شهرسازی و شهرنشینی در دوران معاصر
مقدمه:
در اواسط قرن 12 هجری شمسی دوره جدیدی از تاریخ جهانی در پی انقلاب کبیر فرانسه 1789 و سپس انقلاب صنعتی بوده و هم زمان با تحولات وسیع اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی اروپا است . که هم زمان دولت متمرکز قاجار بوسیله آقا محمد خان در سال 1165ه.ق بنیان گذاری میشود تشکیل دولت قاجار همراه با تحولات وسیعی در جهان و منطقه همراه است . هر چند جا پای کشور های استعمارگر از زمان حکومت صفویه تا قاجار باز میشود اما در زمان صفویه به دلیل قدرت نظامی شاهان صفوی و به ویژه شاه عباس روابط با خارجیان ضرری برای ایران ندارد . اما در دوران قاجار به دلیل ضعف در اداره حکومت و سست شدن پایه های اقتصادی ، عدم توجه به کشاورزی و صنایع داخلی و واگذاری امتیازات ایران را در روابط با دول خارجی به کشوری عقب مانده تبدیل میکند .
فتح هند به وسیله انگلیس موجب تسلط آن ها بر امور سیاسی ایرا میشود . جدال و کشمکش با روسیه و به دنبال آن عقد قرار دادهای ننگین گلستان در سال 1192 ه.ش و ترکمانچای در سال 1207 در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار موجب تسلط روسیه در تولید شده و ایران به کشوری نیمه مستعمره تبدیل میشود و قراردادهای مشابه دیگری از سوی انگلیس تحمیل میگردد . همچنین کشف نفت در نیمه دوم قرن نوزدهم موجب میشود که مفهوم دولت از بین برود .
ایران حلقه با اهمیتی برای دست یابی به هند و چین و آب های خلیج فارس و موقعیت مناسبی در ارتباطات زمینی و دریایی میشود .
شاه خودکامه قاجار با واگذاری اراضی به فرزندان خویش برای بهره برداری هر چه بیشتر از منابع تولیدی و تحت سلطه در آوردن مردم و در پی آن بهره کشی شاهزادگان قاجار باعث فروپاشی سازمان تولیدی کشور میشود .
هجوم سرمایه داران خارجی برای در دست گرفتن سازمان اقتصادی تولیدی کشور و ورود سهمگین محصولات صنعتی به بازار ایران همراه با عدم رقابت صنایع بومی جامعه را به دست مصرفی شدن روز به روز بیشتر پیش میبرد .
فعالیت های صنعتی رو به زوال و پیوستگی و ادغام اقتصاد ایران در بازار جهانی باعث از هم پاشیدن بازار های کوچک و محلی و رشد تجارت خارجی از طریق صدور مواد خام و مصرف آن میشود . تشکیل قشر تجار و بازرگانان وابستگی تام و تمام سرمایه ملی به سلطه بانک ها ، گمرکات ، بازار ، بازرگانی و اصناف است .
ایجاد و بهره برداری از خطوط تلگراف حقوق رویتر واگذاری حقوق گمرکی ، حقوق بانکی و ایجاد بانک شاهی ، استقراضی از مهمترین امتیازات واگذار شده به خارجیان است .
ظهور انقلاب مشروطیت سال1285 ه ش و جنبش تنباکو 1271 ه ش گرچه تنها دو حرکتی هستند که با حرکت استعماری مذکور به مقابله بر می خیزد و در برابر وابستگی روز افزون مقاومت می کنند . لیکن تشکیل سرمایه داری تجاری باعث می شود که مقابل آن رنگ بازد کشور بازار مصرف تولید مواد گرایش سرمایه گذاری بر ملک و املاک و تحت الحمایگی دول خارجی برتری قدرت اقتصادی بر دولت باشد .
دولت قاجار تحولی عمده در مفاهیم تاریخی نه بر مبنای دگرگونی شرتایط بلکه بر اساس تغییرات شرایط برونی ایجاد می کند .
تقابلهای بسیار قدرت فائقه خارجی و سلطه گران و دولتمردان تحت سلطه (وابسته به انگلیس و روس ) تیولداران و سرمایه داران ، بینش های اجتماعی و فرهنگی تقابل بین جهان جدید و جهان کهن ایجاد می شود ، سازمان دیوانی و دولت باز نمی گردد . سازمان تولیدی کشور نیز بعد از صفوی همچنان آشفته است .
شهر در قابل با روسها چهره می نماید . شار کهن از ارتباط با اطراف باز می میاند . شهر به عنوان مرکز اداری حکومتی و تجاری بیش از ارتباط با روستاها متاثر از ورود و گردش کالا و سرمایه خارجی است . این موجب رونق شهرهایی که صرفا بازرگانی بودند می شود اما علیرغم شکل گیری سرمایه داری تجاری در شهر ، شهرها مثل شهرهای اروپایی صنعتی شده شکل نمی گیرد .
تفاوتهای کالبدی عمده ای در چهره شهر صفوی با قاجار نمی بینیم . بازار ستون فقرات شهر است دسترسی های جدا شده از بازار در مرکز محلات تلاقی می کنند محلات وابستگی خود را به روستاهای منشا از دست دادند اما به شکل خودکفا کار می کنند
لیکن علیرغم تغییرات فراوان سازمان اقتصادی سازمان فضایی هنوز دگرگونی نیافته است که این عدم تغییرات عمدتا به دلایل ذیل است .
1- سرمایه تجاری بر اثر وابستگی پولی به خارج بود نه بر اثر ایجاد هسته های صنعتی
2- سرمایه تجاری کشور را پهنه مصرف می داند برای گردش کالا نیازی به تغییرات کالبدی نیست .
3- قشر جدید از بطن اشرافیت قبلی زاذه شده و علیرغم وابستگی به دول خارجی و مشاهده شیوه زیست جدید پیروی شیوه های کهن هستند .
4- وابستگی این قشر آنقدر شدید است که از گونه نوآوری و تحول باز می ماند .
