عنوان:
تفکر سیستمی و ارزیابی آن در اداره جامعه و سازمان
تفکر چیست؟
تفکر یکی از راههای شناخت و کسب علم و معرفت است.
تفکر یعنی سازماندهی حرکت فکر برای کشف حقایق.
تفکر مقدمه کسب اعتقادات و ایمان است.
سئوال:
آیا سایر مخلوقات هم تفکر می کنند یا اینکه تفکر یکی از وجوه تمایز انسان با سایر مخلوقات است؟
آیا تفکر کافی است؟
آیا شناخت راههای دیگری هم دارد؟ مثلا شهود و تذکر؟!
رابطه فکر و عمل
افکار بر اعمال و رفتار انسان اثر می گذارد.
تغییر اعمال و رفتار شرایط را تغییر می دهد.
شرایط جدید افکار را تغییرمی دهد.
شرایط جدید ممکن است افکار را تقویت کند.
شرایط جدید ممکن است افکار را تضعیف کند.
فکر و عمل در چرخه پیچیده ای با هم رابطه دارند.
چرخه فکر و عمل
؟
زندگی؟
چرخه زندگی؟
هدف چرخه زندگی؟
چرخه فکر و عمل: ریشه تفکر سیستمی
تجربی – عینی –ذهنی – نظم و ثبات – متغیر – متنوع – پیچیده – نظم در بی نظمی
تفکر سیستمی
تفکر سیستمی چارچوب و روش و قانون و منطقی برای شناخت یک مسئله است که جنبه های تجزیه ای و تحلیلی و جنبه های ترکیبی آن مسئله را در برمی گیرد.
جنبه های تجزیه ای و تحلیلی ( اجزاء مسئله)
جنبه های ترکیبی (کلیت مسئله)
یک سئوال کلیدی:
آیا کلیت مسئله چیزی بیش از اجزای مسئله دارد؟
اگر پاسخ مثبت است آن چیز چیست؟
تفکر سیستمی: تفکر ترکیبی + تفکر تحلیلی
ادعای تفکر سیستمی
توجه به اهداف
توجه به تغییرات
توجه به محیط
توجه به روابط اجزا
توجه به خود اجزاء
توجه به منابع
…………..
همه با هم!
آیا این همه توجه با هم شدنی است؟ چگونه؟
موانع این تفکر چیست؟
ریشه های تفکر سیستمی
دانشمندان علوم مختلف در طول تاریخ به تفکرسیستمی توجه کرده اند و لذا این تفکر به همه رشته های علمی تعلق دارد و خود به یک فرارشته تبدیل شده است.
عرفان(مولوی) – وحدت و کثرت
فلسفه (ارسطو) – منطق کل گرای ارسطویی
زیست شناسی (برتالنفی-1930) – نظریه عمومی سیستم ها(1968)
اقتصاد(بولدینگ) – نظریه تجربی عمومی(هم زمان با برتالنفی)
فیزیک(نظریه عدم قطعیت و نظریه آشفتگی)
مهندسی کنترل(واینر) – نظریه سایبرنتیک
مدیریت و سازمان – نظریه یادگیری سازمانی
….
تفکرهای سیستمی!
چند سئوال؟
آیا یک نوع تفکر سیستمی وجود دارد؟
منشاء تنوع کجاست؟
تنوع تفکر انسانها در یک موضوع واحد؟
یا تنوع سیستم ها؟
….
چگونه به این مسئله مهم پاسخ دهیم؟
آیا تفکر سیستمی برای پاسخ به این مسئله راه حلی دارد؟
آن راه حل چیست؟
مواجهه انسان و سیستم
انسان چیست؟!
سیستم چیست؟
موجود ناشناخته؟!!
موجود قابل شناخت؟
انسان و سیستم چه رابطه ای با هم دارند؟
آیا همه واقعیت ها حتی انسان ها با همه پیچیدگی هایی که دارند نوعی از انواع سیستم نیستد؟
سیستم چیست؟
برای شناخت سیستم ابتدا باید آن را تعریف کنیم. پس از تعیین حد و رسم سیستم می توان آن را طبقه بندی کرد و از زاویه های مختلف آن را شناخت.
تعریف سیستم باید فراگیر و مشخص باشد. یعنی همه تفکرهای سیستمی در علوم مختلف بتوانند با رعایت مرزهای خود از آن استفاده کنند.
سیستم یک مفهوم کلی است که باید آن را درک کرد و فهمید.
کلمه سیستم ریشه در زبان یونانی دارد و به معنای علت قرارگرفتن اجزاء در کنار یکدیگر است.
تا کنون تعاریف متعددی از سیستم ارائه شده است.
تعریف سیستم؟
برتالنفی :
سیستم موجودیتی است که حیات آن از طریق روابط متقابل میان اجزاء امکان پذیر است.
