معماری ایرانی مادر معماری ایرانی – اسلامی
شهرسازی در بعد از اسلام
بهنام جعفری
کانال مطالعات شهری 🆔 @Regionalplanning
برای دانلود فایل های بیشتر عضو کانال مطالعات شهری 🆔 @Regionalplanning شوید
مقدمه
بعد از حمله اعراب در سال 652 معماری و شهرسازی ایران دچار دگرگونی کامل می شود. بناهای اشرافی با ارتفاع زیاد مانند کاخ ها، آتشکده ها جای خود را به تدریج به مساجد با ارتفاع کم و بناهایی با کارکرد معمولی به توده هایی با ویژگی های مذهبی شدند. پس معماری و شهرسازی ایران از بعد از این با نام معماری ایرانی- اسلامی نام گذاری می شود.
تاریخچه
فرمانروایی ساسانیان در سال 652 هجری به دست اعراب به پایان رسید. ایرانیان در نبردی موسوم به نبرد قادسیه به فرماندهی رستم فرخزاد سپهسالاران ایران و (تنها به رغم خیانت بعضی از افراد ایرانی) شکست میخورد.این حملات در زمان ابوبکر شروع شده، در زمان عمر به اوج خود رسید و در زمان عثمان منتهی به سقوط کامل دولت ساسانی در سال ۶۵2 میلادی (مطابق با سال ۳۰ هجری قمری) و کشته شدن یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانیان، بود.
مورخان دلایل متعددی را در مورد انگیزه حملات اعراب به ایران ذکر کرده اند: دورنمای کسب ثروت و زمین، گرسنگی و فقر، تلاش برای گسترش اسلام، تلاش برای رها کردن اعراب بین النهرین از سلطه ساسانیان، عرب گرایی، تغییرات آب و هوایی
ویژگی های فرهنگی مذهبی
تغییر کالبد شهر با ظهور اسلام
شهرسازی در دوران عباسیان
پس از حمله اعراب به ایران ویژگی های شهرها نیز متناسب با فرهنگ اسلامی تغییر کرد و شهرها شکل دیگری به خود گرفت. دولت مبتنی بر شریعت اسلامی، به سرعت شکل وچهره دیوانی می گیرد که بر همه شئونات دولت و از آن راه به زندگی مردم مهر و نشان خود را می زند.
شهرها بار دیگر منطقه تحت نفوذ خود را تعریف می کنند.شهر محل تقابل هایی می گردد که در چهارچوب شهر جای نمی گیرد بلکه شکلی منطقه ای پیدا میکند. چنین رابطه ای بین شهر و منطقه مفهوم (شهر – دیوان) را بیان می کند که برای ایجاد چنین شهرهایی الگویی جدید لازم بود.
در زمان منصور خلیفه عباسی الگوهای دیگری در شهرها وجود داشت مانند: الگوی (شهر – قدرت)، (شهر – بازار) که خلیفه این نظام ها را به روز و به آن عینیت بخشید.
این شهرها چند ویژگی داشت:
1- در میدان مرکزی شهر و در کنار مسجد جامع و کاخ خلیفه هیچ بنایی به جز بنای ساختمان های نگهبانی قرار نداشت (شهر – قدرت)
2- برای هر صنفی از بازرگانان و هر نوعی از بازرگانان، بازارهای معینی بنا کرده بود (شهر – بازار)
در اطراف میدان خانه های امیران و نزدیکان خلیفه و دیوان ها قرار داشت.
3- هر بخشی را به عهده مهندسی واگذار می کرد تا در آن محله بر پا کند.
(ربض) یا شهر بیرونی در دوران قبل و بعد از اسلام مکانی است که دیگر مردمان با هر شغل و قبیله و قومی در آن مستقر بودند که ربض خود دارای کلیه ی نهادهای شهری، بازار، میدان و محله است.
شهرسازی در دوران سامانیان
پس از سقوط حکومت عباسیان، سامانیان بر عرصه قدرت نشستند. سامانیان اولین دولت ایرانی بعد از حمله اعراب به ایران بودند و سبکی نو در زمینه شهرسازی و معماری با نام سبک خراسانی پدید آوردند.
