاک های شایستگی معلمان ترجیح می دهند . پیروان این ملاک معلم را مانند فرد صاحب فن دیگری می دانند که هر چه بر فوت و فن کارش مسلط باشد در کارش موفق تر خواهد بود ، ( ملکی ، 1385 ص 97 ) روش عبارت است از سازماندهی فرآیند یاددهی – یادگیری و روش تدریس عبارت است از تعامل یا رفتارمتقابل معلم و شاگرد بر اساس طراحی منظم و هدفدار معلم برای ایجاد تغییر در رفتار شاگرد ( شعبانی ، 1384 ). در یک تدریس موفق و اثر بخش علاوه بر شخصیت و مقام و منزلت معنوی و اعتبار معلم در نزد شاگردان شناخت انواع روش های تدریس و توانایی بکار گیری آنها در کلاس درس از اهمیت قابل توجهی برخوردار است . چرا که اگر روش های تدریس به کار گرفته شده نا مناسب باشد و با محتوای مورد همخوانی نداشته باشد و یا اینکه معلمان به روش های تدریس مورد استفاده تسلط نداشته باشند ، در این صورت معلوم نخواهد بود که بر سر اهداف آموزشی که همه تلاش ها و امکانات درخدمت تحقق آنها هستند در مدارس و کلاس های درس چه خواهد آمد تدریس می تواند زیبا باشد ، دلچسب و برانگیزاننده باشد ، امید بخش باشد ، اثر بخش باشد ، پویا باشد وقتی که معلمان در بکارگیری روش های تدریس مهارت داشته باشند . تسلط بر روش های تدریس از آنجا در امر آموزش اهمیت دارد که گروهی از صاحب نظران و علمای تربیت ، تسلط به روش های تدریس را مهمتر از دانش و اطلاعات علمی معلم ارزیابی می نمایند . به طور کلی تجربه نشان داده است معلمانی که به روش های تدریس مسلط بوده اند از دیگر همکاران خود که تنها به اطلاعات علمی تکیه داشته اند موفق تر بوده اند . ( یغما ، 1374 ، ص 9 )
در این نوشتار سعی شده است که با تعدادی از روش های کاربردی در تدریس پرداخته شود و بیشتر تاکید بر روش های مشارکتی و روش های فعال تدریس می باشد .
مفهوم شناسی:
روش: عبارت است از فرایند عقلانی یا غیرعقلانی ذهن برای دستیابی به شناخت و یا توصیف واقعیت. در معنای کلی تر، روش هرگونه ابزار مناسب برای رسیدن به مقصود می باشد. روش ممکن است به مجموعه راه هایی که انسان را به کشف مجهولات هدایت می کند، مجموعه قواعدی که هنگام بررسی و پژوهش به کار می روند و مجموعه ابزار و فنونی که آدمی را از مجهولات به معلومات راهبری می کند، اطلاق شود ( ساروخوانی، 1375).
تدریس: عبارت است از تعامل یا رفتار متقابل معلم و شاگرد، بر اساس طراحی منظم و هدفدار معلم، برای ایجاد تغییر در رفتار شاگرد. تدریس مفاهیم مختلف مانند: نگرشها، گرایشها، باورها، عادتها و شیوه های رفتار و به طور کلی انواع تغییراتی را که می خواهیم در شاگردان ایجاد کنیم را در بر می گیرد (میرزا محمدی ، 1390).
روش تدریس بدیعه پردازی: یکی از روش های نوین تدریس است که تاکید زیادی بر پرورش خلاقیت در گروه دارد. گوردون از بنیان گذاران این روش است که با طرح نظریات جدید در مورد خلاقیت اعتقادات سنتی در مورد آن را شکست. او بر خلاف گذشتگان که خلاقیت را یک امر کامال ذاتی می دانستند، آن را قابل یاد دادن و یاد گرفتن معرفی کرد. او همچنین عنوان داشت که فعالیت های گروهی از بهترین راه های پرورش خلاقیت است ( شعبانی ، 1385)
این روش تدریس دارای 6 مرحله است که عبارتند از (آقازاده، 1388):
موضوع درس: اندازه گیری مواد
توصیف وضعیت موجود
معلم: اگر می خواهی مواد را اندازه بگیری از چه وسایلی و از چه واحد هایی استفاده می کنید؟
معلم پاورپوینتی را درباره ی ترازو های مختلف نشان بچه ها می هد
فراگیران: هر گروه از دانش اموزان کلماتی مثل ترازو ،لیتر،و کیلوگرم را به زبان می آورند و دانش آموزان با علاقه ترازو های مختلف را مشاهده میکنند
گام اول: قیاس مستقیم
معلم: از فراگیران میخواهد که تفاوت مایعاتی مثل آب و جامداتی مثل مداد را بیان کند و ویژگی های آن ها را بیان کند و واحدهای آن ها را هم یاد بگیرند و نظر هر کدام از گروه ها را پای. تخته می نویسد.
