"بسم الله الرحمن الرحیم"
دانشگاه شهید بهشتی
طراحی و اجر ای مصاحبه و مشاهده و پرسشنامه
در روش تحقیق
استاد : آقای دکتر اسدی
گردآورندگان :
جواد کامرانی
علیرضا پورباقریان
"به نام خدا"
مقدمه
همانطور که می دانید اطلاعات برای افراد مهمترین منبع تصمیم گیری می باشد و همچنین محرز است که مصاحبه ، پرسشنامه ابزارهای اصلی جمع آوری اطلاعات در تحقیقات می باشد که از طریق این ابزار اطلاعات تفصیلی (کمی و کیفی) مناسبی در اختیار پژوهشگر قرار می گیرد . در این میانمصاحبه و مشاهده و مسائل از آنجا که تا اندازه ای درگیر قضاوت فرد پژوهشگر راجع به موضوع مورد پژوهش می باشد دارای ظرافت خاصی می باشند در این گزارش بر آنیم تا جنبه هایی از مصاحبه و مشاهده و مسائل مربوط به آن را بررسی کنیم .
فصل اول
پرسشنامه "Quistionnaire"
2-1 جمع آوری اطلاعات از طریق پرسشنامه
پرسشنامه یکی دیگر از روش های جمع آوری اطلاعات در پژوهش زمینه یابی می باشد که پاسخ گو خود اجرای مصاحبه را بر عهده دارد و سوالات تهیه شده را پاسخ می دهد و آن را به نشانی محقق پست می کند .
این روش جمع آوری اطلاعات می توان در مکانهای مختلف و به شیوه های متعدد انجام گیرد و باید سعی شود سوالات بسیار واضح ومشخص باشد ، چون پاسخ دهنده خود نقش مصاحبه کننده را نیز بر عهده دارد . از آنجائیکه پرسشنامه جنبه خود اجرایی دارد می بایستی به گونه ای طراحی و اجرا شود که پاسخ گو را به جواب دادن ترغیب نماید ( ظهوری ، 1378)
در بسیاری از تحقیقات علمی بخصوص مواقعی که اندازه گیری مستقیم متغییر های مورد بررسی امکان پذیر نباشد ، ناگزیر باید برای بدست آوردن اطلاعات در باره کمیت و کیفیت صفات متغییر مورد تحقیق از طریق پرسشنامه اقدان کرد ( حسن بگلو ، 1382)
3-1 تعریف پرسشنامه :
پرسشنامه عبارت است از مجموعه ای از پرسشها که به صورت باز یا بسته ( دارای مقیاس ) طراحی شده اند تا وضعیت نگرش افراد را نسبت به یک واقعیت از طریق آن ارزیابی شود تکمیل آن می تواند به طریق مراجعه شخصی ، پستی یا تلفنی صورت گیرد ( خاکی ، 1379)
پرسشنامه مجموعه ای از سوالات است که روی یک یا چند برگ یا یک دفترچه نوشته شود پرسشنامه در موارد زیر به کار می رود :
1- مواردی که محقق به طور دقیق می داند که چه چیزی مورد نیاز است و چگونه متغیر های آن بایستی اندازه گیری شود .
2- مواردی که امکان کسب داده ها با مصاحبه و مشاهده امکان پذیر نبوده ، دسترسی به منابع داده ها به طور مستقیم میسر نمی باشد .
3- مواردی که تعداد آزمودنی ها زیاد باشد ( ظهوری 1378 )
4-1 طرح های مختلف پرسشنامه :
پرسشنامه به یکی از صورت های زیر طراحی می شود :
الف: پرسشنامه عادی : بهترین طریقه طراحی پرسشنامه است که به این صورت است که تعدادی سوال به دنبال هم طرحی می شود و جاب آنها نیز به دوصورت است یا جواب بسته که پاسخگو جواب صحیح را انتخاب می کند و یا جواب باز است و پاسخگو در جای خالی وضع شده جواب را می نویسد . پرسشنامه عادی خود به دو صورت است :
1- پرسشنامه با نام 2- پرسشنامه بی نام
ب: فهرست سوالات :
سوالات توسط پرسشگر مطرح می شود
و پاسخگو سوال را جواب می دهد و پرسشگر آنرا می نویسد تجزیه و تحلیل این پرسشنامه بسیار مشکل می گردد ( ممکن است نوشت جوابها نیز به پاسخگو محول گردد )
ج) راهنمای مصاحبه :
این روش حد فاصله بین مصاحبه و پرسشنامه است عناوینی را که پرسشگر می بایستی پیرامون آنهااطلاعات وضع کند نوشته شده است و محقق به هر طریقی که صلاح بداند و موقعیت اقتضاء کند سوالات را مطرح می کند . قابلیت انعطاف این روش بسیار بالا می باشد . ( نبوی ، 1371)
5-1 انواع اجرای پرسشنامه
1-5-1 پرسشنامه حضوری
مزایا :
الف : برقراری روابط صمیمانه با پاسخ دهندگان به هنگام معرفی پژوهش
ب: انجام راهنمایی مورد نیاز پاسخ دهنده در هر مرحله
ج: گردآوری پرسشنامه ها بلافاصله پس از تکمیل ( شیرازی و صائبی ، 1381 )
د: تعداد برگشتی ها زیاد می شود
هـ : در مواردی که واحد های سازمانی به یکدیگر نزدیک بوده و امکان جمع آوری افراد در یک محل زیاد باشد روش مفیدی است .
معایب :
عیب این روش در پر هزینه بودن آن است بخصوص در مواردی که آزمودنی ها در منطقه وسیع جغرافیایی پراکنده باشد .
2-5-1 پرسشنامه پستی
مزیت اسن روش این است که به علت عدم نیاز به تلفن و یا مراجعه شخصی به خصوصدر موارد پراکنده بودن آزمودنی ها در منطقه وسیع جغرافیایی ساده و ارزان است .