شهرسازی در دوره قاجار :
شهرسازی در این دوره ادامه شهرسازی مکتب اصفهان است .
تهران ریشه اولیه شاه طهماسب اول است که به وسیله فتحعلی شاه پاییتخت می شود و شروع حرکتهای شهرسازانه را در پی دارد .
سرعت رشد در شهرها و روستاها آنچنان زیاد است که دولت قاجار مجالی برای تدوین سیاست های شهر گرایانه (مثل عصر صفوی) نمی یابد و تنها به تهران بسنده می کند .
شهرسازی تهران با ترکیب اسلوب جدید ( اروپایی ) با شیوه های کهن به ایجاد فضاهای جدید شهری نظیر تاسیس دارالفنون ، تکیه دولت و میدان می پردازد ضعف بنیه مالی دولت و نداشتن آثار شاخص و نیز تخریبهای خود سرانه برون زا از ویژگی های این دوره است .
در دوره ناصرالدین شاه با مفاهیم تازه ای روبرو می شویم که ناشی از نشستن الگوهای جدید متاثر از پیشرفت صنعتی بر الگوهای سنتی ایرانی است و این شیوه سبک تهران نام می گیرد .
تجدد و اقدامات میرزا تقی خان امیر کبیر و سفرهای سلطان قاجار تاسیس دارالفنون مدرسه عالی با حضور معلمین فرنگ رفته موجب نشر فرهنگ اروپایی در شهرنشینی و شهرستزی می شود .
نقشه دار الخلافه ناصری به دنبال سرشماری نفوسی و مسکن سال 1248 ه ش و به وسیله شاگردان مدرسه دارالفنون ترسیم می گردد جمعیت تهران 000/130 نفر و در حومه 000/17 شمارش شد .
بر این اساس ناصرالدین شاه دستور طراحی و برنامه ریزی تهران را می دهد . طراحی تهران به وسیله مسیو بهلور فرانسوی انجام می شود و در پی آن مساحت شهر چندید برابر می شود 12 دروازه به باروی شهر اضافه می شود . عنصر جدید خط آهن دروازه ای مخصوص خود می یابد .
از دیگر ویژگی های طرح جدید باروی هشت ضلعی آن است که نوعی الگوبرداری از حصارهای رنسانس و باروک در شهر اروپایی است .
توسعه در شمال مجموعه ارگ و کاخهای آن انجام می شود که مرکز هندسی شهر جدید می شوند .
عمده شباهتها و تفاوتهای این سبک با اصفهان به قرار ذیلند :
* عدم مداخله در بافت کهن شهری
* ایجاد امکانات خاصی در بافت کهن ( دارالفنون ، تکیه دولت ، ارگ )
* جابجایی مرکز شهر با جابجایی مرکز اجتماعی سبزه میدان به توپخانه
* خیابان به عنوان مکان تجارت و بازرگانی
* خیابان دارای مفهوم جدید است نه فرم جدید
* تمایز و اولویت محلات ( شمال و غرب )
* کشیده شدن خدمات و معماری برونگرا به حاشیه
* تعریف انواع الگوی خیابان
* ساختار ویلایی در حاشیه محور درختکاری
* تعریف لبه و پیوستگی ( اروپایی ) عنصر اصلی توسعه شهر
* خیابانها نه عملکرد تفرجی دارند مثل آنچه در اصفهان است نه دسترسی سواره ، بلکه فضای شهری با هویت و زنده هستند .
* اتصال شش محور اصلی به میدان توپخانه با تعریف دروازه به عوان عنصر رابط
* دروازه به عنوان نقطه اتصال دو فضای متباین شهری ( میدان و خیابان )
* نفوذ واگن یا تراموای اسبی و وسابل نقلیه عمومی
* فرمهای جدید ساختن عمارت ها و بناهای دولتی به سبک فرنگی نظیر شمس العماره برج ساعت تکیه دولت ( عنصر نمادین در حاشیه خیابان )
* اضافه شده عملکردهای جدید نظیر : تماشاخانه ، سینما ، چاپخانه ، هتل ، باغ وحش و بانک
* رقابت عملکردهای جدید خیابان با بازار در فرآیند توسعه
* تقابل دو مفهوم جدید و قدیم ، کهنه و نو ، سنتی و مدرن ، خیابانهای فرنگی مابانه و بازارها مجموعه کهن سنتی ها
* تغییر مفهوم میدان ( توپخانه ، ارگ ، بهارستان ) توپخانه مستطیلی با تناسبات 2/1 به تبعیت از رنسانس و باروک دارای شش خیابان اصلی باب همایون ، ناصریه ، لاله زار ، علاءالدوله ، مریض خانه دیوارهای دو طبقه میدان ، عناصر و ساختمانهای مهم دولتی واقع در آن
* مسجد و مدرسه و کاخ و بازار در اصفهان جای خود را به تلگراف خانه و پست خانه ( ارتباطات ) بانک ( بازرگانی ) بلدیه ( ساختمان حکومتی ) و نظمیه می دهد .
* سبک تهران به عنوان مکمل سبک اصفهان در شهرهای بزرگ ایالتی است . فضاهابا یکدیگربه گفتگو می نشیند .
* سبک تهران در دهه قاجار هنوز مطلبی برای گفتن دارد و هنوز زمینه ای برای اندیشیدن باز می کند و جای خود را در تداوم تاریخی تحول شار و شهر باز می کند . سبکی که در آن شرق و غرب آمیخته و هنوز توافق با شرق است .
