مقدمه
مشاهده یکی از روشهای موثر و کارآمد درتحقیقات اجتماعی است. این روش از مهمترین روشهای کسب اطلاعات محسوب می شود. مشاهده این امکان را به محقق می دهد که محقق مستقیماً پدیده مورد مطالعه را ببیند و واقعیت را به صورت مستقیم یا بی واسطه درک کند. روش مشاهده نه تنها به طور مستقل می تواند یک منبع قوی و شیوه ای مناسب برای گرد آوری اطلاعات درتحقیقات اجتماعی باشد، بلکه گاهی نیز به عنوان یک روش تکمیلی در کنار سایر روشهای گردآوری اطلاعات نیز مورد استفاده می گیرد.
روش مشاهده از عمده ترین و مهم ترین شیوه های تحقیق درعلوم اجتماعی است، اما کمتر از سایر شیوه های دیگر گردآوری اطلاعات مورد استفاده قرارگرفته است. هیچ شیوه ای به اندازه مشاهده مستقیم درمیدان تحقیقی نمی تواند محقق را در رابطه نزدیک با پدیده های مورد مطالعه قرار دهد.
دراکثر رشته های علوم انسانی از جمله جغرافیا، جامعه شناسی، اقتصاد، تاریخ، باستان شناسی، روان شناسی و مردم شناسی نیز از روش مشاهده استفاده می شود.
اهمیت نقش مشاهده تنها درگرد آوری اطلاعات به صورت یک روش مستقل یا تکمیلی پایان نمی پذیرد، بلکه دربعضی از تحقیقات محقق ناگزیر است برای بررسی نتایج تحقیقاتی که مبتنی بر سایر روشهای گردآوری اطلاعات باشد نیز از روش مشاهده استفاده کند؛ به عبارت دیگر برای اطمینان از صحت نتایج تحقیق یا داده های گردآوری شده از طریق سایر روشها، محقق باید به میدان آمده و پدیده مورد مطالعه را از نزدیک مشاهده نماید تا برای داده های گرد آوری شده تاییدیه بگیرد.
(حافظ نیا، 1381: 8-206)
مشاهده :
مشاهده از رایج ترین و مهم ترین شیوه ها و ابزار تحقیق به شمار می رود که در اکثر علوم کاربرد دارد به تعبیر وب، تمامی تحقیقات اجتماعی با مشاهده آغاز می شوند و با آن نیز پایان می پذیرد، به بیان دیگر، مشاهده جزیی اجتناب ناپذیر از هر مطالعه درباب هر پدیده اجتماعی می باشد (ساروخانی، 1381: 174). مشاهده مستلزم توجه منظم و سیستماتیک و ثبت رویدادها، رفتارها و موضوعاتی است که در محیط اجتماعی، مکان یا محل مورد تحقیق وجود دارد (مارشال و اسمن، 1995، به نقل از ازکیا).
تعاریف متعددی از مشاهده شده است از جمله اینکه: "مشاهده روزمره و مشاهده علمی، دریافت و درک هدفمند محیط از طریق اندامهای حسی (نه تنهاچشم) و ثبت این دریافت ها در واحدهای اطلاعاتی است. (اتسلندر، 1926، به نقل از ازکیا)
رنه کیونیک درتعریف مشاهده می نویسد که رابطه ما با جهان به وسیله حواس پنجگانه به وجود می آید و ما با کمک آن حواس، به تجربیات خود می اندوزیم. بدین معنا، مشاهده نوعی کسب تجربه از جهان است که ازطریق ساده، تا طرق علمی به وسیله جلا دادن و تیز کردن حساب شده ادراک و حواس انجام گیرد. (کیونیک، 1976: 1، به نقل از رفیع پور).