عیب این روش در کم بودن نرخ بازگشت پرسشنامه است که در نتیجه احتمال خطا را افزایش می دهد ( ظهوری ، 1378)
3-5-1 اجرای پرسشنامه الکترونیک
تکمیل پرسشنامه On Line با اتصال میکرو کامپیوتر ها به شبکه هاب رایانه ای برای پاسخ دهنده گان میسر است همچنین می توان دیسک داده ها را برای پاسخ دهندگانی که از رایانه شخصی استفاده می کنند ارسال کرد. ( شیرازی و صائبی ، 1381 )
6-1 انواع پرسشنامه
1- سوالات باز
2- سوالات بسته
سوالات باز که آنها را سوالات گسترده پاسخ می نامند به این نحو است که مطالب معین مورد پرسش واقع می شود و از پاسخ دهنده خواسته می شود که درباره آن اظهار نظر کند. لذا می باید جای کافی برای پاسخ دادن در نظر گرفت . این گونه پرسشها تا زمانی به کار می رود که پاسخهای خیلی زیادی برای یک سوال وجود داشته باشد و یا پیش بینی نوع پاسخها برای محقق مشکل باشد.
مهمترین وضعیت سوال باز این است که طرح آن آسان است . مزیت دیگر آن این اس که شاید عمق مسائل قابل تحقیق را با سوالات باز بهتر بتوان مورد بررسی قرار داد .
عیب اینگونه سوالات این است که استخراج نتایج آنها و همچنین تجزیه و تحلیل و انجام محاسبات آماری روی اینگونه سوالات بسیار دشوار است و طبقه بندی جوابها وقت زیادی از محقق می گیرد .
سوالات بسته یا محدود به سوالاتی گفته می شود که جواب پاسخ دهنده در چهار چوب معینی محدود و معین باشد و پاسخگو با گزینه هایی که قبلاً به وسیله پژوهشگر تعیین شده روبرو خواهد شد .
طرح سوالات بسته دشوار تر از سوالات باز است و نیاز مند به تخصص و مهارت خاص می باشد ولی در عوض استخراج نتایج این گونه سوالات خیلی آسانتر از سوالات باز است . ( حسن بگلو ، 1382 )
سوالات بسته نیز به انواع مختلف تقسیم می شود :
سوالات دو گزینه ای مثل بله و خیر، سوالات چند گزینه ای ، سوالات درجه بندی و شایستگی و سوالات زوج . سوالات درجه بندی و شایستگی نوعی سوال است که طبق آن خواننده با جای انتخاب یک مورد از میان چندین مورد مورد های مورد نظر را بر اساس ارجحیت مورد نظر خود ، درجه بندی می نماید .
در سوالات زوج ، خواننده به تعدادی پرسشهای جفت بر می خود رکه از هر جفت باید یکی را انتخاب نماید . ( فرشاد گوهر و شهیدی ، 1381)
7-1 رهنمودهایی برای طراحی پرسشنامه ها
اگر تصور محقق این باشد که برای تهیه هر پرسشنامه تنضیم چندین سوال در ارتباط با موضوعو دریافت پاسخ نتیجه مطلوب را عاید او می کند این تصور اشتباه است و راه به جایی نمی برد .
تنظیم یک پرسشنامه خوب در مقدمه نیاز مند توجه کامل به فرضیه داشته و هر پرسشنامه ای که بدون در نظر گرفتن فرضیه طراحی شده باشد چون جهتی را دنبال نمی کند ، طبیعی است که به هدفی هم نمی رسد . برای اینکه پرسشنامه ای داشته باشیم جهت دار و هدف مند باشد هدف هر سوال بایستی مشخص و به منظور تجزیه و تحلیل روابط بین متغییرها باشد . ( فرشاد گوهر و شهیدی ، 1381)
برای طراحی یک پرسشنامه خوب توجه به سه جنبه حائز اهمیت می باشد
1-7-1 نگارش پرسشها
الف ) محتوا و هدف هر پرسش :
ماهیت هر یک از متغیر های پژوهش ( عینی یا ذهنی ) نوع پرسش را تعیین می کند .
به این ترتیب هدف هر پرسش باید مورد توجه قرار گیرد به گونه ای که متغیر ها به اندازه کافی اندازه گیری و سوال غیر ضروری نیز پرسیده نشود ، سوالها باید به بهترین شکل اهداف و زمینه های تحقیق را بر آورده سازند . ( خاکی 1379)
ب) زبان و واژه پردازی پرسشنامه : باید با میزان درک پاسخ دهنده گان هم خوانی داشته باشد .
ج) نوع و شکل ظاهری پرسشها منظور از نوع پرسشها باز یا بسته بودن آنها می باشد و شکل نیز به واژه بندی مثبت و منفی آنها اشاره دارد . یعنی به جای آنکه همه پرسشها را به صورت مثبت بنویسیم ، شایسته است پرسشهای همراه با واژه گان منفی نیز در نظر گرفته شود تا گرایش پاسخ دهنده به علامت زدن در یک سمت مقیاس به حداقل برسد .
در جمله بندی پرسشها باید از موارد زیر اجتناب کرد :
1- پرسش دو وجهی 2- پرسشهای نا مفهوم و مبهم
3- پرسشهای پیچیده 4- پرسشهای هدایت کننده
5- سوالات ناقص 6- پرسشهایی که بار عاطفی دارند
7- طول هر پرسش
د)تقدم و تاخر پرسشها : ترتیب سوالات باید به گونه ای باشد که پاسخ دهنده از پرسشهای کلی به جزیی و نیز از پرسشهای ساده به دشوار پیش برود .
نظم روانشناختی بین سوالات یکی از خصوصیات یک پرسشنامه خوب است .
ه)اطلاعات شخصی : شامل اطلاعاتی همچون سن ، تحصیلات وضعیت تاهل و … که پژوهشگر طبق سلیقه خود می تواند این سوالات را در ابتدا یا انتهای پرسشنامه قرار دهد . (نبوی ، 1371) .
2-7-1-ظاهر کلی پرسشنامه :
یک پرسشنامه جذاب و مرتب که دارای مقدمه خوب برای درخواست تکمیل ، راهنمایی های مناسب و مجموعه های منظم و دسته بندی شده ای از پرسشها و گزینه ها باشد ، پاسخ گویی را آسانتر می کند .
بطورکلی ظاهر پرسشنامه شامل موارد زیر است :
– درخواست نامه تکمیل پرسشنامه
– سازماندهی پرسشها ، درج دستورالعمل ها و تنظیم پرسشنامه
– اطلاعات شخصی
– پرسشهای باز در انتهای پرسشنامه
3-7-1-اصول اندازه گیری :
جهت اندازه گیری اصولی وجود دارد که شامل مقیاس ها و فنون مقیاس بندی که در مفاهیم اندازه گیری بکار می روند و نیز سنجش اعتبار و روایی ابزار اندازه گیری می باشد ، که این اصول جهت مناسب ساختن اطلاعات جمع آوری شده برای آزمون فرضیه هاست. (صائبی و شیرازی ، 1381) .