منابع:حبیبی،سید محسن،از شار تا شهر،انتشارات دانشگاه تهران،1386
سایت www.wikipedia.com
مشهدیزاده دهاقانی،ناصر،برنامه ریزی شهری در ایران،انتشارات دانشگاه پیام نور
شهر نشینی در ایران 1320 – 1345
این دوران را میتوان به سه بخش تقسیم کرد:
دوران پارلمانیسم (1310-1332):
1.. طرح حاکمیت شهری 2… اولین برنامه عمرانی
دوران رکود (1332-1336):
1.. دومین برنامه عمرانی 2…سیاست دروازههای باز
3…. اصلاحات از بالا
آغاز دگر گونی ها (1336-1345) :
1.. تقسیم کار جهانی 2… سومین برنامه عمرانی
3…. تدوین طرح جامع و اولین طرح هادی
مقدمه:
از زمان حکومت صفویه تا حکومت قاجاریه، به تدرییج جای پای کشورهای استعمارگر در ایران باز شد. هرچند که در زمان حکومت صفویه به دلیل قدرت نظامی قوی شاه عباس، روابط با خارجیان هیچگونه ضرری را متوجه ایران نمی کرد اما در دوران قاجاریه، به دلیل ضعف اداری حکومت و همچنین به دلایلی چون سست شدن پایه اقتصاد کشور، عدم توجه به کشاورزی و صنایع داخلی و واگذار کردن امتازاتی به کشور های استعمارگری چون روسیه و انگلستان و اخذ وام توسط سران قاجار از آنان، کم کم روابط سالم زمان صفویه با کشورهای غربی به رابطه کشورهای قدرتمند و پیشرفته با یک کشور ضعیف و عقب مانده مبدل شد.
شهرنشینی نیز در دوره قاجار به تبع رکود اقتصادی و بحرانهای سیاسی و اجتماعی، دوران رکود خود را طی کرد. شهرها دارای موقعیتی و وضعی نبودند که بتوانند حتی بدون پذیرش مهاجرین روستایی رشد سریعی داشته باشند.روستائیان نیز به دلایل گوناگون بر روی زمین کشاورزی خود در روستا کارکرده و پای بند می شدند.
پس از به روی کار آمدن رضا خان فرآیند شهرنشینی حرکت خود را به سوی یک رشد سریع و انفجاری شروع کرد. زمینه این کار از سال 1299 تا سال 1340 آماده شد. عواملی چندی نیز در دوره بعد به تسریع آن کمک کرد.
طرح حاکمیت شهری
با روی کار آمدن رضا خان فعالیتهای شدیدی در رابطه با تغییرات فیزیکی شهرها صورت گرفت. این فعالیتها عمدتا از سال 1310 شروع شده و پس از آن تا سال 1320 ادامه یافته و با شروع جنگ جهانی دوم دچار رکود شد. اکثر شهرهای ایران طی این مرحله زمانی 1310 تاذ 1320، عمده ترین تحولات بدون برنامه و مطالعه را در درون خود پذیرفتند. نظارت بر این تغییرات به عهده شهرداریها بود.
این اقدامات شامل عریض کردن راههای باریک و قدیمی و تحمیل یک الگوی شبکه مشبک که ستون فقرات شبکه خیابانها را تشکیل میداد، ایجاد ساختمان های جدید و… بوده است.
اغلب ساختمان های جدید را بناهای حکومتی، اداری و انتظامی، بانکها و ایستگاههای راه آهن تشکیل میدادند.
در کل باید گفت که اصلاحات فیزیکی شهری آن دوره نمودی از حرکت قدرتمند و وسیع به طرف مدرنیزاسیون است، اما بدون توجه کافی به مفهوم تاریخی شهرهای ایرانی..
در این دوره قوانین و مقررات، آئین نامه ها و ضوابط چندان موثر و مفیدی برای تنظیم امور شهرسازی، نوسازی و بهسازی شهرها از تصویب نگذشت و معیارها و ضوابط سازمانی محکمی برای پیشبرد فعالیتهای مذکور بر قرار نگردید. بلکه تمام اقداماتی که صورت میگرفت، بر قدرت اجرایی سازمانهای دولتی و مخصوصا دولت مرکزی تکیه داشت. شاید به همین علت بود که در دوره های بعد از سال 1320 برنامه های مذکور نتوانست ادامه پیدا کند.
برنامه عمرانی اول1327-1332:
در سال 1327 اولین برنامه عمرانی کشور برای سالهای 1327-1334 تدوین شد. بهترین فصول این برنامه از نظر اهمیت اعتبارات عبارت بودند از اصلاحات اجتماعی و شهری، کشاورزی، راهای توسعه و راه آهن، صنایع و معدن، نفت و پست و تلگراف و تلفن.
توجه زیاد به کشاورزی در این برنامه مربوط به نقش ایران در تقسیم بین المللی کار و تهیه مواد خام کشاورزی و معدنی بوده است که پس از مدتی برای همیشه کشاورزی نقش اول خود را در صادرات کشور به نفت داد. صنایع در نظر گرفته شده در این برنامه اغلب صنایع مصرفی بودند.
این برنامه به علت تهیه آن به کمک و زیر نظر کارشناسان آمریکایی و ماهیت استعماری آن قادر به حل مشکلات توسعه نیافتگی نبود. توجهی نیز که بخشهای راه سازی و گسترش خطوط ارتباطی شد، به دلیل گسترش بازار مصرف و خارج شدن شبکه شهری ایران از حالت قبلی خود بود. با آغاز نهضت ملی شدن صنعت نفت و هم زمان با آن تحریم نفتی ایران از طرف آمریکا و خودداری سازمانهای طرف وام از دادن وام به ایران در زمان روی کار دولت مصدق، این برنامه تنها به مدت 2سال اجرا شد.
مرداد 1332، باردیگر اقتصاد ایران فرصتی برای توسعه و پیشرفت واقعی را از دست داده و کاملا در مسیر خدمت در جهت اهداف خارجی افتاد.
اقتصاد ایران با تکیه بر روند تک محصولی نفتی، بیشتر به صحنه جهانی اقتصاد نزدیک شد و در عین حال الگوی مصرف مورد نظر سرمایه داری جهانی به تدریج بر جامعه ایرانی تحمیل شد. پس ازصرف هزینه های بدون برنامه و هدف که در بخش کشاورزی به هدر رفت، دوباره زمزمه صنعتی شدن ایران بر سر زبانها افتاد. به دنبال آن صنایع وابسته ایجاد شدند و کمک ها و سرمایه های چند ملیتی نیز به ایجاد چنین صنایعی کمک کردند.