درتعریف مفهوم مشاهده می توان گفت، مشاهده جزیی اجتناب ناپذیر از هر مطالعه درباب پدیده های اجتماعی است، یا اینکه مشاهده شروع کننده و خاتمه دهنده تمامی تحقیقات اجتماعی است (کیوی و کامپنهود، 86 15:19)
مشاهده یکی از راه های عمده کسب اطلاعات در روش تحقیقی میدانی است که عمدتاً در مردم شناسی و قوم نگاری به کار می رود. در مواقعی که یک محقق می خواهد درباره مسائلی تحقیق کند که تاکنون اطلاعات کافی در آن باره وجود ندارد، عموماً از تکنیک مشاهده استفاده می شود. به عنوان مثال اگر خواسته شود در مورد ایل های ایرانی تحقیقی صورت گیرد، چون منابع و اطلاعاتی دراین زمینه وجود ندارد پس بهترین راه، مشاهده این ایلها می باشد (رفیع پور، 1382: 55)
سابقه استفاده و کاربرد روش مشاهده به اواخر قرن 17 میلادی برمی گردد یعنی زمانی که اروپاییان برای تسلط یافتن برکشورهای آسیایی و جهان سوم نیازمند آگاهی از فرهنگ، آداب و رسوم، اعتقادات و … مردم بومی آن سرزمینها شدند و بدین ترتیب رشته علوم مردم شناسی شکل گرفت. روش مشاهده را اولین بار مکتب شیکاگو در تحقیقات جامعه شناختی به کاربرد . (ازکیا، 1382: 9-408)
اهمیت و مزایای مشاهده دراین می باشد که درصورت استفاده از روش مشاهده، مطالعه ی بی واسطه موضوع تحقیق و فقدان تورش بوجود می آید و به عنوان طبیعی ترین، مهمترین و پرکاربردترین شیوه ها و ابزار ضروری تحقیق مورد استفاده قرار می گیرد (کیوی و کامپنهود، 1986: 98)
کاربرد مشاهده :
مشاهده به عنوان یکی از ابزار ضروری هر تحقیق است اما در مواردی محقق ناچار باید از آن استفاده کند. از جمله این موارد می توان ا شاره کرد به :
1- درصورت عدم دستکاری داده ها در سطح کلان- مثلاً بررسی تاثیر نظام حزبی بر دموکراسی؛ که در این خصوص نمی توان با تعطیلی حزب یا پارلمان، نقش و تاثیر آنرا در جامعه بررسی کرد.
2- درصورت عدم امکان مصاحبه درتحقیق، مثلاً دربررسی رفتار گروهی کودکان یا هنگام بروز وضعیت حساس و پرتنش و خصومت بین دو قوم، و یا عدم آشنایی محقق با زبان جامعه آماری
(ساروخانی، 1381: 175)
شاخصهای مشاهده:
محقق در آغاز باید تصمیم بگیرد چه چیز را مورد مشاهده قرار دهد از این رو شاخصهایی را مد نظر خود قرار می دهد که معمولاً به چهار شاخص اشاره می شود:
حرکتی، زبانی، مکانی، فرازبان.
1- شاخص های حرکتی/ بیانی: هر عمل، رفتار یا حرکتی که از جانب موضوعات مورد مشاهده بروز کند مانند حرکات سرو دست و بدن.
2- شاخص های زبانی/ بیانی/ صوتی: محتوای سخن و کلام که با توجه به زیر و بم بودن صدا، ادا می شود مانند بیان سریع یا کند یا کیفیت زبان یا پوتوق.
3- شاخص های فضایی/ مکانی: زمینه های ارتباطات، گرایش ها، نگرش ها، باورها، علایق و عقاید افراد که دریک جمع مد نظر قرار گیرد مانند آزمون مورنو و رابرت بیلز.
4- شاخص های فرا زبان: با این شاخصها ژرفای تحقیق فزونی می یابد و شناخت واقعیت بهتر صورت می گیرد. رفتار فرا زبان مانند بلند یا آهسته سخن گفتن، قطع کردن سخن دیگران، تغییر آهنگ کلام و … (همان: 81-177)
انواع مشاهده :
پس از بیان اهمیت مشاهده در تحقیقات اجتماعی لازم است انواع آن ذکر گردد که عبارتند از:
1-مشاهده نامرئی:
رفتار در این نوع مشاهده طبیعی است و موقعیت تحقیق به واقعیت نزدیک تر است. دراین نوع مشاهده از وسایلی نظیر دوربین مخفی، آیینه و … استفاده می شود. از جمله کسانی که به این مشاهده دست می زنند می توان به روزنامه نگاران و دست اندرکاران رسانه ها اشاره کرد.
2-مشاهده فعال:
این نوع مشاهده در برابر مشاهده پذیرا یا منفعل قرار دارد و زمانی است که محقق به مشاهده ساده نمی پردازد بلکه خود به کار دستکاری متغیرها دست می زند و شرایط ویژه پدید می آورد تا نتایج آن را یادداشت کند. (همان : 185).