دولت سامانی با بازسازی و نوسازی ساختمان های دیوانی کهن عملاٌ به شروع نهضت دیوانی کمک می کند اما ترکیب شهری شباهتی به آنچه در دوران عباسیان گذشت ندارد اما می توان گفت که شهرهای دوره سامانی با شهرهای دوران های پیش فرق داشت که این تمایز در درجه اول به علت عوض شدن مراکز فعالیت ها بود.شهرهای قدیم به محله های مسکونی اطراف آنها که شارستان نامیده میشد محدود شده بودند. گسترش زیاد حرفه ها، صنایع، داد و ستدها و بازار جمعیت را به حومه شهر یا (ربض) برد که هم شهر به مراتب وسیع تر و گسترده تر از نمونه کهن خود شد و اینکه شهر نه فقط بر اطراف هسته قدیمی بلکه کاملاٌ در بیرون از (ربض) گسترش پیدا کرد.
در توصیف شهرهای سامانی پیوند بین کشاورزی،صنعت و تجارت برقرار است و سه جامعه ایلی، روستایی و شهری در هم آمیخته شدند.
برای آبیاری شهر در محلات مسکونی از جویبارهای سرپوشیده استفاده میشد که در خیابان های اصلی آب از نهرهایی از وسط خیابان عبور می کرد.
طراحی تاسیسات زیرساختی به خصوص آبرسانی به عنوان نخستین اقدامات دولت برای برپایی و رونق بخشیدن به شهر در اولویت بود. به تبع نظم آبرسانی، نظام دسترسی ها، مراکز محلات، میدان ها و میدانچه ها، بازارها و بازارچه ها شکل می یابند.
عوامل مشخصه شهر در دوران اسلامی
تولد سبک خراسانی
اوضاع کالبدی شهرها
کانال مطالعات شهری 🆔 @Regionalplanning
برای دانلود فایل های بیشتر عضو کانال مطالعات شهری 🆔 @Regionalplanning شوید
معماری
بعد از تاخت و تازهای اعراب به ایران و مسلمان شدن ایرانیان به دین اسلام، معماری و شهرسازی ایرانی شاهد فضای جدید و نوظهوری با کارکرد مذهبی و ایجاد تعاملات اجتماعی مسلمانان اما با معماری بومی ایرانی بود (مساجد).
پس از هجرت حضرت محمد به مدینه، یاران پیامبر مکان ساده ای که شکل اولیه مسجد را تشکیل می داد را پایه گذاری کردند که عبارت بود از محوطه ای مستطیلی با آلونک هایی ( خانه های همسران حضرت محمد) که در طول یک ضلع آن قرار گرفته بودند و یک ایوان ناهموار (سایه بانی که در اصل برای استفاده از سایه بوده است ) که در یک طرف برای مسلمین فقیرتر در نظر گرفته شده بود .
عناصر معماری اضافه شده در دوران امویان و عباسیان
محراب
هنگامی که مسلمانان سوریه را در سال 636 فتح کردند ، بسیاری از کلیساهای باسیلیک که به صورت متروکه رها شده بودند را به عنوان مسجد به کار گرفتند. نمازگزاران مسلمانان با فضایی به نام محراب آشنا شدند که درآن پیش نماز در آنجا در ردیف اول نماز می ایستاد.
مناره
مناره برجی است در گوشه صحن مسجد که بعد از حیات حضرت محمد (ص ) اذان گفتن از فراز آن سنت گشت. در زمان حیات پیامبر ، در مدینه از پشت بام اذان گفته می شد که تقلیدی از شیوه یهود در دمیدن در شافر (شاخ قوچ) بود.
مسجد اموی یا مسجد جامع در دمشق (15-705) که به دور یک کلیسای باسیلیک ساخته شد، بهترین نمونه به جا مانده از یک مسجد صحن دار قدیمی با یک مناره است .
گنبد
گنبد به عنوان ویژگی عمده معماری ایرانی- اسلامی ، ریشه در معماری ساسانی دارد. ساسانیان در معماری کاخ ها و آتشکده های خود از گنبدهایی با نام گنبد کاسه ای یا چهارطلقی بهره می بردند. مانند کاخ فیروزآباد
طاق محرابی
اگرچه طاق نعل اسبی در معماری اسلامی، به ویژه در نمونه های اولیه بیشتر معمول است؛ اما طاق محرابی نیز شناخته شده بود. طاق محرابی دارای منشا سوری بوده و توسط امویان تعدیل گشته است.
خراطی کنده کاری روی چوب را شامل می شود که گاه همراه با خاتم کاری با عاج در منبرها ، پنجره ها و در ها و عناصر مختلف ساختمانی استفاده می شد . برجسته کاری روی سنگ و مرصع کاری مرمرین در بنا هایی در اسپانیا ، به چشم می خورد.
خراطی
کانال مطالعات شهری 🆔 @Regionalplanning
برای دانلود فایل های بیشتر عضو کانال مطالعات شهری 🆔 @Regionalplanning شوید