مدرنیزاسیون از بالا:
در سال های پس از کودتای 28 مرداد، طرح مدرنیزاسیون از بالا مطرح می شود و دگرگونی های شهر، آرام آرام صورت می گیرد. در اولین آمارگیری، تهران 5/1 میلیون جمعیت دارد و طبقات متوسط شهری، بیشترین قشر در این شمارش می باشند. در این سال ها، قشر مرفه به سمت شمال شهر می روند و قسمت های میانی به کارمندان و مسئولین دولتی و جنوب شهر نیز به اقشار ضعیف اختصاص می یابد. در این سال ها، انگاره های برون سر به سرعت شکل می گیرد.
در این سال ها، بخش خصوصی به شهرسازی می پردازد، در شرق تهرانپارس و در غرب شهرآرا ،محله هایی است که در این دوره شکل می گیرد و در این برهه، مدرنیزم با قرائت ایرانیخودنمایی می کند.
برنامه عمرانی دوم 1334-1341:
این برنامه که برای دوره هفت ساله تنظیم و تدوین شده بود، با پشتوانه مالی در پی صدور مجدد نفت ایران و عقد قرارداد کنسرسیوم با دولت پس از استقرار حکومت کودتا، پیاده شد. در این برنامه سیاست درهای باز اقتصادی پیاده شد و سیستم بانکی گسترش وسیعی یافت. سرمایه های خارجی (به ویژه آمریکائی) نیز در پی حمایت قانون، امکان ورود به کشور و فعالیت را یافتند.
از عوامل کاهش موفقیت برنامه میتوان به کم تجربه گی در برنامه ریزی، نبود اطلاعات وآمار قابل اطمینان، عدم آمادگی دستگاه های اجرایی، نبود ثبات درخط مشی ها و سیاست اشاره کرد.
برنامه عمرانی سوم 1342-1346:
از شروع این برنامه مدت عمرانی برنامه ها 5 ساله شد.تعداد بخش های این برنامه به 10 افزایش یافت. الگوی توسعه این برنامه بر خلاف دو برنامه قبل صنعت بود.ولی انجام اصلاحات ارضی در طول برنامه موجب مهاجرت روستاییان به سوی شهر شد و رشد بخش صنعت را تشدید کرد.از این رو نیروی کار ارزان از بخش های مختلف از جمله کشاورزی برای صنعت و خدمات فراهم آمد. بازار تولید و مصرف در روستاها که به نوعی حافظ سطح اشتغال نواحی و مناطق بود، تحت نفوذ و سلطه بازار قرار گرفت که در این برنامه دولت به طور عمده به سرمایه گذاری در صنعت سنگین پرداخت و سرمایه گذاری سبک را به بخش خصوصی سپرد.
در این دوره برای چند شهر از جمله اصفهان طرح های گذربندی و اصلاح گذر بندی توسط مهندس مشاور آلمانی به نام فایل تهیه شد و طرح های گذر بندی ثابت با مشاوره کارشناسان گروه صلح به تدریج تبدیل به طرح های هادی گردید که این کار توسط وزارت کشور انجام شد.
در اواسط سال 1341 دو مهندس شهرساز آلمانی در ایران در وزارت کشور و شهرداری استخدام و مشغول به کار شدند و به این ترتیب در اداره کل امور وزارت کشور یک واحد سازمانی به نام شهرسازی بوجود آمد با ورود کارشناسان و مشاوران دیگر از آمریکا در طول برنامه برای 17 شهر طرح جامع تدوین گردید.
در سال 1343 وزارت آبادانی و مسکن تاسیس شد و به دنبال آن شورای عالی شهرسازی تاسیس گردید که دبیر خانه این شورا کار تهیه و بررسی طرح های جامع شهر هایی را که قرداد آنها قبلا منعقد شده بود به عهده گرفت و در سال 1344 طرح جامع بندر لنگه به عنوان اولین شهر توسط شورای عالی شهرسازی مورد تصویب قرار گرفت. بنابراین طرح های شهر با کیفیتی که هم اکنون در شهر متداول است از ابتدای برنامه عمرانی سوم آغاز گردید. هم چنین در این برنامه قرداد تهیه طرح جامع چندین شهر بین سازمان برنامه و تعدادی از موسسات مشاور معمار و ساختمان منعقد گردید.
حال شهر نشیینی از 1320 تا 1345 را به طور خلاصه بیان میکنیم:
در این دوره به دلیل وقوع جنگ جهانی دوم امکان صدور مواد خام کشاورزی ایران از بین رفته و بنا بر خواست سیاستهای استعماری رضا خان از مقام خود بر کنار شد. این عوامل بر اوضاع اقتصادی و اجتماعی ایران به ویژه بر امر کشاورزی و زندگی روستاییان تاثیر به سزایی داشت. صادر نشدن محصولات کشاورزی، هم از رونق شهر کاست و هم کار و کسب آن دسته از روستائیانی را که به تولید این محصولات مشغول بودند، مختل کرد. به علاوه مالکین روستاها و کسانی که به اصطلاح تامین کننده امنیت و قدرت مالی برای گردش چرخ کشاورزی بودند، با به هم خوردن اوضاع کشور و عدم امنیت جانی در پی اشغال نظامی، پراکنده و متواری شدند.