3-مشاهده ناپیوسته:
مطالعات طولی نظیر پانل یا روند پژوهی در این نوع مشاهده جای می گیرند. بدین صورت که محقق نسلی را در یک زمان (t) مطالعه می کند، سپس در فاصله زمانی معینی تکرار می شود (ازکیا، 1382: 415)
4-مشاهده مستقیم :
در این نوع مشاهده محقق به طور مستقیم و بدون هیچ گونه مشارکت جامعه مورد مطالعه را مطالعه می کند و به مشاهده منظم و سیستماتیک پدیده ها و ثبت رویدادها، رفتارها و موضوعات جاری در میدان می پردازد.
(چیتامبار، 1379، به نقل از ازکیا)
5-مشاهده غیر مستقیم:
دربسیاری از موارد امکان مطالعه مستقیم وجود ندارد که از جمله این موارد به مطالعه پدیده های تاریخی یا مطالعه گذشته افراد می توان اشاره کرد که دراین شرایط باید از شاخصهایی استفاده نمود، یا از اسناد تاریخی برجای مانده سود جست، که دراین صورت مفاهیم غیرمستقیم خواهد بود و بدان مطالعه اسنادی اطلاق می شود. (ساروخانی، 1381: 186)
در مشاهده غیر مستقیم محقق اطلاعات مورد نیاز خود را از اشخاص مورد مشاهده کسب می کند. لذا عینیت موضوع کمتر است و محقق اطلاعات منتقل شده را ثبت می نماید و به مصاحبه کننده و یا پرسشگری که برای مطالعه اعزام شده، همواره تاکید می شود که در انتقال آنچه که از شخص مورد مطالعه دریافت می کند و تصرفی نکند.
دراین شیوه بررسی بین محقق و پدیده یا موضوع مورد بررسی دو واسطه وجود دارد یکی همان شخص مورد بررسی است که امکان دخل و تصرفش در واقعیت وجود دارد ودیگری پرسشگر و یا مصاحبه گر مشاهده کننده غیر مستقیم، نیز واسطه دیگری به حساب می آید که احتمال تصرفشان در سوال و پاسخ وجود دارد. (مثال مشاهده غیرمستقیم این که): اگر شرکت کنندگان در نماز جمعه شهری مورد مشاهده محقق باشد او در موقعیتی مناسب قرار گرفته و اطلاعات مربوط به تعداد افراد شرکت کننده، سن وجنس آنها، وضعیت ظاهر افراد، زمان حضور در مراسم و … را گردآوری می کند. (طالب، 1380: 41-139)
6-مشاهده جزیی:
در این شیوه روابط اجزاء و عناصر تشکیل دهنده یک مجموعه، مورد مطالعه و مشاهده قرار می گیرد. به عنوان مثال درتحقیقی پیرامون نظام پارلمانی و اثرات آن برحیات سیاسی یک جامعه لازم است به مشاهده رفتار و یا عمل تعدادی از نمایندگان که با توجه به معیارهای چند جهت مطالعه برگزیده شده اند، پرداخت، یا به دقت نحوه عمل مجلس را به هنگام رد یا تصویب لایحه یا طرح خاص مشاهده و ثبت نمود.
7-مشاهده میدانی:
این مشاهده به صورت طبیعی و دربطن جامعه صورت می گیرد و در مقابل مشاده آزمایشگاهی قرار می گیرد. مشاهده در میدان می تواند به دو صورت کنترل شده یا فعال یا پذیرا و منفعل صورت گیرد (ساروخانی، 1381: 186)
8-مشاهده کانونی:
زمانی که مشاهده برروی بعدی خاص تکیه شود و به آن مشاهده کانونی می گوییم. مشاهده کانونی در برابر مشاهده آزاد یا اکتشافی که در آغاز صورت می گیرد، مطرح می باشد به عنوان مثال: درتحقیقی در باره رفتار جنایی نوجوان، هدف شناخت دزدی و مخصوصاً نحوه خرج درآمد حاصله است. در این جا توجه خاص پژوهشگر به چگونگی صرف درآمد حاصل از آن معطوف می شود که به این مشاهده، مشاهده کانونی می گویند.
