آموزش کتاب علوم پایه ششم
درس دهم : خیلی کوچک ، خیلی بزرگ
آیا تا به حال یاخته 1 (سلول) را از نزدیک مشاهده کرد ه اید؟ برای دیدن یاخته ها از چه وسیله ای استفاده می کنیم؟
برای مشاهده ی بیشتر یاخته ها و جانداران تک یاخته ای از میکروسکوپ استفاده می شود.
در بدن انسان میلیاردها یاخته وجود دارد؛ امّا شاید باور نکنید که بیشتر جانداران فقط یک یاخته دارند.
مشاهده ی یاخته و جانداران کوچک در زیر میکروسکوپ بسیار جالب و شگفت انگیز است. قبل از کار
با میکروسکوپ بهتر است با اجزای آن آشنا شویم.
بیش تر بدانید
اجزای میکروسکوپ
1- اجزای نوری : اجزای نوری عمدتاً شامل بر منبع تغذیه نور ، قطعات مربوط به آن است ، از قبیل لامپ با ولتاز 20 ولت ، فیلتر تصحیح نور و کندانسور . وظیفه ی کندانسور متمرکز کردن نور روی نمونه است . کندانسور نور را تصحیح کرده و بر روی نمونه یا شی ء مورد بررسی متمرکز می کند و شامل پنج قطعه است : 1- فیلتر رنگی (تصحیح نور) 2- دیافراگم که مقدار نور را تنظیم می کند. 3- دو عدد عدسی محدب (ذره بینی ) 4- پیچ نگهدارنده ی کندانسور 5- پیچ تنظیم دیافراگم
2- اجزای مکانیکی : 1- پایه : کلیه ی قطعات میکروسکوپ بر روی پایه مستقر می باشد. در برخی از مدل های میکروسکوپ نوری منبع نور ، فیوز و کابل برق در پایه قرار می گیرد. 2- دسته : جهت حمل و نقل میکروسکوپ از دسته استفاده می شود.
3- لوله ی میکروسکوپ : شامل عدسی شئی و عدسی چشمی که با بزرگ نمایی های مختلف طراحی می شوند.
4- صفحه گردان یا متحرک : عدسی های شیئی بر روی این صفحه قرار می گیرند و با چرخاندان آن موقعیت عدسی های شیئی تغییر می کند.
5- پیچ تنظیم تند : این پیچ بر روی دسته تعبیه شده است و باعث می گردد که صفحه ی میکروسکوپ با سرعت بیش تری در جهت عمودی جابه جا شود.
6- پیچ تنظیم کند : این پیچ بر روی پیچ حرکات تند قرار داد و صفحه پلاتین را در جهت عمودی و در حد یک میلیونیم متر جابجا می کند.
7- صفحه ی میکروسکوپ : صفحه ای است که نمونه ی مورد نظر را روی آن قرار می گیرد و در بعضی از میکروسکوپ ها در جهت طول و عرض دارای دو خط کش مدرّج می باشد که برای ثبت یادداشت مکان یک نمونه ی خاص به کار می رود.
8- پیچ جابه جا کننده ی اسلاید : این پیچ زیر صفحه ی میکروسکوپ قرار دارد که آن را درجهت طول و عرض جابه جا می کند.
بسیاری از جانداران سلولی که با چشم دیده نمی شوند ، توسط میکروسکوپ مشاهده می شوند و می توان درباره ی زندگی آن ها مطالعه کرد . در انجام برخی جراحی ها از میکروسکوپ استفاده می شود. جانداران تک سلولی که بیماری زا هستند توسط میکروسکوپ مطالعه می شوند . ساختمان سلول های گیاهی و جانوری با میکروسکوپ مشاهده و بررسی می شود. به طور کلی از میکروسکوپ در علوم پزشکی ، زیست شناسی ، جانورشناسی ، گیاه شناسی و … استفاده می شود.
در مورد استفاد ه و نقش میکروسکو پ ها در دنیای امروز، اطلّاعات جمع آوری و در مورد آنها در کلاس گفت وگو کنید.
کار با میکروسکوپ
برای استفاده ی صحیح از میکروسکوپ مراحل زیر را با کمک معلّم خود انجام دهید.
۱- پس از تمیز کردن عدسی ها ، صفحه ی میکروسکوپ را در پایین ترین وضعیت خود قرار دهید.
2 – عدسی شیئی با بزرگ نمایی کم را در مسیر نور قرار دهید.