همچنین در پی اشغال کشور توسط متفقین، برنامه های راهسازی و عمرانی شهرها دچار اختلال شده و در کل رشد اقتصادی کشور متوقف شد. بنابراین در روند مدرنیزاسیونی که با آغاز حکومت رضا شاه پایه ذاری شده بود وقفه افتاد. این وقفه تا کودتای 28 مرداد سال 1332 ادامه داشت. قبل از کودتا، در دوره نخست وزیری مصدق بر روی کشاورزی تکیه بسیاری شد این توجه بیشتر به دلیل اوضاع بد اقتصادی بود در پی قطع فروش نفت و تحریمهای خارجی به وجود آمده بود. ذخایر طلای کشور نیز به دنبال ورود متفقین به ایران افزایش یافته و در کل اقتصاد ایران توانست با تکیه بر منابع مالی که داشت و همچنین تولیدات کشاورزی روی پای خود بایستد. اما خواستها وسیاستهای استعماری چیز دیگری بود که با کودتای 28 مرداد بر ایران تحمیل شد.
سیاستهای اقتصادی و سرمایه داری در سطح جهانی اقتضا می کرد که کشورهای جهان سومی مانند ایران از یک طرف در تقسیم بین مللی کار تامین کننده مواد خام مورد نیاز صنایع آنها باشند و از طرف دیگر محتاج بازار مصرفی بودنند. جهان سوم محل مناسبی برای انجام این خواسته ها بود. درآمدهای نفتی ایران پس از کودتا بالا رفته و کشاورزی در اقتصاد ایران، نقش خود را به نفت داد. با تکیه بر صادرات نفت و تامین مالی زیاد به دنبال افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی، زمینه برای ادامه برنامه های عمرانی کشور بعد از کودتا فراهم شد. برنامه عمرانی در دوره پس از کودتا با برنامه هفت ساله دوم آغاز شد. گسترش زیر ساختمانهای اقتصادی، تحول دستگاه دولت و سرمایه گذاری صنعتی در این دوره با وسعت و دامنه وسیعتری ادامه یافت.
واردات کالاهای سرمایه ای نیز به شدت از سر گرفته شد. در حقیقت این روند، ادامه روندی بود که در زمان رضاشاه شروع شده و مرحله اول صنعتی شدن کشور نام گرفت. مرحله دوم پس از انجام اصلاحات ارضی آغاز گشت.
در پی انجام برنامه دوم عمرانی کشور، در شهرها اقدامات عمرانی بیشتری مانند گسترش سیستمهای تلفن و تلگراف، لوله کشی آب، تامین برق، افزایش ادارات و امور خدماتی صورت گرفت. بازار های داخلی بنا به اهدافی که در بالا ذکر شد، آماده شدند تا پذیرای سیل کالاهای تولید شده در غرب باشند.
به دنبال وقفه ای که در روند مدرنیزاسیون و ورود صنعت و جذب سرمایه های خصوصی صورت گرفت، این سرمایه ها در امر مسکن و زمین خواری به کار انداخته شدند. ریشه بورس بازی و معاملات مسکن و زمین که بسیاری از برنامه های شهرسازی را در دوره های بعد دچار اشکال کرد، از همین جا قوت گرفت.
در این دوره رابطه ی شهر و روستا صورتی دیگر به خود گرفت. همانگونه که در قبل اشاره شد رابطه روستا و شهر به دلیل اشغال نظامی و ورود متفقین به ایران و … به هم خوره بود، ولی در این دوره به دلیل گسترش تدریجی صنعت و زمینه کار و اشتغال فراهم آمده و فعالیتهای تجاری و سود آور در شهرها رایج شده بود باعث شد که مهاجرت از روستا به شهر صورت گیرد. اما این جذب مهاجرین توسط شهر نسبی بود، چون رونق شهر ها هنوز به مرحله ای نرسیده بود که مهاجرین را به صورتی شدید به طرف خود بکشاند. با این حال مهاجرت تا حدودی گسترش یافته و رشد شهرنشینی تسریع شد.
منابع:
تحلیلی از ویژگیهای برنامه ریزی شهری در ایران ناصر مشهدیزاده دهاقانی
برنامه ریزی شهری در ایران غلامحسین مجتهدزاده
تاریخ معاصر ایران دکتر محمدعلی کامروا
پاور پویت برنامه های عمرانی کشور در دوران قبل و بعد از انقلاب امین نیستانی
گوگل Search
تاریخ شهرسازی (1345تا1357)
15سال قبل از انقلاب ، شاهد تحولات کمی و کیفی گسترده ای در شهرسازی و برنامه ریزی شهری در ایران است. برخی از این تحولات به دلیل تاثیرات عمیق وگسترده ای که در جامعه به طور اعم و جامعه ی شهری به طور اخص داشته اند ، به نقاط عطفی در تاریخ شهرسازی معاصر ایران تبدیل شده اند. مهمترین تحولات عبارت اند از:
_ تاسیس وزارت آبادانی و مسکن در سال1342
_ تهیه ی وتصویب طرح جامع تهران درسال 1347
_ چهار برابر شدن قیمت نفت با نتایج و عوارض عمیق اقتصادی واجتماعی آن در سال1352
_ تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی در سال 1352
_ انقلاب اسلامی ملت ایران در سال1357
هر یک از این وقایع تاریخی ، مبدا تغییر وتحولاتی اساسی در سیستم شهر وشهرسازی و مدیریت شهری در ایران بوده است. باتوجه به این تحولات ، دوره ی شهرسازی معاصر ایران قبل از انقلاب اسلامی به سه دوره ی پنج ساله ی قابل تفکیک است.
پنجساله ی اول:1342تا1347
مجموعه ی تحولات این دوره، یعنی اصلاحات اراضی در زمین های کشاورزی وتهیه ی برنامه سوم عمرانی کشور حاکی از عزم دولت بر تغییر ساختار اجتماعی و اقتصادی کشور از روستایی و کشاورزی به شهری و صنعتی است. بنابراین در این دوره شاهد رشد کمی جمعیت شهری و تعداد شهرها، توسعه ی صنایع و رشد کمی جامعه ی شهری هستیم. برای مقابله با این شرایط ، دولت اقدام به تشکیل وزارت آبادانی و مسکن برای ایجاد شبکه های زیر بنایی و رو بنایی شهری از یک سو و تهیه ی طرح جامع برای شهرها میکنند. در این پنج ساله در حالی که شاهد رشد کمی تعداد شهرها ، جمعیت شهری و تهیه ی طرح های جامع هستیم، لیکن از نظر کیفی تحولات چشمگیر عمده ای در این دوره اتفاق نیافتاده است.