9-مشاهده کلی یا آزاد :
هدف این مشاهده آشنایی با رفتار مردمی است که باید مورد مطالعه قرار گیرند. دراین حال مشاهده ساخت نا یافته و غیر منظم که کلیت جامعه به صورت آزاد مورد مشاهده قرار می گیرد مطرح است. (ازکیا، 1382: 16-415)
10-مشاهده غیرمشارکتی:
این روش برخلاف نوع مشارکتی، چندان عمیق و اساسی نیست زیرا محقق، جامعه مورد مطالعه را از بیرون و از کنار مطالعه می کند و اطلاعات اوسطحی است و نمی تواند از این طریق به اعماق جامعه راه یابد؛ مثلاً می تواند تصویری ظاهری از مرام و آداب و رسوم و رفتار افراد جامعه ترسیم نماید (حافظ نیا، 1381: 210)
مشاهده غیرمشارکتی عبارت است از مشاهده توسط محققی که نقشی در گروه یا جامعه مورد مطالعه ندارد؛ و در واقع از بیرون به قضایا می نگرد، و خود جزیی از پدیده مورد مشاهده محسوب نمی شود. انجام چنین مشاهداتی درمواردی بیشتر استفاده می شود که محقق به ویژگی های ظاهری و فیزیکی جامعه توجه دارد، مثل ویژگیهای مربوط به لباس و آرایش، یا توزیع سنی و جنسی جامعه مورد مطالعه و در چنین مواردی معمولاً مشاهده به صورت اعلام نشده یا پنهان است.
(طالب، 1380: 139)
مشاهده غیرمشارکتی زمانی استفاده می شود مشارکتی دربسیاری از موارد امکانپذیر نیست، یعنی محقق نمی تواند همانند افراد مورد مطالعه، همان شغل، رویه زندگی و رفتاری را داشته باشد، لذا در بیشتر مواقع از روش "غیرمشارکتی" استفاده می شود. مثالی که در این مورد می توان زد اینکه : به هنگام بررسی نیازهای روستاییان مولف در چهارچوب تئوریکی خود، نیازها را تابع وضعیت اقتصادی، آگاهی، ارزشها و برخی متغیرهای دیگر در نظر گرفته بود و به منظور بررسی وضعیت اقتصادی و .. روستاییان، از پرسشگران خواسته می شود که مشاهدات خود را در زمینه هایی براساس طیف ارزشیابی بنویسد به عنوان مثال نوع و کیفیت لباس پاسخگویان، مصالح ساختمانی، اندازه و زیربنا، تسهیلات منزل و …
(رفیع پور، 1382: 67)
11-مشاهده مشارکتی :
شیوه خاصی از مشاهده است که درآن محقق صرفاً مشاهده گری منفعل نیست، محقق می تواند نقش های گوناگونی در وضعیت مورد مطالعه ایفا کند و عملاً در رویدادهای مورد مطالعه شرکت کند (کی یین، 1378: 106)
دراین نوع مشاهده، محقق یا مشاهده گر خود در محیط مشاهده جذب می شود؛ یعنی به عنوان عضوی از اعضای آن در می آید. محقق در این نوع مشاهده به داخل جامعه راه می یابد، رنگ آن را به خود می گیرد و از درون آن دریچه ای برای دیدن آن باز می کند (حافظ نیا، 1381: 210)
درمشاهده مشارکتی برای تحقیق در یک گروه اجتماعی، مشاهده گر خود در آن گروه نقشی به عهده خواهد داشت و ازجانب اعضا گروه به عنوان عضو یا جزیی از گروه دیده می شود. درمشاهده مشارکتی محقق یک گروه را نه به صورت مصنوعی دریک لابراتوار بلکه دریک محیط واقعی و طبیعی مطالعه می نماید.
شیوه مشاهده مشارکتی بیشتر در رشته های مردم شناسی و قوم نگاری کاربرد دارد. حذف فاصله فرهنگی بین پرسشگر و پاسخگو و مشاهده ژرفانگر رفتارهای واقعی و عملی جامعه آماری در فرهنگ، که دچار دو گانگی و بیان و رفتار است، دو ویژگی بارز روش مشاهده مشارکتی است!1
مشکلات اساسی در راه به کارگیری مشاهده مشارکتی در یک گروه، در ابتدا دو چیزند:
1- ورود به گروه مطالعه: یعنی اعضای گروه باید اجازه دهند که محقق وارد حوزه عملیاتی و زندگی آنها شود. مثلاً چطور یک محقق می تواند وارد یک گروه خاص شود تا درباره آن تحقیق نماید.
