پایه ریزی بنیان های دانشگرایی در برنامه ریزی توسعه ملی
هدف مقاله را شناسایی، استخراج و ارائه بنیان های عمومی دانشگرایی برای تدوین برنامه های توسعه ملی شکل می دهد. این بنیان ها ماموریت جوهری برنامه های دانش محوری اقتصاد شناخته می شوند.این بنیان ها برای پایه ریزی دانشگرایی در برنامه ریزی توسعه ملی در سطح سیاستگذاری و تدوین راهبردهای کلان کشور است که مبتنی بر حوزه های نرم افزاری(خلق ایده ها و اندیشه سازی) و سخت افزاری(روش ها و نقشه راه ها) است.
مسئله تحقیق در چارچوب این سوالات مطرح می شود:
توسعه اقتصادی دانش محور چیست؟ چه عرصه ها و خصیصه هایی را در بر می گیرد؟
قطب های توسعه اقتصادی دانش محور کدامند؟
بنیان های دانشگرایی چیست؟ و از چه عواملی تشکیل می شوند؟
چه خصیصه ای باید انسان ها و سازمان های توسعه یافته دانشی داشته باشند؟
مقدمه توسعه اقتصادی دانش محور، اقتصادی است که در آن برنامه ریزی توسعه اقتصادی برپایه تولید و بهره گیری از دانش نقش کلیدی در رشد اقتصاد و خلق ثروت دارد. اساس و هسته اصلی توسعه اقتصادی دانش محورسه عرصه: 1) سرمایه ی انسانی به خصوص ظرفیت خلق، نوآوری، تولید، تسهیم و بهره گیری از ایده های جدید، 2) به کار گیری فنآوری و 3) اجرای مهارت های کار آفرینانه و ارزش آفرین است.
توسعه اقتصادی دانش محور، توسعه ای است که به طور مستقیم بر تولید، توزیع و بهره گیری از داده ها، اطلاعات، علم، دانش و دانایی استوار است. این توسعه دارای این خصیصه ها است: رشد در سرمایه گذاری فنآوری بالا؛ صنایع فنآوری بالا؛ پرورش نیروی کار بسیار ماهر و منافع بهره وری مرتبط با آن؛ بهره گیری از دانش و دانایی در تدوین هسته های برنامه ریزی در کلیه بخش های توسعه.
درنظریه جدید توسعه، تلاش برای درک نهادینه سازی دانش و فنآوری برای ارتقای بهره وری، سلامت و توسعه اقتصادی نهفته است. در این دیدگاه، سرمایه گذاری درانسان سازی دانش محور، خلق دانش در کلیه فرایندهای پژوهش، آموزش و یادگیری نظری و کاربردی و ساختارهای مدیریتی در خانواده، بنگاه ها و نهادهای اجتماعی و فرهنگی جدید از عوامل کلیدی قلمداد می شوند.
علاوه بر سرمایه گذاری های دانشی، توزیع دانش از طریق شبکه های رسمی و غیر رسمی برای عملکرد برنامه های توسعه اقتصادی امری اساسی و حیاتی است. بنابراین، توسعه اقتصادی دانش محور، ترکیبی از پنج قطب: 1)اقتصاد، تجارت، کسب و کار و محیط نهادی، 2) فنآوری های اطلاعات و ارتباطات، 3) سرمایه های انسانی، اجتماعی- فرهنگی و ساختاری، 4) نظام های ملی خلاقیت و نوآوری و 5)هوش و حافظه ملی(انباشت هوشمندانه دانش و دانایی) تصور می شود.
بنیانها 1- نرم افزارها (خلق ایده ها و اندیشه سازی): دانش رمز نگاری شده و ذخیره شده در خارج از ذهن انسان، برای مثال در منابع علمی و ادبی، لوح های فشرده، اسناد و مدارک، انواع نوارها ی الکترونیکی و مانند این ها. ایده ها به دانشی اطلاق می شود که می توانند در کلمات، نمادها یا دیگر وسایل ابزار ایده ها مطرح شوند. ایده های جدید( نرم افزار) به تولید اشیا جدید(سخت افزار) و ساماندهی اشیای موجود به شیوه هایی بسیار کارآمد تر منجرمی شوند.