ساختار سیستم شهر در این دوره ، ادامه ی چهار دهه ی گذشته یعنی دوران پهلوی اول ودوم است. مدیریت شهر از نظر اختیارات ، منابع مالی و اطلاعات و اندیشه و الگوهای فکری، کاملا ابسته به دولت و بر اساس روش های مرسوم دهه هایگذشته است.
الگوهای برنامه ریزی و طراحی شهری ، ادامه وتکرار الگوهای کالبدی ساده با نگرش کالبدی محدود به خیابان کشی و ایجاد نقاط عطف بصری مانند میدان و باغ ملی به همراه ساختمان های مهم دولتی است. این نقاط عطف،تقلیدی ازشهرسازی باروک در مقیاس یک کشور جهان سومی اشغال شده بدست نیروهای متفقین ودر قبضه شرکت های نفتی است.
پنجساله ی دوم:1347تا1352
شروع این دوره مقارن با ارایه و تصویب طرح جامع تهران است که به وسیله ی مشاوران اروپایی و امریکایی تهیه شده است. تهیه ی این طرح نقطه ی عطف وتحول کیفی در شهرسازی معاصر ایران است.گرچه این دره رابطه ی اختیارات واقتدار مدیریت شهری یعنی شهرداری با دولت و منابع مالی نظام مدیریت و توسعه ی شهری تقریبا دست نخورده باقی می ماند ولی نظر الگوهای فکری و اطلاعات به طور اعم ، این دوره شاهد تحولات کیفی گسترده است.
طرح جامع تهران موجب مطرح شدن الگوهای فکری شهرسازی اروپا و امریکا در ایران می شود که خود نقطه ی تغییرات کیفی گسترده ای است که تا دو دهه ی بعد استقرار دارد. براساس این تحول ،نگرش صرفا کالبدی و مهندسی نه چندان توسعه یافته به شهر، دستخوش تغییرات اساسی شده است و بحث های جامع شناسی ، اقتصادی و بحث های فنی و کالبدی مانند شبکه ی حمل و نقل به عنوان عوامل پایه در برنامه ریزی شهری و شهرسازی مطرح می شوند.مواردی که در گذشته سابقه ای در اندیشه ی شهرسازی در ایران نداشتند،چون طرح جامع تهران ، دارای الگویی منطق گرا و عمل گرا بود واین الگو با تلاشهای سیاسی اقتصادی حکومت برای مدرنیزه کردن جامعه ی شهری بر اساس الگوهای اجتماعی و فنی غرب هماهنگی داشت و به سرعت به عنوان الگویی فراگیر در سایر شهرهای ایران استفاده شد.توسعه ی کیفی دانش شهرسازی نسبت به
گذشته در این دوره موجب رشد واحد های تخصصی برنامه ریزی شهری یعنیمهندسان مشاور وروش های برنامه ریزی شهری شداین توسعه کیفی همراه است با توسعه ی کمی شهر و شهر نشینی.در این دوره تعداد شهر ها افزایش سریعی را طی می کند وتعادل جمعیت روستایی به نفع جمعیت شهری در حال تغییر و تحول است.
پنجساله سوم:1352تا1357
این دوره با جهش قیمت نفت شروع می شود وموجب تحلات گسترده و عمیقی در جامعه شهری می شود. در این دورهشاهد تغییرات بسیار زیاد در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی هستیم. در کمتر از 5سال،نظام شاهنشاهی که با افزایش قیمت نفت در اوج قدرت خویش قرار گرفته بود،سرنگون میشود. در این شرایط بحرانی،عدم کارایی روش های منطق گرایی و عمل گرایی طرح های جامع شهر روشن می شود. بنابراین دولت و مدیریت شهری با وضع قوانینی که بعضی از آنها عمرشان به چند ماه نمیرسدتلاش می کند خلاءناشی از عدم کارایی طرح های جامع را پر کند. این اقدامات باعث هرج و مرج و آشفتگی اضاع ی شود. رشد شهر شهر شینی در این دوره و بحرانهای ناشی از آن در مقطع زمانی کوتاه از یک سو وافزایش درآمد دولت از نفت موجب میشود تا ئابستگی مدیریت شهری از نظر اختیارات و اقتدار و منابع مالی کاملا وابسته به دولت شده وفاصله بین مدیریت شهری وجامعه ی شهری بیشتر گردد.
سیاست های دولت در شروع دهه ی 1340 مبنی بر حمایت از رشد طبقه ی متوسط شهر نشین به عنوان تکیه گاه نظام در برابر جنبش های دهقانی است. در کمتر از یک دهه ، این طبقه تبدیل به بزرگترین خطر ونیروی مخالف حکومت می شود.
در ادامه سیاستهای اقتصادی وبا قطبی شدن جامعه شهری به صورت دارا وندار، از یک سو هر قطب جامعه ی شهری به گراش های سوداگرانه به صورت تفکیکهای غیر مجاز و واگذاری زمین به صورت غیر قانونی توسط مالکان و ثروتمندان و حاشیه نشینی و ایجاد شهرکهای غیر مجاز توسط طبقه کم درآمد روی می آورند، از طرف دگر دولت و مدیریت شهری، متاثر از افزایش درآمد نفت از سیاست های عمل گرا و منطق گرای دهه ی قبل، به توسعه ی رفاه برای طبقات نو کیسه و ثروتمند شهری که وجه دیگری از منفعت طلبی و لذت جویی است،به عنوان شهرکهای جهانگردی و تفریحی تمایل پیدا میکند. ویژگی این دوره نسبت به دو دوه ی قبل خود، غلبه گرایش سودا گرانه بر سیاستهای برنامه ریزی شهری وشهرسازی به وسیله اقشار مختلف جامعه و دولت است ک به دلیل خصلت استبدادی حکومت،نه تنها مانع علکرد سازکارهای بازار آزاد که ا اهدا اساسی حکومت است می شود، بلکه موجب توسعه شکاف و نابرابری های اجتماعی ودر نتیجه انقلاب می شود.