فراگیران :در صورتی که درگروه های خود مشغول. فکر کردن می باشند نظرات خود را به صورت مشورت کردن بیان کنند
گام دوم :قیاس شخصی
معلم :از فراگیران میخواهد درباره ی درباره ی جمله ای که معلم پای تخته نوشته است با هم مشورت کنند احساس خود را بیان کنند.
فراگیر: در گروه مخصوص به خود مشورت می کنند و احساس های خود را بیان می کنند.
گام سوم : تعارض فشرده
معلم: از دانش آموزان می خواهد در گروه های خود یادداشت هایی را که کرده اند درست به آن ها فکر کنند و کلماتی را که مقابل هم هستند را بیان کنند.
فراگیران:بعد از فکر کردن در گروه های خود کلماتی را که در قابل هم هستن را یادداشت کنند و نماینده هر گروه آن ها را روی تخته بنویسد.
گام چهارم: قیاس مستقیم تعارض فشرده
معلم :از دانش آموزان می خواهد که کلماتی را که مقابل هم نوشته شده اند چه چیزی را در ذهنشان بیان می کنند.
فراگیران: هرچه به ذهنشان خطور کرد را بیان کنند و با استفاده از اطلاعات دانش آموز جمع بندی می کنیم که در این جا تفکر خلاق پرورش پیدا می کند.
بررسی مجدد وظیفه اولیه
معلم: می خواهد که دانش آموزان موضوع اندازه گیری مواد را در نظر بگیرند و از تمام مقایسه ها، دانستنی ها،تجربیات ،دوستان و معلم که کسب کرده اند و هر چیزی ر ا که درباره ی ترازو و حجم مایعات و جامدات می دانند را توصیف کنند و بعد از مشورت با اعضای گروه نماینده ی گروه بیاید نظرات خود را بیان کنند.
فراگیران:چند نفر از دانش آموزان به صورت داوطلب پای تخته می رسند و نظرات خود را بیان می کنند و با ترازو هم کلاسی هایشان را اندازه می گیرند به بقیه گوش می دهند.
روش کاوشگری(روش علمی) :
این روش تدریس دارای 5 مرحله است که عبارتند از
موضوع درس: تاثیر گرما بر حل شدن مواد در آب
1- یک موقعیت سوال برانگیز توسط معلم (کلیپ، تصویر،آزمایش): معلم با کمی شکر و دو لیوان که در یکی آب گرم و در دیگری آب سرد است وارد کلاس می شود و به بچه ها می گوید شکر در دو لیوان می ریزیم و به بچه ها می گویم همانطور که مشاهده می کنید آب در این لیوان (گرم) زودتر حل می شود به نظر شما چه اتفاقی در حال افتادن است و چه سوالاتی در این باره به ذهن شما می رسد.
2- سوالاتی فراگیران از معلم می پرسند و معلم فقط به آنها جواب بله یا خیر می دهد: در این مرحله دانش آموزان سوالاتی مثل: آیا شکل لیوان در حل شدن شکر در آب تاثیر دارد؟ آیا حجم لیوان موثر است در حل شدن شکر در آب؟ آیا گرم یا سرد بودن آب ربطی به حل شدن شکر در آب دارد؟ و…. معلم به این گونه سوالات پاسخ بله و یا خیر می دهد.
3- جمع آوری اطلاعات: در این مرحله دانش آموزان در چند درجه متفاوت حل شدن شکر در آب را اندازه می گیرند مثلا30 درجه،50 درجه ،2درجه و… و مشاهده می کنند که شکر در آب 50درجه زودتر حل می شود تا 2 درجه.
4- تجزیه و تحلیل:بعد از انجام مراحل بالا و با کشیدن چارتی که درجه مختلف آب را نشان می دهد و نحوه حل شدن شکر در آن ها دانش آموان می گویند شکر در آبی حل می شود که درجه بالاتری داشته باشد یا داغ تر باشد.
5- ایجاد گزاره علمی(نتیجه آزمایش):هر چه درجه آب بالاتر باشد و یا گرمای بیشتری داشته باشد مواد زودتر در آن حل می شوند.