2- مسئله دیگر آن است که باید در گروه مطالعه یک نقش خالی و یا جای خالی وجود داشته باشد که محقق بتواند آن نقش را ایفا کند و هنگام ایفای آن نقش، مشاهدات خود را انجام دهد.
می توان نمونه های متعددی را اشاره کرد که در آن از مشاهده مشارکتی استفاده شده است: بسیاری از جامعه شناسان برای تحقیق یا نمونه های متعددی را می توان نام برد که محققان خارجی به منظور تحقیق درعرصه دین به اماکن مذهبی وارد شده اند و ازشیوه مشارکتی استفاده کرده اند. (رفیع پور، 1382: 7-85)
مشاهده مشارکتی اصول خاص خود را دارد و محقق باید به آنها توجه کند. محقق درمشاهده مشارکتی باید خود را معرفی کند که در انجام این امر با سه گزینه روبرو شود اول اینکه خود بطور طبیعی عضو گروه و یا جامعه مورد مشاهده بوده یا می باشد جنبه دوم اینکه قصد ورود به گروهی غیر رسمی و تصادفی را دارد، و مشکل معرفی کمتر دیده می شود اما درحالت سوم یعنی ورود در گروههای منسجم تر و دارای روابط اجتماعی چهره به چهره، محقق نیازمند طی مرحله معرفی و توجیه حضور خود است. مثلاً حضور محققی در بین یک ایل یا طایفه یا یک روستا نیاز به توجیه دارد و محقق درمعرفی خود علاوه بر موجه بودن، از آنچنان کلیتی برخوردار باشد که تمام جنبه های فعالیت و کنجکاویهای محقق را بپوشاند و نیازی به توضیح درمورد هر فعالیت وجود نداشته باشد. در مشاهده مشارکتی محقق باید به شناسایی رهبران و افراد با نفوذ و مورد احترام اقدام نماید و با توجیه آنها و جلب نظر موافقشان برای انجام مشاهده، زمینه همکاری سایر اعضای گروه را هم فراهم آورد در مشاهده مشارکتی محقق باید سعی کند به بهترین نحو از جامعه مورد مطالعه نمو گیری کنداین امر به آن دلیل است که محقق قادر نیست تمام جنبه ها و مسائل مختلف را از طریق مشاهده مشارکتی نیاز به تحرک و برقراری رابطه بین محقق و اعضای مورد تحقیق دارد این به آن معنی است که احتیاط بیش از حد و عدم سعی در برقراری ارتباط با افراد جامعه مشکل عمده ای در راه مشاهده محسوب می شود در مشاهده مشارکتی محقق باید از جبهه گیری و ورودی در اختلافات اعضای گروه مورد مشاهده و یا اظهار نظر صریح دراین گونه موارد باید پرهیز شود و نهایتاً اینکه ویژگیهای محقق جهت انجام مشاهده مشارکتی در توفیق وی نقش اساسی دارد به طور مثال خصوصیات فیزیکی،سن، جنس و خصوصیات رفتاری وی می تواند در جذب یا دفعش توسط افراد گروه موثر واقع شود. (طالب، 1380: 9-136)
مشاهده مشارکتی یک روش علمی برای تحقیق است که مسلماً با مشاهدات روزمره با مشاهدات روزمره ذهن های خلاق افراد دیگر بسیار متفاوت است. مشاهده مشارکتی نیازمند توانایی بسیار بالای محقق و صرف زمان زیادی برای مشاهده است. محققی که به مشاهده مشارکتی می پردازد، باید با چشمانی باز و بدون پیش داوری به محیط بنگرد. مشاهده گر باید جذب وقایع محیط شده بی آنکه کاملاً در آن غرق شود. درمشاهده مشارکتی محقق باید در ابتدا جامعه مورد مطالعه و میدان حضور خود را مشخص سازد بعد حضور خود را توجیه کند و برای این امر آشنایی با محیط از طریق مطالعه تاریخچه آن، تحقیقات قبلی و … برای آمادگی ذهنی بیشتر لازم است در مشاهده مشارکتی محقق باید مشارکت مردم را به سوی خود طراحی سازد در مشاهده مشارکتی محقق باید تفکرات قالبی و جهت گیریهای یک سویه نگر را از خود دور سازد و در میدان عمل فقط در پی کشف حقیقت باشد و حتی سخنان و رفتارهای مخالف دیدگاه خود را بشنود در این نوع مشاهده، نگاه و مشاهده باید عملی باشد و اطلاعات مشاهده های علمی همواره و کلاً به صورت کلامی گزارش می شوند. محقق در مشاهده مشارکتی باید از افراد بومی برای درک بهتر وقایع؛ که به هر صورت کسب اطلاع از یک فرد آگاه بومی وسپس مشاهده دقیق تا حدمطلوبی کارساز است را مدنظر داشته باشد. (ازکیا، 1382: 4-422)
موارد مشاهده :
درمشاهده محقق عوامل، اجزاء و عناصر، مکان ها، رفتارها و … رامشاهده می کند اما در مجموع می توان گفت که مهمترین موارد مشاهده عبارتند از :
مشاهده محیط: که با توجه به اینکه هر مطالعه میدانی در یک محیط صورت می گیرد محیط باید توسط محقق مورد شناسایی قرار گیرد.