حاشیه نشینی:
رشد حاشیه نشینی در دهه های ۴۰ و ۵۰ ابتدا از تهران شروع شده است. گسترش تاسیسات شهری و شبکههای ارتباطی و همچنین افزایش درآمد حاصل از نفت، موجب رونق شهرها و ایجاد جاذبههای شهری گردید و از سوی دیگر، اصلاحات ارضی و مکانیزاسیون، دافعههای روستایی را تشدید نمود. در یک بررسی گسترده که در سال 1351 در موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران صورت گرفت مشخص شد که 91 درصد از سرپرستان خانواده های حاشیه نشین در تهران روستایی بوده اند 72 درصد آنان قبلاً دهقان محسوب می شدند و 59 درصد خرده مالک بوده اند
همچنین یافته های پژوهشی مشابه در سال 1345 نشان داد که 62 درصد از حاشینه نشینان تهران کارگر ساده، 12 درصد کارگر نیمه ماهر 14 درصد کارگر ماهر بوده اند. این موارد تا حدودی نشانگر ابعاد حاشیه نشینی در ایران پیشا انقلاب بود، در آن سال ها به دلیل اصلاحات ارضی و همچنین عدم کارائی اقتصاد کشاورزی روستاها، موج مهاجرت های گسترده ای به شهرهای بزرگ رخ داد که به نمود یافتن زیست در حاشیه آن ها منجر شد.
قشر عظیمی از این حاشیه نشینان مهاجرین از روستاها یا شهر های کوچک هستند در پی تهیه زمین جهت احداث مسکن می باشند، به لحاظ ارزانی حاشیه و اطراف شهر به این مناطق روی می آورند و مناطقی را تشکیل می دهند که رفته رفته خود این مناطق خود تبدیل به شهری می شود
مجموعه مسکونی اکباتان:
شرکت نوسازی وعمران تهران در سال 1345جهت انجام امور ساختمانی و راهسازی تاسیس گردید. بزرگترین پروژه ی شرکت ، مجتمع مسکونی اکباتان در غرب میدان آزادی میباشد،که از سال 1345 شروع گردید.
شهرک اکباتان باتوجه به سیاست کلی تهیه ی مسکن برای اقشار متوسط مانند کارمندان و کارکنان نیروهای انتظامی طراحی گردیده.
طراحی مجموعه باتوجه به گستردگی آن بصورت کامل وجامع، توسط مشاوران و طراحان خارجی بر اساس فن آوری روز اروپا و امریکا انجام گرفت. روشن است که معیار های اجتماعی پیش بینی شده در طرح نیز معیارهای زندگی غربی باشد. بنابراین هم از نظر ساختمانی و هم نظر محوطه و خدمات شهری، کلیه ی خدمات مورد نیاز براساس معیارهای غربی مورد توجه قرار گرفته است.
برنامه عمرانی چهارم(1346_1351):
دولت خود در ایجاد صنایع سنگین (ذوب آهن اصفهان،ماشین سازی اراکوتبریز و…)پیش قدم شد و سیاست جایگزینی واردات و ایجاد صنایع جایگزینی، خاصه در زمینه ی کالاهای مصرفی ، ابعاد گسترده ای به خود گرفت. لیکن فقدان زیر ساختهای اقتصادی و صنعتی (برق،راه،وسایل حمل و نقل و…) همچنان جزو مشکلات اساسی پروژه های صنعتی به حساب می آید. حل مشکل بیکاری،خاصه در شهرها، در این برنامه به یکی از مسایل اصلی دولت بدل میشود. به این منظور، ایجاد اشتغالاز طریق بخش ساختمان از این دوره جزو اهداف دولت در می آید.
ازجمله تنگناها و مشکلات این برنامه درمورد مسایل شهری نیز عبارت بود از وجود اختلاف فاحش بین درآمد روستاییان و شهرنشینان کشور و مهاجرت شدید روستاییان به شهرها .
برنامه ی عمرانی پنجم(1351_1356):
باتجدید نظری که در اثر افزایش قیمت های نفت در بازار جهانی در آن صورت گرفت به تحولات انجام شده در برنامه ها ی قبلی ابعادی نجومی داد . بودجه ی اولیه ی این برنامه 1560میلیارد ریال بود که پس از تجدید نظر به 4698 میلیارد ریال افزایش یافت.این برنامه در مجموع سیاست های صنعتی قبلی را با ابعاد گسترده تری دنبال کرد . مساله ی ایجاد اشتغال ، خاصه ی افزایش عرضه ی نیروی کار ماهرو متخصص ،از مسایل عمده ی این برنامه ی عمرانی به حساب می آید.
نتایج کلی اصلاحات ارضی و برنامه های عمرانی در دوره ی مورد بحث تا آنجا که به روند شهرنشینی مربوط میشود به شرح زیر است:
1_در طی نزدیک به سه دهه ، ترکیب جمعیت در بخش های اشتغال دچار تحول اساسی شد. اشتغال نیروی کار در بخش های صنعت و خدمات افزایش یافت ونسبت اشتغال در بخش کشاورزی رو به کاهش رفت.
2_دینامیسم اقتصادی،از حیث مازاد اقتصادی قابل سرمایه گذاری، هر چه بیشتر به صدور نفت و منابع ارضی حاصل از آن وابسته شد. درآمدهای ارضی حاصل از صادرات نفت به منبع اصلی سرمایه گذاری در امور زیر ساختی(از جمله زیر ساختهای صنعتی) و خدمات بدل شد وموسسات مالی دولتی و اعتبارات دولتی به عمده ترین اهرم سرمایه گذاری وتشویق بخش خصوصی تبدیل شدند. بدین ترتیب،نقش مازاد اقتصادی روستایی در توسعه ی اقتصادی به طور روز افزونی کاهش یافت، واستخراج و تمرکز مازاد اقتصادی روستایی در شبکه ی شهری دچار در هم ریختگی کامل شد ومازاد اقتصادی جهانی (درآمد حاصل از صادرات نفت) غلبه ی قطعی خود را اعمال کرد.