8-1-اجرای مقدماتی پرسشنامه :
تهیه پرسشنامه کاری بسیار دقیق و ظریف است و چه بسا در پاره ای موارد لازم است که چندین نفر محقق و صاحب نظر چند هفته و یا حتی چند ماه ، برای تهیه یک پرسشنامه تحقیق وقت صرف کنند و برای اینکه تمام عوامل موثر و سوالاتی که باید در پرسشنامه آورده شود مشخص گردد ، با افراد صاحب نظر مصاحبه و گفتگو نمایند. بعد از تهیه نسخه مقدماتی پرسشنامه و قبل از تهیه نسخ اصلی و نهایی باید حتماً نسخه آزمایشی روی گروه کوچک اجرا شود تا در عمل تمام اشکالات آن مشخص و رفع گردد ، زیرا ممکن است بعضی از سوالاا مبهم باشند یا اشکالات اجرایی دیگر وجود داشته باشد که جز بوسیله عمل و تجربه مشخص نمی گردند . (حسن بگلو ، 1382) .
دیلمن (1978) پیشنهاد می کند که پرسشنامه قبل از اجرا بصورت آزمایشی توسط سه گروه اجرا شود :
1-صاحب نظران متخصص
2-افرادی که قصد داریم نتایج را به آنها تعمیم دهیم .
3-کسانی که از نتایج پرسشنامه استفاده می کنند . (دلاور ، 1374) .
مصاحبه "Interview"
1-2-جمع آوری اطلاعات از طریق مصاحبه
مصاحبه در حقیقت نوعی پریشنامه شفاهی است که در آن فرد مورد آزمون به جای نوشتن پاسخ سوال ها اطلاعات خود راب صورت شفاهی بیان می نماید . در این روش اگر مصاحبه گر بتواند ، فضای مناسبی برای مصاحبه شونده ایجاد کند یا احساس اعتماد او را جلب نماید ، اطلاعات مفیدی به دست خواهد آورد . این روش اصولاً پرهزینه و نیازمند به مصاحبه گرانی کارآزموده دارد . (فرشاد گهر و شهیدی ، 1381) .
از آنجایی که در زندگی روزمره غالب اطلاعات افراد از طریق مکالمه و به صورت شفاهی بدست می آید . و این خود نوعی مصاحبه است . می توان به جرات گفت که مصاحبه رایج ترین روش کسب اطلاعات می باشد . (نبوی ، 1371)
2-2-تعریف مصاحبه
– مصاحبه فرایندی است اجتماعی که به صورت ملاقات همدلانه ، رویاروی و گفت و شنودی ، بین مصاحبه گر و مصاحبه شونده ، یا هدف دستیابی به اطلاعات معین در شرایطی که پرسشگر و پاسخگو در کنار یکدیگر قرار گرفته اند ، صورت می گیرد . (ظهوری ، 1378)
– مصاحبه گفت و شنودی بین مصاحبه گر و مطلع ، با هدف دستیابی به اطلاعاتی معین است . (ایزدی ، 1371) .
– یکی از روشهای گرداوری اطلاعات اجرای مصاحبه به افراد ، به منظور دستیابی به اطلاعات موردنظر پژوهشگر است . (صائبی و شیرازی ، 1381) .
– شیوه ای که در آن فرد پژوهشگر با آزمودنی تماس مستقیم برقرار می کند و از این طریق به ارزیابی عمیق ادراکی ، نگرشی و علایق او می پردازد . (خاکی ، 1378) .
3-2-شرایط لازم برای مصاحبه
کانل و کان (1968) برای انجام مصاحبه سه شرط قائل شده اند :
1-اطلاعات مورددرخواست باید در دسترس پاسخگو باشد .
2-پاسخگو سوال را درک کند .
3-پاسخگو انگیزه لازم برای پاسخگویی به سوال را داشته باشد . (دلاور ، 1374)
مصاحبه کننده بایستی علاوه بر داشتن شرایط و تخصص کافی مربوط به تحقیق دارای علاقه کافی بوده و از دیدگاه و آداب و رسوم مصاحبه شونده آگاه باشد تا بتواند خود را به او نزدیک کرده و او را به حرف بیاورد و به طور کلی نظر او را به خود جلب کند.(ظهوری ، 1378) .
4-2-انواع مصاحبه
مصاحبه را از ابعاد مختلف طبقه بندی می کنند که نمونه هایی از آن بصورت زیر است:
– مصاحبه هداست شده و غیر هدایت شده (صائبی و شیرازی ، 1381)
– مصاحبه ازاد یا غیرسازمان یافته و مصاحبه منظم (فرشاد گهر و شهیدی ، 1381)
– مصاحبه منظم و مصاحبه آزاد (نادری و سیف نراقی ، 1370)
اما طبقه بندی که به بررسی آن می پردازیم از سایر طبقه بندی جامعتر می باشد . از نظر شرایط و موقعیت که یا معمولی و عادی است (مصاحبه در محیط کاملاً آزاد و بدون هیچ فشار و قیدی آزادانه انجام می گیرد) و یا غیرعادی است (مصاحبه در محیط بسته و تحت فشار و قیود خاص انجام می گیرد) .
ب-از نظر روش اجرا ، به سه دسته تقسیم می شود :
1-مصاحبه منظم : در این نوع مصاحبه که به آن مصاحبه استاندارد یا استاندارد شده نیز گفته می شود . اولاً پرسشنامه با سوالات مشخص تنظیم می شود و ثانیاً پرسش با شیوه معین پرسیده می شود . فایده استاندارد کردن سوالات این است که از تاثیر عوامل گوناگون ، از جمله تغییرسوال و واژه های کاربردی کاسته می شود . اگر دو شرط بالا رعایت شود ، می توان فرض کرد که پاسخگویان به زبان مشترکی آشنا هستند و کلمات و جملات برای همه آنها ، معین یکسان دارد . به این ترتیب اگر فرقی در پاسخ های داده شده مشاهده شود ، به تفاوت در نوع مصاحبه و سوالات ربطی نداشته و به تفاوت های موجود به پاسخگویان مربوط است .
