شهرسازی دوران پیش از اسلام
پیش درآمد
در شهرنشینی و شهرگرایی دوران باستان سه مرحله متفاوت وجود دارد:
1)مرحله شکل گیری و پیدایش پدیده شهر،رشد آن در دوران ماد و بالندگی آن در دوره هخامنشی
2)مرحله پیدایش نوشهرهاو تجربه سازماندهی شبکه شهری
3)مرحله پیدایش نوشهر های سوق الجیشی و تعمیم مفهومشهربه منطقه ای بس فراتراز محدوده های کالبد بلافصل آن.
یکم:مرحله شکل گیری و پیدایش پدیده شهر
الف:پیدایش مفهوم شهر وشهرگرایی در دوران ماد و پیدایش پدیده شهر (قرن9تا7قبل از میلاد):
برای این اقوام دوگونه جامعه مفهوم دارد.جامعه ایلی(جامعه کوچ رو)و جامعه روستایی(جامعه یک جا نشین)ولی شکل جدید ،شکلی که در دشت های هموار غرب وجود دارد،جامعه شهر نشین است.
اقوام آریایی مستقر در جبال زاگرس و در دشت های مرتفع آن با تشکیل دولت ماد اولین اقوامی هستند که یک گذر تاریخی به جامعه شهری دارند.سازمان فضایی و تبلور کالبدی چنین گذری ایجاد اولین شهر-قدرت در فلات ایران است:هگمتانه،هگمدان،همدان.
شار مادی در این مرحله عبارت است از قلعه ای محکم و قوی بر فراز تپه یا نقطه سوق الجیشی خاص که در دامنه و در پس دیوارهایش نقاط زیستی کوچک و بزرگ پراکنده اند.
شار مادی در این مرحله تبلور قدرت قاهر متمرکز و ورای طبقات است.
دراین شار،مفهوم بازار هنوز در مرحله جنینی قرار دارد.
آنچه مورد برنامه ریزی و طراحی دقیق است قلعه و تقسیمات داخلی ان است.
منطقه ای که هر سه جامعه:ایلی،روستایی و شهری در آن مقام گرفته اند.
ب:شار در دوران هخامنشی،بالندگی مفهوم:ایجاد جاده شاهی از شوش به افسوس برای در ارتباط سریع قرار دادن شهرهای بازرگانی-کشاورزی بین النهرین باشهر-قدرت مرکزیو دیگر نقاط و شهرهای کشور.بنابراین دولت هخامنشی محافظت و مراقبت از جاده ها را هدف اصلی خود قرار داده است و در هر بیست کیلومتر یک چاپارخانه و کاروان سرا ایجاد کرده است.
شار پارسی علاوه بر آن که محل استقرار و تمرکز قدرت مذهبی و حکومتی است،مرکزاقتصادی و بازرگانی نیز می گرددو بازار در شهر متولد می شود.
چهره کالبدی و ساخت فضایی شار پارسی تبلور باز و روشن روابط حاکم بر جامعه پارسی روزگاران کهن است.این چهره از دیدگاه ریخت شناسی شهری از فضاهای زیر ترکیب شده است:
1)دژ حکومتی:مجموعه ای مرکب از کاخ ها،معابد،دیوان ها،تاسیسات نظامی و اداری،ذخایرو انبارهای آذوقه.
2)شار میانی:مجموعه ای مرکب از محلات خاص برای استقرارطبقات ممتاز با خانه های کم و بیش مشابه،بازاری در میان
دوم:مرحله پیدایش نو-شهرهاو تجربه سازماندهی شبکه شهری(قرن سوم قبل از میلاد)
فروپاشی دولت هخامنشیو همراه با ان سقوط شهر-قدرت های پارسیو تاراج آن ها سبب می گرددتا جوامع شهری دچار نابسامانی های فراوان گردند.
برای نخستین بار در تاریخ جهانی دو فلسفه جهانی با یکدیگر ممزوج می شوند.تلاقی این دو فلسفه سبب می گردد تا مفهوم جدیدی از شهر پیدا شود.
این شهر پارسی هلنی در مکانی استقرار می یافته است که:
1)در جوار و یا نزدیکی راه های ارتباطی و جاده های اصلی قرار داشته باشد.
2)در کنار قلعه نظامی و یا شهر قدیمی مستقر در منطقه ای مملو از روستاهای پیرامونی باشد.
3)از دیدگاه سوق الجیشی قابل تامین باشد.