2- نیت افزارها: مشتمل برتفکر(که پل بین واقعیت امروز و چشم انداز فردا است)، هدف و مقصد درونی و درجه خلوص در مثبت گرایی در تدوین و پیشبرد برنامه ها؛
3- سخت افزارها (روش ها و نقشه راه ها): ساختار، روش ها، سازوکارها، فرایندها و نقشه های کارها؛
4- مهارت افزار ها ( توانمندی ها و مهارت ها): دانشی که نمی تواند از یک فرد جدا شود، دانشی که در ذهن و دست های هر انسانی ذخیره شده است نظیر توانایی ها، استعدادها، تبحرها و مانند این ها. مهارت ها نمی توانند مانند ایده ها رمز نگاری شوند بلکه همیشه به شکل پنهانی یا نهفته در افراد وجود دارند. مهارت های جدید، بهتر باعث می شوند ایده ها اجرا شوند و اشیاء مورد استفاده قرارگیرند؛
5- ویژگی افزارها: مشتمل بر صفاتی است که دانشگرایی و هوشمندی را نهادینه می کند و حاوی: – فراوانی منابع؛ – نداشتن مانع مکانی؛ – بالا بودن میزان و سطح نیروی کار تحصیل کرده؛ – بالا بودن سطح ثروت سالانه؛
– وجود داشتن فرصت های فراوان برای به چنگ آوردن دانش خارجی و یادگیری از بهترین تجارب، – برقراری تعامل با دیگر شاهراه های دانش جهانی؛ – تغییر ساختارهای سازمانی، سلسله مراتب بالا به پایین به ساختارهای مسطح تر نظیر شبکه های تیم های نیمه مستقل؛ – کلیدی بودن دارایی های مبتنی بر مهارت ها و دانش؛ – قطب های اقتصاد دانش محور بر اساس فناوری های اطلاعاتی.
انسان ها و سازمان های توسعه یافته دانشی
برای پایه ریزی افراد و سازمان های دانش بنیان، چهار خصیصه زیر باید در آنها به رفتار تبدیل شود.
تمایز شخصیتی؛
تمایز ارزشی؛
تمایز هدایتی؛
تمایز برآورد و تخمین احتمالی آثار و پیامد ها.
اساساً، عرصه های کاربردی دانش در برنامه ریزی توسعه ملی مشتمل بر فرایند شناخت، جذب، هدایت کردن و تبیین راهکارهای دانشی برای کمک به تقویت بنیان های پنجگانه است.
زمانی افراد وسازمان ها توسعه یافته دانشی تلقی می شوندکه دستاوردهای زیر را به ارمغان آورند: ـ ارتقای کیفیت و حضور گسترده در پیشبرد فعالیت های توسعه؛ ـ ارتقای تصمیم گیری و پرهیز از هرز زمان و انجام دوباره کاری ها؛ ـ ارتقای سطح پاسخگویی به نیازمندان؛ ـ ترغیب افراد به تسهیم دانش و سطح بندی دستیابی به اطلاعات؛ ـ بالا بردن میزان حمایت از افرادی که در تولید و تبادل دانش مشارکت دارند؛ ـ ارتقای کارایی افراد، عملکردها، محصولات و خدمات بهتر؛
ـ پیشبرد فرایندها با کارآمدی بیشتر و استمرار بازآفرینی راه های انجام کارها؛ ـ شناخت فرصت های جدید و تنگناها؛ ـ شناسایی تغییرات و ارائه واکنش درست از طریق نوآوری؛ ـ به کارگیری کاراتر منابع انسانی؛ ـ کاهش چرخه زمانی و کوتاه کردن فرایندها، بالطبع، افزایش سرعت فرایندها؛ ـ تداوم انتقال تجربیات و ایجاد سازوکارهای اثربخش.
مدل چهار بعدی (شاهبر)
این مدل، سه بعد حمایتی و یک هسته مرکزی دارد.
مطابق مدل، برنامه باید توانمندهای شخصیتی با سازوکارهای زیر داشته باشد.