2-مصاحبه نیمه منظم : در این نوع مصاحبه که به آن مصاحبه نیمه استاندارد یا نیمه استاندارد شده نیز گفته می شود یا اینکه شیوه مصاحبه و طرز برخورد با مصاحبه کننده و مصاحبه شونده منظم است و موضوع مورد پرسش هم تا حدی مشخص است ولی پاسخگویان در تعیین شرایط و چگونگی ارائه پاسخ های خود به مصاحبه کننده ، آزادی کامل دارند . کاربرد این نوع مصاحبه ، بیشتر در مواقعی است که پاسخگویان از تجربه خاصی برخورداری بوده ، محور مصاحبه تجربیات ذهنی اوست .
3-مصاحبه نامنظم : این نوع مصاحبه که غیراستاندارد یا غیراستاندارد ویژه نیز گفته می شود از کمترین نظم برخوردار است . همه سوالات باز هستند و ترتیب خاصی ندارند ، روش مصاحبه هدایت شده نیست . پرسشگر ، پاسخگو را کمی تشویق می کند تا هر چه به ذهنش می رسد شرح دهد . در این نوع مصاحبه ، هم پرسشگر ، هم پاسخگو از آزادی فراوانی برخوردارند تا پاسخگو بتواند تجارب خود را در زمینه های مختلف بیان کند . در این نوع مصاحبه ، محقق در دفعات مصاحبه و زمان آنها و دریافت اطلاعات از حال و گذشته آزاد است و حتی ممکن است از طریق مشاهده اقدام نمایند .
باید توجه نمود که انتخاب هر کدام از این روشها . به پژوهشگر و اهداف او بستگی دارد که البته انتخاب کار آسانی نیست . مصاحبه منظم ، از اطمینان بیشتر و بصیرت کمتری برخوردار است . بیشتر محققی استفاده از مصاحبه منظم در تحقیقات ازمایشی و استفاده از مصاحبه نامنظم در طرح های غیرآزمایشی به عنوان یک قاعده کلی پذیرفته اند . اگر هدف عمق و ژرفانگری بیشتر تعاریف و معانی باشد ، مصاحبه غیرمنظم کارایی بهتری دارد و اگر هدف پنهانگری و وسعت اطلاعات باشد ، مصاحبه منظم کارایی بیشتری دارد (ظهوری ، 1378) .
طبقه بندی دیگری که بررسی اجمالی آن مفید به نظر می رسد توسط آقای غلامرضا خاکی (1379) ارائه شده است . او مصاحبه را به سه دسته تقسیم می کند :
1-مصاحبه ساختار یافته : سوالات از قبل تنظیم شده و به صورت مرتب و منظم پرسیده می شوند.
2-مصاحبه نیمه ساختار یافته : سوالات تنظیم شده اما به فراخور پاسخ های مصاحبه شونده سوالات دیگری ارائه می شود .
3-مصاحبه ساختار نیافته یا اکتشافی : فقط فضای کلی مصاحبه مشخص می شود و با تعامل و گفتگوی متقابل مصاحبه را پیش می برند .
2-5-اشکال خاص مصاحبه:
1-مصاحبه عمیق (جامع) : کان و کاتل آن را "گفتگو و گوی هدف دار" نامیده اند . پژوهشگران مصاحبه عمیق را به عنوان استراتژی کلی ، یا از میان چند روش موجود ، به عنوان یکی از رئوشهای جمع آوری داده ها مورد استفاده قرار می دهند . پژوهشگری به نام پاتن مصاحبه را به سه دسته گروه بندی کرده است که عبارتند از : مصاحبه مبتنی بر گفتگوی غیررسمی ، مصاحبه کلی یا عمومی و مصاحبه استاندارد شده و آزاد .
اصولاً در مصاحبه جامع یا آزاد پژوهشگر برای کشف مقصود مورد پژوهش در پی چند موضوع اصلی بر می آید ، ضمن آنکه به چارچوب و ساختار عقاید پاسخ دهنده احترام می گذارد . امکان دارد شیوه پرسش تا حدی تنظیم شده (سیستماتیک) باشد .
2-مصاحبه مردم نگاری : با توجه رشته علمی انسان شناسی شناختی (انسان شناسی مبتنی بر شناخت) مصاحبه مردم نگاری مشخص می شود و همین امر می تواند راهنمای مصاحبه با افراد مورد تحقیق شود . پژوهشگری به نام اسپرادلی روش مزبور را "نوع ویژه ای از رویداد مبتنی بر سخن" نامیده است . او پرسش های اصلی را به سه دسته تقسیم بندی می کند : توصیفی ، ساختاری و مقایسه ای .
ارزش مصاحبه مردم نگاری در این است که پژوهشگر می کوشد مقصود و معنی گفته های افراد موردتحقیق را در رابطه با رویدادها و رفتارها روشن کند . و بر همین اساس نوعی طبقه بندی فرهنگی بوجود می آید .
3-مصاحبه پدیدارشناسی : پدیدارشناسی یعنی مطالعه تجربه ها و راههای که ما این تجربه را در هم می آمیزیم تا یک دیدگاه کلی و جهاتی ارائه کنیم . این شیوه دارای فرضیه ای است که بر اساس آن تجربه ها از نظر "ساختار و بنیاد" وجوه مشترک دارند و این ساختار و اساس را می توان تعیین کرد .
4-مصاحبه با نخبگان : حالت ویژه از مصاحبه است که بر روی دسته ای خاص از مصاحبه شوندگان متمرکز می شود . چون آنها آگاهی های بیشتری دارند . این روش مزایای زیادی دارد و می تواند اطلاعات ارزشمندی کسب کرد . کاستی های این روش این است که اغلب دسترسی به نخبگان به زحمت انجام می شود زیرا آنها وقت محدودی دارند .
5-مصاحبه متمرکز بر گروه : تا حدود زیادی مدیون تحقیقات بازاریابی می باشد . معمولاً گروهی از 7 تا 10 نفر انتخاب می شوند که این افراد با هم ناآشنا هستند . و بدین جهت انتخاب می شوند که ویژگی های مشترک دارند . مصاحبه کننده محیطی مساعد و مناسب ایجاد می کند و سوالات را مطرح می کند تا اعضای گروه به بحث بپردازند و نظرات خود را مطرح کنند (پارسائیان و اعرابی ، 1377) .