کنت وانت:
سیستم مجموعه ای از فرآیندهای گوناگون است که در این مجموعه روابط علت و معلولی وجود دارد.
چک لند:
سیستم مجموعه ای از عوامل مرتبط با یکدیگر است که بیشتر حاکی از ویژگیهای کل است تا ویژگیهای اجزای متشکله
تعریف سیستم از نظر راسل ایکاف
سیستم یک کل است متشکل از دو جزء یا بیشتر با پنج شرط :
کل مورد نظر یک و یا بیش از یک ویژگی و یا کارکرد معین را دارا باشد.
هر جزء بتواند رفتار یا ویژگی های کل را تحت تاثیر قرار دهد یعنی وجود همه اجزا ضرروی است.
اجزاء می توانند با هم زیر مجموعه هایی را تشکیل دهند و حداقل یک زیرمجموعه اضروری از اجزاء وجود دارد که برای تحقق اهداف کلی کفایت می کند و و هیچ یک از اجزا به تنهایی قادر به تحقق کارکرد کل نیست .
تاثیرگذاری هر جز وابسته به رفتار و ویژگیهای حداقل یک جزء دیگر باشد.
تاثیر زیرمجموعه متشکل از اجزای ضروری به رفتار حداقل یک زیرمجموعه دیگر از همان سیستم وابسته است.
آیا یک سیستم قابل تقسیم به سیستم های مستقل دیگری با همان ویژگیهای سیستم اولیه هستند؟
تعریف سیستم از نظر پیترسنگه
سیستم هرچیزی است که کلیت و شکل خود را در تعامل روبه گسترش اجزای خود به دست می آورد. یک سیستم بر اساس این واقعیت تعریف می شود که عناصر آن هدف مشترکی دارند و به روش مشترکی عمل می کنند چرا که جهت نیل به هدف مورد نظر درارتباط با یکدیگر قرار گرفته اند.
آیا هدف یا اهداف هر جزء یا اجزای یک سیستم مشترک است؟
ماهیت رابطه بین عناصر یک سیستم چیست؟
ویژگیهای سیستم
هدف
اجزاء
روابط
محیط
منابع
حالت
سلسه مراتب
پیچیدگی
اهداف سیستم
هیچ سیستمی بدون هدف نیست.
سیستم بدون هدف یک توده از عناصر است.
سیستم می تواند چند هدف داشته باشد.
هدف می تواند دارای سلسله مراتب باشند.
هر زیرسیستم می تواند جزئی از هدف را دنبال کند.
اهداف آشکار و پنهان و خواسته یا ناخواسته سیستم.
اجزاء سیستم
در یک سیستم جزء بدون کل سیستم دیگری است و معنی ندارد.
در یک سیستم کل بدون جزء نیز سیستم دیگری است و معنی ندارد.
تنوع اجزاء
در سیستم سلسله مراتبی از اجزاء وجود دارد.
کل بیش از اجزا؟
روابط سیستم
روابط بین اجزا
نوع روابط
فرق توده یا مجموعه با سیستم
رابطه اجزا با هم
رابطه جزء با کل
رابطه کل با محیط
رابطه جزء با محیط
جهت رابطه
چرخه روابط
محیط سیستم
هرآنچه بر سیستم احاطه داشته باشد و خارج از آن باشد.
محیط و سیستم رابطه و تعامل دارند.
اثرات محیط غیرقابل کنترل است.
تعریف و تعیین محیط یک سیستم دشوار است.
محیط نیز خود یک سیستم است
منابع
منابع به درون سیستم وارد می شوند. سیستم می تواند آنها را تغییر دهد و از آنها استفاده کند.
فرق منابع سیستم با اجزای آن؟!
سیستم ها و اجزای آنها بر سر منابع کمیاب رفابت می کنند.
حالات سیستم
تعیین موقعیت سیستم در محیط
واکنش سیستم نسبت به حالات خود
بازخورد(مثبت و منفی)
حالت تعادل
حالت تغییر
آستانه تحمل سیستم
مرگ سیستم
حیات مجدد سیستم!
تابع تبدیل حالت
سلسله مراتب
هر سیستم زیر سیستمی از سیستم های بالایی خود است.
هر سیستم از زیر سیستم هایی تشکیل شده است.
تفاوت سیستم و زیر سیستم ذهنی و نسبی است.
حرکت ها دال بر وجود سلسله مراتب ها هستند.
حرکت از کوچک به بزرگ
پیچیدگی
پیچیدگی نتیجه تنوع و تعدد اهداف و اجزاء و روابط و منابع و حالات و سلسله مراتب است.
پیچیدگی قابل بررسی است
بررسی پیچیدگی علاوه بر زمان به به روش و دقت نیاز دارد.
افزایش سرعت پیچیدگی را افزایش می دهد
درک پیچیدگی پیچیده است!