شهر پارسی-هلنی چون شار پارسی و دولت- شهر یونانی،مرکز استقرار طبقات ممتاز اجتماعی است.در این شهر تنها و تنها شهروندان همراه شده با دولت سلوکی ساکن هستند و اشرافیت یونانی و بومی نزدیک به آن ها.دیگر مردمان نه در شهر بلکه در نقاط زیستس اطراف شهر سکنی می گیرند.روش زیست و تولیدبرای این گروه تقریبا همانی است که در دوره پارسی وجود می داشته است،تنها تفاوت دولت است.
سوم:مرحله تعمیم شهر گرایی و شهر نشینی و تجربه سازمان دهی سرزمین
الف)دگرگونی در مفهوم شهرهای خودفرمان پارسی-هلنی:
شار پاریت در دولت اشکانی(قرن3ق.م تا قرن3 پس از میلاد):
تقابل بین شهر خود فرمان پارسی و شورش ها کوچک و بزرگ سبب می شود تا دولت سلوکی تجزیه تاریخی خویش را آغاز کند و به تلاشی بیانجامد.
شهر پارتی در دولت اشکانی،مرکز اصلی حیات سیاسی این دولت است.شهر می تواند در مورد سرنوشت شاه نیز اتخاذ تصمیم کند.حضور همیشگی نمایندگانجوامع ایلی و روستایی در شهر منجر به ترکیب و در هم تنیدگی بیش از بیش سه جامعه ایلی ،روستایی و شهری می گردد.
بدین اعتبار شار پارتی همان می گردد که درشار پارسی وجود می داشت،این شار نه فقط در شهر به معنای اص آن بلکه در سرزمینی بس فراتر ودر ارتباطات چند سویه با نقاط زیستی واقع در این سرزمین،مفهوم اصلی خود را باز می یابد.
سازماندهی کالبدی-فضای درون شار کم وبیش همانی است که در شار پارسی وجود می داشت:
1)دژحکومتی:مظهر دولت اشکانی و نشانه مهم شهر-قدرت پارتی،مرکب از کاخ ها،معابد،دیوان ها،تاسیسات نظامی،اداری وخزاین و انبارهای آذوقه و اسلحه است.
2)شار میانی:مجموعه ای مرکب از محلات متفاوت،بازار و میادین،به یاد مانده از شهر پارسی-هلنی،با خانه های معماری خاص است.
3)شار بیرونی:مجموعه ای بس گسترده مرکب از محلات،بازار،باغ و مزرعه،اغلب محصور شده با حصارهای طبیعی است،کوه و جنگل،رودخانه و…شار بیرونی چون شار بیرونی شهر پارسی محل اتقرار سه جامعه ایلی،روستایی و شهری است که در کنار شار میانی مقام گرفته اند.
ب:بالندگی مفهوم شار و سازمان یافتگی کامل آن:شار پارتی در دولت ساسانی(قرن3تا7میلادی):
ظهور دولت ساسانی در واقع،اولین حرکت جامعه شهری برای رسیدن به قدرت است.تا قبل از این،حکومت همیشه از آن جامعه ایلی می بود که با جنگ و ستیزهای خود دولت های پیشین را از آن خود کرده بود.
شار ساسانی چون شار پارسی دردولت هخامنشی،بر مبنای باورهای دینی و متاثر از مقوله جهان بینی ساخته می شود.شهر اغلب به حصاری ختم می گردد که چهار دروازه به سوی عالم داشته باشد که خود یاداور جهات اربعه و عناصر اربعه نیز می باشد.
این شار از دیدگاه ریخت شناسی شهرهای مرکب از فضاهای زیر است:
1)دژ حکومتی:مجموعه ای است مرکب از کاخ ها،آتشگاه اصلی،دیوان ها سربازخانه ها،ذخایر،خزاین و انبارهای آذوقه.
2)شار میانی:مجموعه ای مرکب از محلات خاص برای استقرار طبقات ممتاز است.
3)شار بیرونی:مجموعه ای مرکب از محلات،خانه ها،بازارها،باغات و مزارع پراکتده در اطراف شار میانی است.
4)بازار:مرکزیت حکومت در دولت ساسانی،حضور همه جانبه دولت در بازرگانی،صنعت و حرف،نقش ایران آن روزگاران در بازرگانی بین المللی،روابط بازرگانی با چین،هند،حبشه،حجاز،روم شرقی و…همه وهمه در اقتصاد شهری شار در دولت ساسانی موثر می افتد.
5)میدان:گستره ای وسیع در جلوی دروازه های شارستان و در ربض ساخته می شوند.
منابع
از شار تا شهر،حبیبی،سید محسن،1378