6-2-مزایای مصاحبه :
1-از نظر ایجاد رابطه متقابل کلامی بین مصاحبه کننده و مصاحبه شونده منحصر به فرد است .
2-مهمترین مزیت مصاحبه قابلیت انعطاف پذیری زیاد آن است .
3-امکان دریافت بازخورد سریع و صریح را داراست .
4-در مورد افراد بیسواد ، کودکان ، بیماران روانی و افرادی که تمایل به نوشتن ندارند مناسب است.
5-می توان با ایجاد رابطه عاطفی و ایجاد انگیزه های مناسب اطلاعات محرمانه و ارزشمندی را بدست آورد .
6-پرسش شونده سوال را بهتر درک می کند و پاسخ های بهتری می دهد .
7-2-معایب مصاحبه :
1-نیاز به صرف وقت و هزینه زیاد دارد .
2-محدود شدن تعمیم نتایج بخاطر کم بودن آزمودنی ها .
3-نیاز به افراد ماهر و مجرب .
4-مشکل بودن استخراج ، سازماندهی و تلخیص و طبقه بندی داده ها (به خصوص در مصاحبه آزاد)
5-کم شدن اعتبار مقیاس و شاخص اندازه گیری ، به دلیل کم شدن همسانی سوالات .
6-در مورد پراکندگی زیاد جغرافیایی مشکل می شود ( ظهوری 1378) .
7-نسبت به پرسشنامه (مخصوصاً بی نام) اطلاعات کمتری بدست می آید . (نبوی ، 1371) .
8-توانایی استاندارد نمودن مصاحبه نسبت به پرسشنامه ضعیف تر است . (فرشاد گهر و شهیدی ، 1381) .
8-2-محدودیتهای مصاحبه :
محدودیت های مصاحبه عواملی هستند ه در ایجاد خطا در داده های حاصله تذثیر می گذارند . این عوامل سه دسته می باشند که عبارتند از :
1-8-2-عوامل مربوط به مصاحبه کننده :
– اصرار زیاد مصاحبه کننده برای نزدیک شدن به مصاحبه شونده که ممکن است بی طرفی او را از بین ببرد .
– عدم برقراری ارتباط و تماس با مصاحبه شونده .
– حذف بی جهت و تعبیر ناصحیح جوابها .
– خطا دادن به پاسخ دهنده .
2-8-2-عوامل مربوط به مصاحبه شونده :
– ارائه مطالبی که فکر می کند مورد پسند مصاحبه شونده است به جای ارائه واقعیت ها .
– عدم ارائه پاسخ های صحیح به دلیل نفهمیدن سوال و شرم از اعتراف نفهمیدن و در نتیجه سوال نکردن .
– محدودیت دامنه اطلاعات .
– نداشتن حوصله کافی و احساس فشار و اضطراب .
3-8-2-عوامل مربوط به موقعیت :
– عدم مشارکت افراد در مصاحبه (ممکن است پاسخ افرادی که شرکت نکرده اند با پاسخ آنهایی که شرکت کرده اند تفاوت داشته باشد) .
– ارتباط و اعتماد بیش از حد طرفین .
– نامناسب بودن مکانی که مصاحبه در آن انجام می شود (در بعضی از افراد به طور اصولی در وضعیت مصاحبه از نظر روانی آمادگی هر نوع پاسخگویی را از دست می دهند) (ظهوری ، 1378).
9-2-ثبت اطلاعات در مصاحبه :
متداول ترین روش های ثبت اطلاعات در مصاحبه عبارتند از :
1-ضبط بر روی نوار : امتیازات این روش این است که بررسی های مجدد و حذف یا انتخاب اطلاعات امکان پذیر است و نیز می توان در اختیار دیگران جهت تعبیر و تفسیر قرار گیرد اما عیب آن کاهش میزان طبیعی بودن محیط است . برای رفع این عیب مصاحبه گر باید ابتدا مصاحبه شونده را توجیه نموده ، حالت روانی عادی در او ایجاد کند .
2-یادداشت برداری : سوالات قبلاً روی کاغذ یادداشت نوشته شده سپس پاسخ ها را در جاهای کافی که برای آنها منظور شده اند نوشته می شود . حسن این روش تجزیه تحلیل آسان است و عیب آن قطع ارتباط دائم با مصاحبه شونده می شود . در مورد یادداشت برداری باید توجه نمود که اگر مدت زیادی یدداشت برداری شود ممکن است مصاحبه شونده ناراحت شود بخصوص در مورد مطالب محرمانه . (ظهوری ، 1378) .
10-2-انواع روشهای اجرای مصاحبه :
1-کاملاً حضوری و رودررو
2-تلفنی : در مواقعی که مصاحبه کاملاً هدایت شده باشد ، تعداد مصاحبه شوندگان زیاد باشد ، پراکندگی جغرافیایی آنها زیاد باشد وز مان کم باشد ؛ مناسب می باشد .
3-کامپیوتری و با استفاده از نرم افزارها (CAI): در این موارد می توان سوالات و حتی تصویر مصاحبه کننده را در اختیار مصاحبه شونده قرار داد . می تواند به صورت اینترنتی و یا با استفاده از بسته های نرم افزاری خاص صورت گیرد . (ظهوری ، 1378).
11-2-نکاتی که رعایت انها اعتبار روش مصاحبه را بالا می برد :
1-مصاحبه گرد و مصاحبه شونده هر دو باید به یک زبان تکلم کنند و احتمالاً یک فرهنگ داشته باشند . اگر مصاحبه گر احتمال بدهد که مصاحبه شونده در باره او به هر مناسبی پیش داوری هایی دارد ، بهتر است مصاحبه را به شخص دیگری واگذار کند .
2-مصاحبه گرد و مصاحبه شونده هر دو به نحوی از اهداف تحقیق یا جزئی از آن باشند .
3-مصاحبه گر باید از هدف و منظئور مصاحبه به خوبی آگاه باشد تا بدین وسیله بتواند جهت و مسیر مصاحبه را هدایت کند .
4-مصاحبه گر باید سعی کند تا آنجا که امکان دارد شرایط مصاحبه را برای همه آزمودنی ها یکسان سازد .