3- یکی از نمونه های آماده در آزمایشگاه را بردارید و لام (تیغه ی شیشه ای) را روی صفحه بین گیره ی میکروسکوپ طوری قرار دهید که لامل(تیغک شیشه ای) به سمت بالا باشد و نور از آن عبور کند.
4 – درون عدسی چشمی نگاه کنید و با پیچ تنظیم، صفحه ی میکروسکوپ را آهسته به سمت بالا بیاورید.
5 – با مشاهده ی تصویر با پیچ جابه جا کننده، لام را به اندازه ای حرکت دهید که تصویر در وسط میدان دید قرار گیرد؛ سپس تصویر را تنظیم کنید تا واضح دیده شود.
6 – عدسی با بزرگ نمایی متوسّط را در مسیر نور قرار دهید و تصویر را به آهستگی تنظیم کنید.
7 – عدسی با بزرگ نمایی زیاد را در مسیر نور قرار دهید و دوباره تصویر را تنظیم کنید.
تصویر پای مگس در میکروسکوپ
نمونه هایی مانند بال و پای مگس و حشرات دیگر و گرده های گیاهان مختلف محیط زندگی خود را زیر میکروسکوپ قرار دهید و شکل آنچه را مشاهده می کنید، رسم کنید.
با کمک والدین خود چند شیشه ی کوچک در دار تهیه کنید و از آب مکان های مختلف مثل حوض، برکه، نهر، رودخانه که ظاهر سبز رنگ دارند، نمونه برداری کنید و به کلاس بیاورید.
با کمک معلّم، قطره ای از نمونه های آب را روی تیغه ی شیشه ای بریزید و تیغک را روی آن قرار دهید.میکروسکوپ را تنظیم و نمونه را مشاهده کنید. شکل آنچه را می بینید در دفتر خود بکشید و با شکل های صفحه ی بعد مقایسه کنید.
آب نهر یا مکان های دیگر ممکن است آلوده باشد. نکات بهداشتی را در آزمایش رعایت کنید.
• شما ممکن است در قطره ی آب، رشته های سبز رنگی را ببینید که از کنار هم قرار گرفتن یاخته های مثل هم تشکیل شده اند. این موجودات زنده پر یاخته ای های ساده هستند و جلبک های رشته ای نام دارند.
جلبک های رشته ای با بزرگنمایی متفاوت
ذرّات ریز دیگری که بین این رشته ها می بینید، ممکن است جانداران تک یاخته ای یا پر یاخته ای ساده باشند.
انواعی از تک یاخته ای ها در قطره ی آب
مقداری مخمّر از نانوایی محلّه ی خود تهیه کنید. مخمّر نانوایی را در آب بریزید و کمی صبر کنید.یک قطره از محلول تهیه شده را روی لام بریزید و لامل را روی آن قرار دهید. موجودات تک یاخته ای گرد یا بیضی شکلی که می بینید، همان مخمّرها هستند. اگر با دقّت بیشتر نگاه کنید، بعضی از آنها را در حال جوانه زدن خواهید دید. مخمّرها از قارچ های تک یاخته ای هستند.
مخمّر را می توان به صورت ذرّات خشک جامد از فروشگاه ها یا به صورت مایه ی خمیر از نانوایی ها تهیه کرد.
در گذشته های دور برای دیدن اجسام ریز از ذرّ ه بین استفاده می شد. ذرّه بین اجسام را 10 تا 20 برابر بزرگ می کند.اوّلین میکروسکو پ ها با قرار دادن ذرّ ه بین ها در کنار همدیگر ساخته شدند.
نکته ی تاریخی
رابرت هوک حدود 400 سال پیش اوّلین میکروسکوپ را ساخت و با آن توانست قطعه ای از چوب پنبه را با دقتّ ببیند و تصویر آن را رسم کند. اصطلاح سلوّل ( به معنای اتاق کوچک) را نیز او برای حفره های چوب پنبه به کار برد.پس از آن میکروسکوپ دیگری ساخته شد که با آن توانستند موجودات ریز درون آب را ببینند.
میکروسکوپ رابرت هوک
تصویری که رابرت هوک از چوب پنبه رسم کرد
میکروسکو پ های امروزی
با طرز کار عدسی ها و استفاده از آنها در علوم پنجم آشنا شدید و دانستید که یکی از کاربردهای عدسی در ساخت میکروسکوپ است.
تقریباً همه ی میکروسکو پ های امروزی مثل همان میکروسکو پ های قدیمی از کنار هم قرار گرفتن چندین عدسی ساخته شده اند. در این میکروسکوپ ها نور از یک منبع نوری به نمونه تابیده می شود. نور از نمونه و عدسی ها عبور می کند و ما می توانیم تصویر نمونه را به صورت روشن و بزرگ تر از خود آن ببینیم.