راهبرد شش مرحله ای
این روش تدریس دارای 6 مرحله است که عبارتند از
مرحله اول: شناسایی قلمرو
تعیین هدف کلی: آشنایی دانش آموزان با پدیده های خسوف (ماه گرفتگی) و کسوف(خورشید گرفتگی).
مرحله دوم: گردآوری و کدگذاری داده ها
یک مدل که اجسام خورشید ماه و زمین با فاصله ی مناسب از هم قرار گرفته است را به دانش آموزان نشان میدهیم که به صورت گروهی نشسته اند.سپس به آن ها می گوییم که خورشد ثابت است و ماه و زمین حرکت می کنند سپس خود دانش آموزان شروع به حرکت دادن ماه و زمین می کنندو آنچه را که مشاهده می کنند را یادداشت می کنند.کدگذاری در این مقوله شامل سه مرحله است که خود دانش آموزان خود با راهنمایی معلم به ادراک از خسوف وکسوف و یا حالت عادی که هیچ کدام آنهاست را برای آن ها در نظر می گیرند.
مرحله سوم: بررسی داده ها
دانش آموزان پس از حرکت دادن ماه و زمین متوجه وقایعی می شوند. آن ها وقتی می بینند سایه زمین روی ماه می افتد نتیجه گیری می کنند که پدیده ای به نام سایه ماه رخ داده است. هنگامی که می بینند ماه بین دو جسم زمین وخورشید قرار می گیرد و سایه ی ماه روی زمین می افتد نتیجه می گیرند که پدیده ای به نام سایه زمین رخ داده است.
مرحله چهارم: شکل دادن مفاهیم با دسته بندی
بعد از آنکه دانش آموزان با دو پدیده ی سایه ماه وسایه زمین روبرو شدند از آن ها می خواهیم تا ویژگی های هر یک از پدیده ها را درجه بندی ودسته بندی کنند.
مرحله پنجم: تعیین روابط و تفحص درباره ی فرضیه های علمی
بعد از آن که دانش آموزان ویژگی های هر یک از پدیده ها را دسته بندی کردند ما به آن ها کمک می کنیم به صورت علمی تر پدیده ها را بشناسند و به آن ها می گوییم در هنگامی که پدیده ی سایه ماه رخ داده است برای ماه چه اتفاقی افتاده است تا خود دانش آموزان به مفهوم این پدیده دست یابند و همین طور در مورد سایه زمین می گوییم که در هنگامی که ماه بین خورشد و زمین قرار گرفته و سایه آن روی زمین قرار گرفته برای خورشید چه اتفاقی می افتد وکم کم دانش آموزان را با نام علمی این پدیده آشنا کنیم.
مرحله ششم : ترکیب و انتقال
پس از آشنایی دانش آموزان با پدیده های خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی از آن ها می خواهیم تحقیق کنند که این چنین پدیده هایی در سیاره های دیگر نیز اتفاق می افتد یا خیر و اگر هم هست چگونه و به چه شرایطی می باشد.
الگوی تدریس5e
دانش آموزان را به گروه های سه نفری تقسیم می کنیم.
تعدادی بادکنک در اختیار گروه ها قرار می دهیم و از آن ها می خواهیم بادکنک ها را اندازه های مختلف باد کنند ، و یک بادکنک پر شده با آب می دهیم. اکنون تصاویر یا اجسامی را به آن ها نشان می دهیم که گویای سه حالت ماده باشند. مثلا: تعدادی چوب به عنوان حالت جامد، آب یا مایع های دیگر برای معرفی حالت مایع و بادکنک پر باد برای حالت گازی. توضیحی درباره ی سه حالت ماده به آن ها نمی دهیم و می گذاریم با اشیایی که به آن ها داده ایم خودشان چیزهای جدید را کشف کنند. سپس از آن ها می پرسیم داخل بادکنک ها چیست؟ سپس از آن ها می خواهیم درباره ی چیزهایی که به آن ها داده ایم روی یک برگ کاغذ، هرچه به ذهنشان می رسد بنویسند و آن ها را با هم مقایسه کنند. به دانش آموزانی که بادکنک پر از هوا یا آب داده ایم می گوییم تا پس از نوشتن درباره ی حالت بادکنک، نخ بادکنک ها را به آهستگی باز کنند .از آن ها می خواهیم برای کار و فعالیت هایی که انجام داده اند توضیح منطقی و مستدل ارائه کنند.