5-مصاحه گر باید در تمام مراحل مصاحبه از اعمال نظر ها و تمایلات شخصی خود پرهیز کند و هرگز در مقام بحث و جدل و مخالفت با مصاحبه شونده بر نیاید .
6-مصاحبه کننده موظف است که اگر برای ثبت و ضبط بیانات و اظهارات مصاحبه شونده از دستگاهی استفاده می کند ، از نظر اخلاقی از مصاحبه شونده در این مورد اجازه بگیرد .
7-مصاحبه گر باید قبل از شروع مصاحبه محیطی آرام و صمیمی برای مصاحبه شونده فراهم آورد.
8-چنانچه میسر باشد معرفی نامه ای حاکی از انجام امر تحقیق از مراجع صلاحیت دار به مصاحبه شونده ارائه شود . وجود چنین معرفی نامه ای اولین قدم برای جلب همکاری با مصاحبه شونده است . (نادری و سیف نراقی ، 1370) .
9-نشان ندادن عکس العمل به پاسخ های مصاحبه شونده . (خاکی ، 1379) .
10-نحوه شروع مصاحبه برای جلب همکاری مصاحبه شونده بسیار مهم می باشد . (ایزدی ، 1371)
11-مصاحبه کننده طوری عمل کند (مخصوصاً در ابتدای مصاحبه ) که مصاحبه شونده او را حرفه ای بپندارد.
12-ایجاد اشتیاق و اعتماد مصاحبه شونده با ایجاد جو دوستانه و به کارگیری کلمات و عبارات غیرتخصصی .
13-محقق سوالات را باید به تدریج مطرح کند و عجله ای در به پایان رساندن مصاحبه نشان ندهد، حتی اگر مصاحبه شونده مصالبی زائد بر آنچه موردنیاز است بگوید . باید با صبر و حوصله زیاد به او اجازه دهد که مطالبش را تمام کند .
14-جایی که مصاحبه شونده اطلاعات بیشتری ندارد می بایست موضوع را عوض کند.
15-عدم باورهایی که بر جواب اثر می گذارد .
16-در نظر گرفتن میزان اطلاعات مصاحبه شونده .
17-حتی الامکان مصاحبه خصوصی برگزار شود .
18-در صورت زیاد بودن سوالات ، سوالات مهم در ابتدا پرسیده شود .
19-ختم مصاحبه قبل از خستگی مصاحبه شونده و تشکر و قدردانی به خاطر همکاری او .
20-پرهیز از کلی گویی و یکنواختی و وارد جزئیات شدن . (ظهوری ، 1378).
مشاهده "Observation"
1-3-جمع آوری اطلاعات از طریق مشاهده :
به طور کلی مشاهده ساده هر پدیده اولین گام هر تحقیق علمی است . هر پژوهشگر باید عادت کند تا بطور دقیق مشاهده نماید و رابطه علت و معلولی پدیده ها را دریابد و حقایق را کشف کند تا منطقی تر و علمی تر پژوهش نماید . البته مشاهدات ما در حالت عادی کمتر شکل علمی دارد بدین معنی که منظم و مدون نیست . (فرشاد گوهر و شهیدی ، 1381) .
عده ای روش مشاهده را روش کلاسیک تحقیق علمی گویند چون در علوم طبیعی بیشترین کاربرد را دارد . انسان شناسان علاقه زیادی به این روش دارند . دز علوم اجتماعی نیز از آن به عنوان روش جمع آوری اطلاعات به معنای تخصصی تر و مبتنی بر مطالعه علمی (نگاه کردن) پدیده ها یاد شده است . (ظهوری ، 1378).
2-3-تعریف مشاهده :
سوالی که در رابطه با مشاهده مطرح می شود این است که آیا مشاهده در معنای عام که در جامعه رایج است مدنظر است یا خیر . در اینجا به بررسی چند تعریف در رابطه با مشاهده می پردازیم .
تحصیل اطلاعات موردنیاز از بررسی علمی افراد و پدیده ها در محیط طبیعی و یا آزمایشگاه است. این اطلاعات بر آن چیزی که هست یا آنچه که هست یا آنچه که دیده می شود دلات می کند . (ظهوری ، 1378).
مشاهده نگاه کردن صحیح و یادداشت کردن پدیده ها آن طور که در طبیعت و در روابط علت و معلولی یا در روابط متقابل اتفاق می افتد . در علوم اجتماعی غالباً این واژه معنای وسیعتری دارد . در اینجا تحصیل اطلاعات بیشتر از طریق مشاهده مستقیم و بیشتر عملکرد را مورد توجه قرار می دهد تا بیانات شخصی را . (ایزدی ، 1371) .
مشاهده یعنی ادراک دقیق یک رویداد (هومن ، 1373) .
3-3-انواع مشاهده :
مشاهده را از ابعاد گوناگونی طبقه بندی می کنند که این طبقه بندی ها تفاوتی با هم ندارند . مشاهده به دو صورت انجام می گیرد .
1-مشاهده ساده یا کنترل نشده که خود به دو بخش تقسیم می شود :
الف)با شرکت فعال مطالعه کننده .
ب)بدون شرکت فعال مطالعه کننده .
2-مشاهده سیستماتیک و کنترل شده (نبوی ، 1374) .
طبقه بندی ارائه شده مورد توافق سایر اساتید و محققین نیز می باشد در اینجا طبقه بندی دیگری را نیز ارائه می دهیم :
مشاهده به سه دسته تقسیم می شود :
1-مشاهده بدون مشارکت (غیرفعال)
2-مشاهده توام با مشارکت (فعال)
3-مشارکت هدایت شده و اتفاقی (صائبی و شیرازی ، 1381) .
پرواضح است که طبقه بندی اخیر همان طبقه بندی قبلی می باشد . اکنون به بررسی طبقه بندی از مشاهده می پردازیم که بسیار جامع تر و کامل تر به نظر می رسد .
مشاهده از نظر نحوه ارتباط با پدیده مورد مشاهده :
از نظر نحوه ارتباط با پدیده مورد مشاهده به دو گروه مستقیم و غیرمستقیم طبقه بندی می شود .