1. ارتباطات: شناخت و برقراری ارتباطات میان بخش ها و زیر بخش ها برای داشتن توازن و حفظ پایداری در راهبردها ضروری است.
2. هماهنگی: از اهداف بنیادی ارتباطات، برقراری هماهنگی و همنواختی میان کلیه بخش ها و زیربخش ها است. ناهماهنگی، بهمریختگی در اجرای برنامه ها را موجب می شود. 3. محتوی: برنامه ها باید جلوه بارز شایستگی ها، توانمندی ها، مهارت ها و مزیت ها باشد. 4.نوآوری: حیات پویا و جلوگیری ازفرسودگی و برخوداری از تازگی با نوآوری کسب می شود. 5. بصیرت: دانش ازطریق عمق بخشیدن به مباحث فکری، و ایجاد قدرت دیدن چندجانبه و انتخاب دستاوردهای مطبوع ارزشی در برنامه ها باید حضور یابد. 6. تفکر: زمانی دانش در برنامه ریزی حضور دارد که توسعه ارتفاع و افق فکر ارمغان آن باشد لذا نحوه و سازوکار اندیشیدن را شکل می دهد. 7. تعقل: حضور و بهره گیری از عقل با منشا الهی در برنامه از طریق دانش و دانایی محور کردن برنامه ریزی امکان پذیر می شود.
بعد دوم مدل توانمندی ارزش ها است . از ذخائر دانش برنامه های بخش ها و زیربخش ها می توان درجهت خلق ارزش در هفت حوزه کلیدی زیراستفاده کرد. هر چند که این ذخایر در ایجاد و گسترش دارائی های دانشی سازمان مانند اهرم های دانشی عمل می کنند.
– رهبری محصول / خدمت (تولیدات): تحقق اهداف برنامه ها یعنی تولید کالا و خدمت، رهبری تولیدات، عرضه محصول / ارائه خدمت برتر به مشتریان است. – تعالی عملیات: تعالی عملیاتی به تولید فرآورده هایی با کیفیت و ارائه خدمات برتر با قیمت های مناسب اشاره دارد که اطمینان و آسودگی خاطر مشتریان را بالا می برد. – توسعه و بهبود روابط با تامین کنندگان: توسعه روابط بهتر با تامین کنندگان به سازمان ها کمک می کند تا زنجیره تامین خود را با افزایش پاسخگویی، هوشمندی و مشتری گرایی تقویت کنند
– قرابت با مشتری:هدف این قرابت ایجاد ارتباط نزدیک با مشتریان برای کسب اطلاعات مورد نیاز از آنها برای عرضه فرآورده هاست. – توانمندی های کارکنان: از دیگر چشمه های حضور دانش در برنامه ریزی توسعه، توان و مهارت های انسانی کارکنان برای ارائه خدمات است. – ملاحظات محیطی:محیط داخلی، محیط عمومی و محیط اختصاصی (حرفه ای) برون سازمانی منبعی غنی از دانش است. – حافظه سازمانی: منبع دیگر بهره گیری از دانش، حافظه و پیشینه سازمان ها، بخش ها و زیربخش ها است. گرچه حافظه سازمانی به شکل های پویا، انباشته و ایستا قابل تصور است، امّا این حافظه در پایگاه های داده ای، مهارت ها، کتاب های راهنما، تجارب غنی شده، آیین نامه های اسنادی ، اختراع نامه ها، درسنامه ها و دیگر منابع نظیر این ها تبلور یافته است.
بعد سوم مدل توانمندی هدایت است. این توانمندی شامل شش بعد کلیدی زیر است: – تجربه: در برنامه ها باید تجربیات حضور داشته باشد؛ با درنظر گرفتن دانش در برنامه ریزی این دستاورد تحقق می یابد.