و از هر گروه یک نفر به آن بپردازد. این توصیف می تواند با استفاده از برگه ی یادداشتی که در مرحله ی قبل کامل شده است صورت بگیرد از دانش آموزان می خواهیم در باره ی آنچه رخ داده و حالت آن چه درون بادکنک هاست ، ویژگی هایی که دارند و آنچه بعد از باز کردن درب بادکنک رخ داده توضیح بدهند . دانش آموزان را راهنمایی می کنیم تا در توصیف خود از کلماتی مانند سفت ، غیر قابل مشاهده ، مرطوب ، بی شکل ، سبک، سنگین و … استفاده کنند. روی تخته کلاس سه ستون برای سه حالت جامد، مایع و گاز می کشیم. کمی درباره هریک از حالت های ماده توضیح می دهیم و سپس با کمک دانش آموزان، خصوصیات مربوط به هر یک از حالت های ماده را می نویسیم در حین کار اشتباه های آن ها را تصحیح می کنیم ، به این معنی که اگر اشتباها خصوصیتی را برای جسم جامدی مثال زدند، با کمی توضیح خصوصیت مورد نظر را برای حالتی از ماده که صحیح است می نویسیم . از دانش آموزان می خواهیم تا مثال های متعددی از حالات مواد ارائه کنند خودمان هم در این کار به آن ها کمک می کنیم تا جایی که دانش آموزان کاملا به مفهوم مورد نظر برسند. سعی می کنیم همه ی دانش آموزان در بحث شرکت کنند." بچه ها را برای تلاش بیشتر و بررسی دقیق تر هدایت کنید". برای ارزشیابی پایانی از هر گروه می خواهیم توصیف کاملی از حالات مختلف مواد( جامد،مایع و گاز) بنویسند و آن را ارائه دهند. سپس آن را در اختیار گروه دیگر قرار می دهیم و می خواهیم تا بر اساس معیار های تعیین شده از سوی معلم آن را مورد ارزشیابی قرار دهند.
جمع بندی و پیشنهادات:
تدریس یکی ابزارهای مهم یادگیری است که با به کارگیری روش های نوین تدریس می توان یادگیری را تسهیل نمود. البته هیچ یک از روش های تدریس فی نفسه خوب یا بد نیستند، بلکه نحوه و شرایط استفاده از آنهاست که باعث قوت یا ضعفشان می شود. لذا معلم باید با توجه به هدف های آموزشی، محتوای تدریس، نیازها و علایق دانش آموزان، امکانات موجود (زمان، فضا، وسایل و…) ، تراکم دانش آموزی و… مناسب ترین شیوه را برای یک تدریس مطلوب انتخاب کند. امروزه هر فرد بشر ناچار از استفاده یافته های جدید است. از آنجا که در مدارس ما نیز دانش آموزان برای آینده تربیت می شوند و هر ساله مطالب و محتواهای کتاب ها نیز تغییر می یابد، این ضرورت یعنی استفاده از شیوه های نو، جدید و کارا بسیار احساس می شود. یکی از مشکلات مهم و اساسی در نظام آموزش و پرورش خصوصاٌ در کشور ما، به کار نگرفتن روش های تدریس نوین در آموزش است. آشنایی با روش های مختلف تدریس می تواند زمینه ای جهت بر خورد متقابل و منطقی با دانش آموزان از یک مجرای ارتباطی صحیح مهیا کند، به طوری که همواره تفکر منطقی داشته باشد
پیشنهادات:
1- معلم باید روش های تدریس خود را به شیوه ای طراحی کند که در آن موقعیت های فراوانی برای ارتباط دروس با زندگی پیش بینی شود.
2- استفاده از وسایل کمک آموزشی از قبیل فیلم و سیدی و اسالید و نوار کاست و… بسیار موثر است.
3- بالا بردن سطح علمی معلمان و استادان از آخرین و تازه ترین اطالعات در حوزه تخصصی خود
4- معلمان جهت ارتقای سطح دانش آموزان و یادگیری بهتر آنان از روش های جدید تدریس استفاده کنند.
منابع:
1- آقازاده، محرم (1388). " راهنمای روش های نوین تدریس " ،تهران ، انتشارات آییژ.
2- ساروخانی ، باقر (1375). " روش های تحقیق در علوم اجتماعی " ،تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
3- شعبانی ،حسن ( 1385). " مهارت های آموزشی، روش ها و فنون تدریس " ،تهران ، انتشارات سمت
4- ملکی ، حسن (1385). " مهارت های اساسی تدریس " ، نشر نیکان ، کتاب زنجان.
5- میرزا محمدی، محمد حسن(1390) . " روش ها و فنون تدریس " ، تهران ، انتشارات پوران پژوهش.
6- یغما ، عادل ( 1374) . " کاربرد روش ها و الگو های تدریس " انتشارات مدرسه ، تهران.