مشاهده از نظر ساختار :
از نظر ساختار ، مشاهده یا سطحی (ازاد) می باشد و یا دقیق و منظم (فعال)
مشاهده سطحی فاقد برنامه ریزی مشخص می باشد (مانند مشاهدات ، در زندگی عادی) و پژوهشگر از قبل بر مورد مشاهده دسترسی ندارد بلکه باید به تصادف و با صرف وقت به مورد برخورد نماید . این نمونه از مشاهده می تواند با شرکت فعال پژوهشگر در گروه مورد مشاهده باشد و یا بدون شرکت فعال محقق صورت پذیرد .
در مشاهده دقیق و منظم ، مشاهده گر موظف به رعایت اصولی از پیش ساخته و منظم و مدون است . در مشاهده منظم ، آموزش مشاهده گر یا کنترل و نظارت بر مشاهده او، حائز اهمیت است .
مشاهده از نظر میزان مشارکت محقق :
از این نظر مشاهده به صورت زیر دسته بندی می شود :
1-مشارکت کننده کامل
2-مشارکت مشاهده ای
3-مشاهده مشارکتی
4-فقط مشاهده کننده
در مشارکت کامل مشاهده گر عضوی از گروه مورد مشاهده می شود و به طور دقیق مانند آنان رفتار می کند و در طول زمان به نتایجی دست می یابد . اما در مشارکت مشاهده ای محقق در گروه وارد می شود و با آنان روابط صمیمانه برقرار می کند ولی مانند آنان رفتار می کند و فقط آزمودنی ها را می بیند . در مشاهده مشارکتی محقق خارج از گروه ، مشاهده خود را انجام می دهد ولی در بعضی موارد در صورت لزوم داخل گروه می شود . اما در حالت آخر که مشاهده گری صرف است ، مشاهده گر عضو گروه نیست و در خارج از گروه واقعیت ها را مشاهده می کند و با تکراری شدن در وضعیت های مختلف ، نتایج را تعمیم می دهد .
مشاهده از نظر توالی : که یا متوالی است و یا نوبتی
در مشاهده متوالی بررسی بدون وقفه صورت می گیرد ولی در مشاهده نوبتی با وقفه و در زمانهای گسسته و غیرمستقیم صورت می گیرد .
مشاهده از نظر میزان دقت که سطحی است یا عمیق
در مشاهده سطحی به ظواهر و روبنای وقایع و امور و رفتار توجه می شود مانند مشاهدات ما در زندگی روزمره و در مشاهده عمقی ، ماهیت و ساختار و روابط علت و معلولی پدیده ها .
– مشاهده از نظر محیط مشاهده که طبیعی است یا مصنوعی
در محیط طبیعی ، آزمودنی ها در وضعیت عادی و شرایط معمول خود ، مورد مشاهده قرار می گیرند . در محیط مصنوعی شرایط وجودی مشاهده شونده دستکاری می گردد به این معنی که مشاهده شونده به محیط دیگری که سعی می شود مانند محیط اصلی باشد ، منتقل می گردد .
– مشاهده از نظر اینکه جنبه های خاص را در نظر دارد یا خیر .
در این طبقه بندی مشاهدات . به دو گروه هدایت شده و اتفاقی تقسیم می شوند . در مشاهده هدایت شده مجموعه ای از فعالیت ها و پدیده ها در نظر گرفته می شود تا مورد بررسی قرار گیرند ولی در مشاهده اتفاقی ، مشاهده گر اندیشه معینی برای جنبه های بخصوصی که باید به هنگام مشاهده مورد توجه قرار گیرد در دست ندارد در نتیجه تنها به ثبت آن چیزی که مشاهده می کند ، می پردازد . (ظهوری ، 1378).
4-3-عوامل موثر بر میزان دقت اطلاعات مشاهده شده
عواملی که بصورت دانسته یا ندانسته در مشاهدات محقق اثر می گذارد عبارتست از :
1-تمایلات و تعصبات شخصی (نظرات محقق نسبت به موضوع)
2-زیرکی و هوشیاری محقق و تیزهوشی او (ویژگی های فردی)
3-عوامل فرهنگی
4-حدود اطلاعات و زمینه قبلی محقق (دانش و آگاهی محقق نسبت به موضوع)
5-هدف تحقیق در مشاهده (ریاحی، 1370) .
5-3-ثبت مشاهدات :
هر گاه ثبت مشاهدات در حین مشاهده باعث آشفتگی مشاهده شوندگان و جدایی مشاهده کننده از آنان نشود ، ثبت همزمان با مشاهدات پیشنهاد می گردد . این کار خطای ناشی از فراموش کاری را کم می کند . البته مواردی نیز وجو دارند که بهتر است ثبت مشاهدات مدتی پس از مشاهده صورت گیرد . این زمان بایستی کم باشد تا جزئیات مشاهده شده فراموش نشود . عده ای از محققان بر این اعتقادند که ثبت و تفسیر همزمان رفتار ، غالباً از عینیت مشاهده رفتار می کاهد ، بنابراین می بایستی تفسیر رفتار مدتی پس از مشاهده صورت گیرد . (طالقانی و پاشاشریفی ، 1379) .
7-3-نکات مورد توجه در مشاهده
برای آنکه تفسیر و قضاوتهای فردی راجع به مشاهده را به حداقل برسانیم توجه به نکات زیر ضروری است :
1-تلاش در بی طرف بودن
2-تشریح نقایص کار خود
3-مطرح کردن دشواریها و نقاط ضعف روش تحقیق مورد استفاده که با آن مواجه شده ایم با عنوان محدودیتهای تحقیق . (نبوی ، 1371) .
4-تلاش در جهت جداسازیواقعیتها از برداشتهای شخصی
5-کاهش زمان بین مشاهده و ثبت
6-بکارگیری وسایل تکمیل کننده حواس مانند فیم ، ضبط صوت (خاکی ، 1378) .
8-3-مزایای مشاهده
1-فراوانی دریافت اطلاعات در زمان کوتاه
2-قابل اعتماد بودن اطلاعات ناشی از مشاهده بواسطه عینی بودن
3-سادگی نظارت و بررسی صحت و سقم اطلاعات (فرشاد گهر و شهیدی ، 1381) .