مشاهده مناسبات میان مردم: روابط بین مردم یکی از جنبه های مهم مدنظر قرار گرفته برای محقق اطلاق می شود که این روابط می تواند در زمینه های مختلف اقتصادی، رسمی، عاطفی و … باشد.
مشاهده رفتارها، فعالیتها و کنشها: گاهی اوقات محقق تنها یک جنبه خاصی از رفتار را مورد مطالعه قرار می دهد و اگر یک عمل به دفعات متعدد تکرار شود به آن رفتار می گویند.
مشاهده رفتارهای کلامی : رفتارهای کلامی جزیی مهم از رفتارهای میان افراد محسوب می شود که محقق مشاهده گر باید به چگونگی گفت و گوی مردم پیرامون وقایع اجتماعی و رفتارهای کلامی توجه و آن را تببین نماید.
مشاهده اندام های حرکتی و حرکت اندام : پژوهشگر با مشاهده: الگوهای حرکتی به فرایند ارتباطات، این حرکات را به صورت منظم، تجزیه و تحلیل می کند.
مشاهده شیوه استفاده از فضا: این نوع مشاهده بیشتر در گروه سنجی استفاده می شود. فضا در این مورد مد نظر محقق قرار می گیرد که ممکن است چگونگی چیدن مبلمان و معماری ساختمان رامورد توجه قرار دهد. به هنگام مطالعه رفتار دانشجویان در کلاس درس، استفاده از این روش می تواند مفید باشد.
(مارشال و راسمن، 1995، به نقل از ازکیا)
محاسن روش مشاهده این موارد عبارتند از :
1- بزرگترین مزیت مشاهده این است که روشی است مستقیم که از طریق آن می توان به اطلاعات دست اول دست یافت و در مجموع درحالت طبیعی دسترسی به رفتار و حوادث بدون دخالت سایر عوامل از طریق مشاهده ممکن است
(طالقانی، 1381: 105)
2- حجم اطلاعات وسیعتری از محیط و فرد یا افراد مورد مشاهده به دست محقق می رسد.
3- این روش برای شناخت افرادی که قادر به بیان وضعیت خود از طریق دیگر نیستند، نظیر کودکان، بیماران روانی و … روش مناسبی است.
4- این روش می تواند به عنوان روش کنترل برای سایر روشهای گردآوری اطلاعات مورد استفاده قرار گیرد.
5- مشکلات زبانی و فرهنگی همانند سایر روشها تاثیر کمتری در اجرای روش دارد، مثلاً بعضی اطلاعات را که از طریق زبان نمی توان گفت از طریق مشاهده می توان دریافت نمود.
6- در مشاهده بویژه اگر غیر علنی باشد، مقاومت و جدل و ممانعت احتمالی برسرراه گردآوری اطلاعات وجود ندارد. (حافظ نیا، 1381: 15-214)
معایب روش مشاهده این موارد عبارتند از :
1- روش مشاهده درجامعه ای محدود و در مطالعات مورد کاربرد دارد و برای مطالعات وسیع و جامعه ایی بزرگ مناسب نیست؛ زیرا تدارک مشاهده گران ورزیده و متعدد مقدور نیست.