3_بخش کشاورزی با رشد کم خود هرچه بیشتر به یک بخش حاشیه ای در کل اقتصاد بدل شد واولویت تو سعه و سایر بخش های اقتصادی داده شد. با وجود این، بخش کشاورزی بیش از هر زمان دیگر تحت تاثیر مناسبات سرمایه داری قرار گرفت،وروابط سنتی ابتدا بارواج مبادلات پولی وسپس با اشاعه ی کار دستمزدی ودر مواردی مکانیزه کردن دچار فروپاشی شد که حاصل آن آزاد شدن نیروی کار از بخش پیش سرمایه داری کشاورزی بود
4_دوره ی پس از اصلاحات ارضی در ایران آغاز مرحله ی دوم صنعتی شدن ایران با الگوی جایگزینی واردات و تنوع یافتن نسبی ساخت صنعت ایران است(علی رغم ناموزونی شدید صنعتی)پروژه های صنعتی در این دوره در دوراستا قرار داشت:یکی زیر ساختهای صنعتی مانند آب،برق،تلفن و…ودیگری جایگزینی کالاهی صنعتی وارداتی . تغییر الگوی مصرف جامعه که با آغاز روند نوسازی (مدرنیزه کردن)شروع شد در این دوره شدت گرفت ،و زمینه برای استقرار صنایع ممتاز و جایگزینی واردات فراهم آمد.
برنامه عمرانی ششم(1356-1361)
• این برنامه عمرانی تهیه شد ولی نه تصویب شد ونه به مرحله اجرا در آمد و زیر بنای این برنامه طرح آمایش سرزمین بود.
• در این برنامه بر لزوم برنامه ریزی منطقه ای برای شهرهای بزرگ و تجدید نظرهای مستمر بر طرح های شهری تاکید شد. از جمله اهداف این طرح رشد صنعت و خدمات و رفاه اجتماعی ،احداث مترو برای شهرهای بزرگ و تاسیسات بزرگ و تاسیسات مربوط به فاضلاب بزرگ راه ها بود.
• این برنامه با تحولات انقلاب اسلامی ایران همزمان شد و به مرحله اجرا در نیامد
شکل گیری اولین نوشهرها:
• پولادشهر درسال ۱۳۴۲ برای اسکان کارمندان ذوب آهن تاسیس شد و از سال۱۳۶۳ به عنوان یک شهر جدید فعالیت خود را آغازنمود نام پیشین پولادشهر تا قبل از انقلاب سال 1357"آریاشهر" بوده است که بعد از آن در سایه تحولات فرهنگی بعد از انقلاب به پولادشهر تغییر نام داده و در زبان محاوره ای نیز به علت تکرار بسیار فولادشهر بیان شده است
• کرج در محدودهٔخیابان هایکشاورزومصباح،روستاییتابعبخشساوجبلاغازتوابعحوزه ۱۹ تهران بود و در این دوره مراکز اداری و تجاری آن گاهی تهران، برغان، کردان و هشتگرد بوده است. سپس شهر کرج تابع شهرستان تهران شد و نمایندگی های ادارات مرکزی به رتق و فتق امور آن می پرداختند. این شهرستان با جهشی سریع از دوره روستایی و شهری گذشت و منطقه بسیار وسیعی را در بر گرفت. اشتهارد، شهریار، طالقان، ساوجبلاغ، کوهپایه و بخش حومه تابع استان تهران، همه قلمرو کرج به حساب می آمد
• در زمان محمدرضا شاه پهلوی و پس از ساخت کاخ مروارید در این ناحیه، یک بلوار ۴ بانده و منطقه ای ویلایی برای شهروندان در سه فاز در مجاورت کاخ ساخته می شود که مهرشهر نامیده می شود. این منطقه در ابتدا شامل ویلاهای بزرگ و پراکنده بود و از ۳ طرف به زمینهایی می رسید که به دستور شمس پهلوی برای بهبود آب و هوای منطقه به باغ سیب تبدیل شد. ورود افراد غیرساکن به این منطقه بدون هماهنگی مجاز نبود.افراد با کارت مخصوص به مهرشهر تردد می کردند. تا اواخر سال ۵۷ تعداد ویلاها رو به فزونی نهاد. پس از انقلاب ایران (۱۳۵۷) این منطقه به روی عموم مردم باز شد و بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی متولی بسیاری از زمینهای خالی و ویلاهای متروکه شد. همچنین کاخ مروارید به تصرف سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در آمد. منطقه اصلی بلوار ۴ بانده که این روزها بلوار شهرداری نامیده می شود، اکنون علاوه بر ویلاهای قدیمی که بسیاری از آنها دارای طراحی های منحصر به فرد معماران برجسته هستند فازهای یک و دو و سه نامیده شده است. پس از پیوستن مهرشهر به شهرداری کرج، مجوز آپارتمان سازی در این منطقه داده شده و بسیاری از ویلاهای تاریخی تخریب شده و به جای آن آپارتمان های سه تا پنج طبقه ساخته شده است اما فضای کلی شهر همچنان ویلایی باقی مانده است. فازهای چهار و پنج و محله های کیانمهر و زنبق و گلستان بعد از انقلاب به مهرشهر اضافه شده است. مناطق فاز یک تا سه مهرشهر هم اکنون جزو مناطق گران قیمت، زیبا و دیدنی کرج محسوب می شود
منابع:
شهرنشینی در ایران(فرخ حسامیان،گیتی اعتماد،محمد رضا حائری)
شهرسازی معاصر ایران (دکتر سید محمد علی کامروا)
برنامه ریزی شهری در ایران (ناصر مشهدی زاده دهاقانی)
اینترنت