4-عدم نیاز به همکاری افراد موردتحقیق
5-استفاده از مشاهده در مواردی که موردتحقیق کودکان ، بیماران روانی و امثال آنها هستند که این عده خود قادر به توجیه مطالب نیستند . (نبوی ، 1371)
6-در بعضی موارد افراد مورد تحقیق به علت نداشتن اوقات بیکاری مایل به همکاری نیستند و در این موارد مشاهده ساده ترین شیوه جمع آوری اطلاعات است . (خلیلی و دانشوری ، 1378) .
9-3-معایب مشاهده :
پ-محدودیت کاربرد مشاهده : در بسیاری از موارد روش مشاهده قابل اجرا نیست .
2-عمل مشاهده مانند مصاحبه از خطر انحراف ناشی از عملکرد کار میدانی مصون نیست .
3-بخاطر محدود بودن محیط دید . اطلاعات جمع آوری شده محدود است .
4-حضور مشاهده کننده باعث کنترل رفتار و گفتار آزمودنی ها می باشد و همین امر باعث می شود تا آگاهی برواقعیت قضایا مشکل شود .
5-اطلاعات بدست امده قالباً کیفی بوده وتبدیلات آن به اطلاعات کمی مشکل است . (نادری و سیف نراقی ، 1370) .
6-تاثیر انتظارات مشاهده گر بر واقعیت .
7-بی توجهی به برخی نکات به خاطر گزارش تولیدی مشاهده گر (خاکی ، 1379) .
8-تفاوت برداشت مشاهده کنندگان از رفتار واحد .
9-مشاهده حوادث اضطراری مانند زلزله برای محقق ممکن نیست . (ظهوری ، 1378).
10-در اجرای این روش باید منابع انرژی و وقت زیادی مصرف شود و مشکلاتی که پژوهشگر در هنگام مشاهده با ان روبرو می شود از اینق رار است : ناراحتی ، مشکلات اصول اخلاقی دردسرساز و حتی مخاطره آمیز ، نظارت بی طرفانه ، ارائه تصویری کلی از بسیاری از حرکات و کردارهایی که به سرعت و با عجله صورت می گیرد . (پارسائیان و اعرابی ، 1377) .
11-مشاهده پرهزینه است چون به وقت فراوان نیاز دارد .(صائبی و شیرازی ، 1381) .
منابع و مآخذ :
– بست ، جان ؛ روش های تحقیق در علوم تربیتی و رفتاری ؛ ترجمه دکتر حسن پاشا شریفی دکتر نرگس طالقانی ؛ تهران ، انتشارات رشد ، 1379.
– خاکی ، غلامرضا ؛ روش تحقیق در مدیریت ؛ تهران ، مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی؛ 1379 .
– داور ، علی ؛ مبانی نظری و علمی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی ؛ تهران ، انتشارات رشد ، 1374.
– ریاحی ، غلامحسین ؛ آشنایی با اصول روش تحقیق ، تهران ، نشر اشراقیه ، 1370.
– ظهوری ، قاسم ؛ کاربرد روشهای تحقیق علوم اجتماعی در مدیریت ، تهران . انتشارات میر ، 1378.
– مورز ، س . ک و کالتون ، ج ؛ روش تحقیق ، ترجمه دکتر کاظم ایزدی ، تهران . انتشارات کیهان، 1371 .
– نبوی ، بهروز ؛ مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم اجتماعی ، تهران ، انتشارات فروردین ، 1374.
– سکاران ، اوما ؛ روشهای تحقیق در مدیریت ، ترجمه دکتر محمد صائبی و دکتر محمود شیرازی ، تهران ، موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی ، 1381 .
– مارشال و کارتن ؛ روش تحقیق کیفی ، ترجمه دکتر پارسائیان و دکتر اعرابی ، تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی ، 1377 .
– نادری ، عزت الله و سیف نراقی ، مریم ؛ روشهای تحقیق و چگونگی ارزشیابی آن در علوم انسانی ، تهران ، انتشترات بدر ، 1370 .
– خاکی ، غلامرضا ؛ روش تحقیق ، با رویکردی به پایان نامه نویس ، کانون فرهنگی – انتشاراتی درایت ، 1378 .
– فرشاد گوهر ، ناصر – محمد حسن شهیدی ؛ روش تحقیق و ماخذشناسی در علوم اجتماعی ، شرکت چاپ و نشر بازرگانی ، 1381 .
– حسن بگلو ، بهروز ؛ روش تحقیق در علوم رفتاری – انتشارات سرآمد کاوش ، 1382 .
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول : پرسشنامه
1-1-مقدمه 1
2-1-جمع آوری اطلاعات از طریق پرسشنامه 2
3-1-تعریف پرسشنامه 2
4-1-طرحهای مختلف پرسشنامه 3
پرسشنامه عادی
فهرست سوالات
راهنمای مصاحبه
5-1-انواع اجرای پرسشنامه 4
پرسشنامه حضوری
پرسشنامه پستی
پرسشنامه الکترونیک
6-1-انواع پرسشنامه 5
7-1-رهنمودهایی برای طراحی 7
نگارش پرسشها
ظاهر کلی پرسشنامه
اصول اندازه گیری
8-1-اجرای مقدماتی پرسشنامه 9
فصل دوم : مصاحبه
1-2-جمع آوری اطلاعات از طریق مصاحبه 11
2-2-تعریف مصاحبه 11
3-2-شرایط لازم برای مصاحبه 12
4-2-انواع مصاحبه 12
5-2-اشکال خاص مصاحبه 15
6-2-انواع مصاحبه 16
عنوان صفحه
7-2-معایب مصاحبه 17
8-2-محدودیتهای مصاحبه 18
عوامل مربوط به مصاحبه کننده
عوامل مربوط به مصاحبه شونده
عوامل مربوط به موقعیت
9-2-نحوه ثبت اطلاعات در مصاحبه 19
10-2-انواع روشهای اجرای مصاحبه 20
11-2-نکاتی که رعایت آنها اعتبار روش مصاحبه را بالا می برد . 20
فصل سوم : مشاهده
1-3-جمع آوری اطلاعات از طریق مشاهده 23
2-3-تعریف مشاهده 23
3-3-انواع مشاهده 24
4-3-عوامل موثر بر میزان دقت اطلاعات مشاهده شده 27
5-3-ثبت مشاهدات 27
7-3-نکات مورد توجه در مشاهده 28
8-3-مزایای مشاهده 29
9-3-معایب مشاهده 29
منابع و ماخذ 31
1
0