– حقیقت کاری: حقیقت کاری از این روی در برنامه ریزی ایفای نقش می کند که مشخص نماید چه کارهایی را باید در نیل به اهداف برنامه انجام داد و چه کارهایی را نباید انجام داد. – پیچیدگی: دانش با استفاده از روش ها و قدرت تحلیل با پیچید گی ها برخورد کرده و جواب های ساده برای مشکلات پیچیده برنامه ریزی و اجرای آن عرضه می دارد. – داوری: داوری و قضاوت در برنامه ریزی ها باید از طریق دانش باشد زیرا دانش حاوی داوری است. البته تعمیق داوری، منبع تقویت ارزش دانش قلمداد می شود.
– ادراک: دانش از طریق قوای ادراکی و بهره گیری از قوانین در برنامه ریزی حضور پیدا می کند ؛ – ارزش ها و باورها: ارزش ها و باورها، زوایای نگرش به وجود می آورند و حکم می کنند که چه پدیده هایی را باید مشاهده و جذب کرد واز این فرایند به چه نتایجی رسید. بنابراین، محورهای بهره گیری از دانش بر پایه مدل شاهبر در برنامه ریزی های توسعه ملی در چارچوب ابعاد چهارگانه آن، بشرح زیر است: دانش مربوط به شخصیت؛ دانش مربوط به ارزش ها؛ دانش مربوط به هدایت؛ دانش مربوط به برآورد پیامدها.
توانمندی مرکزی مدل مذکور، برآورد پیامدها است. ذخایر دانشی که در سه حوزه پیشین مورد بررسی قرار گرفتند مطابق شرایط تحقق، آثاری را به همراه خود به ارمغان می آورند. دانش باید بتواند به ارتقای شناخت حالات وقایع احتمالی ناشی ازاقدامات و کارها به پردازد و پنجره ای از نتایج گوناگون را به تصویر کشد. اساساً، پیامد ها را باید بر پایه شاخص های زیر شناسایی و طبفه بندی کرد: ـ پذیرش اعضا؛ ـ روان کردن کارها؛ ـ کاستن از هزینه ها و ضعف ها؛ ـ افزایش منافع و فواید؛ ـ نزدیک شدن به هدف ها؛ ـ انطباق با شرایط مطبوع؛ ـ به کارگیری تجارب و ارزش ها؛ ـ آرامش بخشیدن به محیط و تسریع در تعالی آن.
نتیجه گیری
نقشه کشی، مهندسی و معماری آینده از طریق سه عرصه، پنج قطب و پنج بنیان و نیز تعبیه ابعاد چهارگانه ارزش آفرینی دانش در برنامه های توسعه و کیفیت تصمیم ها آن امکان پذیر می شود. هر برنامه یک ارزش دانشی لازم دارد که نیازمند بهره گیری از شایستگی ها، توانمندی ها، مهارت ها، ابزارها و روش ها است. برای نیل به دستاوردهای مورد انتظار عملکردبرنامه ریزی ها، کلیه مراحل و گام های چهل یک گانه عرصه ها، قطب ها، بنیان ها و مدل شاهبر باید مدیریت شود. تحقق هدف های برنامه های دانش محور بر پایه مدیریت تغییر رفتارها است. معمار تغییر رفتارها و عملکردها، تدابیر مبتنی بر دانش و دانایی است.
سرچشمه تمایز برنامه ریزی های دانش بنیان، کیفیت دانش در دسترس، نحوه بهره گیری، اجرا و دستاوردهای حاصل از آن است. مدل شاهبر، مبدا تحولات فردی و سازمانی تلقی می شود. محورهای چهارگانه مدل شاهبر، جلوه شرایط، شایستگی ها، مهارت ها، توانمندی ها، اُفُق و ارتفاع افکار برنامه ریزان دانشی و کاربران آن است. آشنایی با دانش نوین مرتبط با تخصص و ممارست در آن، موجب ارتقای مهارت های برنامه ریزی می شود. اگرچه برنامه ها در تعامل با محیط اتخاذ می شوند، لیکن اجرای آنها نه تنها موجب تغییر محیط می شود، بلکه عرصه های جدید محیطی بوجود می آورد، که نشانگر تحقق آینده است.
این مقاله با ایجاد شناخت و ارتقای بصیرت برای پایه ریزی بنیان های دانشگرایی نوشته شده تا راه برای نیل به چشم اندازهای توسعه ملی هموارتر سازد.