2- وجود محقق و مشاهده گر در محیط مشاهده باعث می گردد که شرایط عادی و طبیعی آن تغییر نماید و حالت غیر عادی و غیر طبیعی به خود بگیرد.
3- مشاهده برای تحقیقات تداومی که زمان طولانی را طلب می کند، روش مقرون به صرفه نیست. (حافظ نیا، 1381 : 215)
4- روش مشاهده با اینکه ژرفانگری و ایجاد قضایای نظری مناسب است، اما برای آزمون فرضیه های مشتق از نظریه روش مناسبی نیست. (طالقانی، 1381: 95)
5- با توجه به این که شناخت از طریق حواس پنجگانه بدست می آید از این رو اولاً ما از محیط بیرونی خود همه واقعیتها را نمی توانیم مشاهده کنیم، بلکه فقط آن واقعیتهایی برای ما قابل مشاهده اند که ادراک محدود و درواقع ضعیف ما اجازه می دهند. (رفیع پور، 1382: 103)
6- در روش مشاهده فقط بخشهایی از روباط اجتماعی مشاهده می شود مثلاً روابط بسیار خصوصی یک زن و شوهر را نمی توان مشاهده نماید. (همان: 103)
نتیجه گیری
برای گردآوری و جمع آوری اطلاعات روشهای گوناگونی وجود دارد که از انواع این روش ها می توان به مصاحبه و مشاهده اشاره کرد. برای بررسی مسائل مختلف اجتماعی همیشه تکنیک مصاحبه امکان پذیر نیست از این رو از روش مشاهده برای کسب اطلاعات تازه استفاده می شود. مشاهده یکی از مهمترین ابزار تحقیقی در دانش اجتماعی و انسانی است. بدون شک می توان گفت هر تحقیقی حتی اگر از ابزاری دیگر نیز استفاده کند، از مشاهده سود می برد. این روش در اکثر علوم انسانی و اجتماعی بکار برده می شود.
در روش مشاهده محقق به صورت مستقیم می تواند به اطلاعات تازه ای دست یابد و در حالت طبیعی دسترسی به رفتار و حوادث بدون دخالت سایر عوامل از طریق مشاهده ممکن است از این رو نکته ایی که در این جا مطرح می شود این است که مشاهده کننده باید حتی الامکان خود را از قید ارزشهای شخصی برهاند که بتواند واقعیت را آن طور که هست ببیند، باید پدیده ها را در عمق ارزشی آنان مشاهده کرد. محقق در روش مشاهده باید از سطح فراتر رود و به اعماق رسوخ کند دراهمیت روش مشاهده می توان گفت که روش مشاهده نه تنها خود به طور مستقل می تواند یک منبع قوی و شیوه ای مناسب برای گردآوری اطلاعات در تحقیقات اجتماعی باشد، بلکه گاهی نیز به عنوان یک روش تکمیلی درکنار سایر روشهای گردآوری اطلاعات نیز مورد استفاده قرار میگیرد. درمجموع می توان گفت که مشاهده به عنوان یکی از مهم ترین و مفید ترین روشهای تحقیق درعلوم انسانی و اجتماعی است.
منابع:
1- ازکیا، مصطفی ودربان آستانه، علیرضا (1382) روش های کاربردی تحقیق، تهران: انتشارات کیهان.
2- رفیع پور، فرامرز (1382) تکنیک های خاص تحقیق درعلوم اجتماعی، تهران: انتشارات شرکت سهامی.
3- حافظ نیا، محمدرضا (1381) مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، تهران: انتشارات سمت.
4- ساروخانی، باقر (1381) روش های تحقیق درعلوم اجتماعی، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
5- کتبی، مرتضی (1376) مشاهده درحین مشارکت، فصلنامه علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی، شماره 9.
6- کی یین، رابرت (1378) طرح تحقیق و روش های مورد پژوهی، ترجمه هوشنگ نایینی، تهران: انتشارات آینده پویان.
7- طالب، مهدی (1380) شیوه های علمی مطالعات اجتماعی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران .
8- طالقانی، محمود (1381) روش تحقیق نظری، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
1 . کتبی مرتضی، مشاهده درحین مشارکت، فصلنامه علوم اجتماعی، ش 9
—————
————————————————————
—————
————————————————————
18