میکروسکو پ های نوری امروزی می توانند نمونه را تا 2000 برابر بزرگ تر نشان دهند. پژوهشگران در آزمایشگا ه ها از این نوع میکروسکوپ استفاده می کنند ( به همراه معلّم خود از آزمایشگاه نزدیک مدرسه دیدن کنید و با کاربرد میکروسکوپ در آنجا آشنا شوید).
میکروسکوپ های امروزی ساختمان پیشرفته تری دارند و با آن می توان سلول های و نمونه های مختلف را با بزرگ نمایی بیش تری مشاهده کرد و آن ها را با جزئیات بیش تری مطالعه کرد. به برخی میکروسکوپ های پیشرفته ی امروزی دوربین متصل است که می توانند در هر لحظه از نمونه عکس یا فیلم تهیه کنند. در برخی میکروسکوپ های پیشرفته هیچ عدسی وجود ندارد. با میکروسکوپ های الکترونی می توان تصاویر سه بعدی از سلول تهیه کرد.
میکروسکو پ های قدیمی و امروزی را با یکدیگر مقایسه کنید. از این مقایسه چه نتیجه ای می گیرید؟
مشاهده ی یاخته های گیاهی و جانوری
برای مشاهده ی یاخته های اطراف روزنه که به آن یاخته های نگهبان روزنه می گویند، می توان از برگ تازه ی گیاه تره، شمعدانی یا گیاهان دیگر استفاده کرد. برگ را تا بزنید تا بشکند. سپس با حرکت مورّب یک نیمه روی نیمه ی دیگر، بخش شفّافی را که سطوح بالایی و پایینی برگ را پوشانده اند، جدا کنید. تکّه ی کوچکی از آن را روی لام بگذارید. پس از اضافه کردن یک قطره آب، لامل را روی آن
قرار دهید و با میکروسکوپ مشاهده کنید.
شکل آنچه را در زیر میکروسکوپ می بینید در دفتر خود بکشید. آیا تصویری که می بینید با شکل مقابل شباهتی دارد؟
بله
یاخته های روزنه در برگ
مطابق شکل زیر، تعدادی از یاخته های سطحی کنده شده ی دهان را به همراه مقداری بزاق دهان به روی لام منتقل کنید. پس از گسترش آن، لامل را روی آن قرار دهید و زیر میکروسکوپ مشاهده کنید. برای مشاهده ی بهتر نمونه، یک قطره محلول لوگول یا آبی متیل به آن اضافه و نور میکروسکوپ را تنظیم کنید. (قبل و بعد از آزمایش، دست های خود را با آب و صابون بشویید.)
شکل آنچه را در زیر میکروسکوپ می بینید در دفتر خود بکشید و با شکل روبه رو مقایسه کنید.
1- میکروسکوپ چیست ؟
وسیله ای است که با آن بیش تر سلول ها و جانداران تک سلولی را مشاه می کنیم.
2- در بدن انسان چه تعداد سلول وجود دارد ؟
50 تا 75 میلیارد سلول وجود دارد.
3- جلبک های رشته ای چه موجوداتی هستند ؟
جلبک های رشته ای جانداران پر سلولی ساده ای هستند که از کنار هم قرار گرفتن سلول های مثل هم تشکیل شده اند.
4- مخمر چیست ؟ چگونه زیاد می شود ؟
نوعی قارچ تک سلولی است – با جوانه زدن زیاد می شود.
5- ذره بین اجسام ریز را تا چند برابر بزرگ تر نشان می دهد ؟
10 تا 20 برابر بزرگتر
6- اوّلین میکروسکوپ توسط چه کسی ساخته شد و چه چیزی را با آن مشاهده کرد ؟
رابرت هوک حدود 400 سال پیش اوّلین میکروسکوپ را ساخت و توانست ساختمان چوب پنبه را با آن ببیند.
7- اصطلاح « سلول » به چه معناست ؟
سلول به معنای اتاق کوچک است.
8- میکروسکوپ های نوری نمونه را تا چند برابر بزرگ تر نشان می دهند ؟
دو هزار برابر
9- وظیفه ی سلول های نگهدارنده ی روزنه (سلول نگهبان روزنه) در برگ گیاهان چیست ؟
باز و بسته نگه داشتن روزنه های هوایی برگ را بر عهده دارد.
سئوالات متن درس دهم : خیلی کوچک ، خیلی بزرگ
موفق باشید