گاهی وقتی ابهام برطرف شد پیچیدگی وجود ندارد.
ویژگی سیستم های پیچیده
پیچیدگی ایستا مرتبط با ساختار
تعدد عناصر
تعدد وظایف
پیچیدگی پویا مرتبط با رفتار
پویایی
اتصال
بازخورد
غیرخطی بودن
آشفتگی
تطبیق
پیچیدگی تحلیلی مرتبط با ارزیابی
تعاریف
ارزش ها
چند بعدی بودن
خودکفایی
هدفمندی
برخورداری از برنامه
برنامه ریزی مجدد
قدرت پیش بینی
قدرت تغییر محیط
بازتولید
بازسازی
سازماندهی مجدد
خودبرنامه ریزی
طبقه بندی سیستم ها
با توجه به تنوع دیدگاهها طبقه بندی های مختلفی از سیستم ارائه شده است.
سیستم های باز و بسته : با توجه به محیط
سیستم های زنده و غیر زنده : با توجه به حالت سیستم
سیستم های ساده و پیچیده: با توجه به مسئله پیچیدگی
سیستم های انطباق پذیر و انطباق ناپذیر: با توجه به توانایی تغییر حالت
سیستم های گسسته و پیوسته: با توجه به کیفیت تغییرحالات
سیستم های قطعی و احتمالی: با توجه به میزان پیش بینی رفتار
سیستم های مانا و پویا: با توجه به تغییرحالت در طول زمان
سیستم های انتزاعی یا مفهومی و متجسم یا عینی: با توجه به ماهیت اجزاء
سیستم ها می توانید متعلق به ترکیبی از طبقات فوق باشند.
سیستم زنده انطباق پذیر پیچیده مانند انسان
جامعه چه نوع سیستمی است؟!
طبقه بندی معروف سیستم ها: از بولدینگ
ساختارهای ایستا: اتم ها-مولکولها- کریستال ها ….
ساعت گونه ها: ساعت ها- منظومه شمسی …
مکانیسم های کنترل: ترموستات …
سیستم های باز: شعله- سلول ها
ارگانیسم های رده پایین: ارگانیسم های گیاه گونه
حیوانات: سیستم عصبی …
انسان: خودآگاهی …
سیستم های اجتماعی فرهنگی: اجتماع- سازمان …
سیستم های نمادین: زبان- منطق- ریاضیات ….
طبقه بندی چک لند: بر اساس طبیعت سیستم ها
سیستم های طبیعی : گیاهان و سیستم های زیستی
سیستم های فیزیکی طراحی شده: سیستم های تولید مکانیزه
سیستم های انتزاعی طراحی شده: فلسفه و دانش
سیستم های فعالیت انسانی: سیستم اجتماعی و سازمان ها
آیا همه واقعیت ها را پوشش می دهد؟!
طبقه بندی ایکاف: بر اساس رفتار سیستم ها
سیستم های حافظ حالت :
با رفتار متغیر و معین واکنشی با نتیجه ثابت بدون قابلیت یادگیری
سیستم های هدف جو:
با رفتار متغیر و انتخاب شده پاسخی با نتیجه ثابت با قابلیت یادگیری
سیستم های چند هدفی:
با رفتار متغیر و انتخاب شده با نتیجه متغیر و مشخص با قابلیت یادگیری
سیستم های آرمانمند:
با رفتار متغیر و انتخاب شده با نتیجه متغیر و انتخاب شده با قابلیت یادگیری
آیا همه واقعیت ها را پوشش می دهد؟!
چند سئوال در باره تفکر سیستمی
با توجه به طبقه بندی های ارائه شده از سیستم ها آیا همه چیز را می توان در قالب تفکر سیستمی بررسی کرد؟
روابط بین سیستم های پیچیده چطور بررسی می شود؟
آیا نگاهی اینچنین به تفکر سیستم های باعث محدودیت تفکر انسان نمی شود؟
رها شدن از این نوع تفکر چگونه ممکن است؟
طبقه بندی رویکردهای سیستمی چگونه است؟
دسته بندی جکسون از رویکردهای سیستمی
رویکردهای سیستمی کارکردگرا
نتیجه گرا- اثبات گرا- درونی- کمی – عینی- حافظ وضع موجود
رویکردهای سیستمی تفسیرگرا
تفسیری- درونی- کیفی- ذهنی – حافظ وضع موجود
رویکردهای سیستمی رهایی بخش
انتقادی – رها سازی اجتماعی – ذهنی – ساختار شکن
رویکردهای سیستمی فرامدرن
انتقادی – خود رها سازی – عادی سازی – …
منبع
کتاب: تفکر سیستمی و ارزیابی آن در اداره جامعه و سازمان، نوشته سیدجعفر مرعشی و همکاران، سازمان مدیریت صنعتی، سال 1385
با تشکر از توجه شما