توسعه سیاسی از دیدگاه امام علی (ع)
1. عدالت و نقش آن درنظام سیاسی
2. ظلم و عقب ماندگی
3. عواملی که باعث پیشرفت یا عدم پیشرفت می گردد .
4. مهمترین موانع رشد و توسعه
5. روحیه تملق و چاپلوسی و ستایش
6. مردم و توسعه سیاسی از دیدگاه امام علی (ع)
7. نخبگان و توسعه سیاسی از دیدگاه امام علی (ع)1
عدالت و نقش آن درنظام سیاسی 1
حضرت علی (ع) عدل را " رستگاری و کرامت " ، " برترین فضایل " ، " بهترین خصلت " و "بالاترین موهبت الهی " می دانند و آن را "مانوس خلایق " و رعایت آن را موجب "افزایش برکات " ذکر می فرمایند . به نظر علی (ع) جوهره و هسته اصلی ایمان ، عدالت است و تمام نیکویی ها ازآن سرچشمه می گیرند . به اعتقاد حضرت علی (ع) ملاک حکمرانی ، عدل است . و عدالت محکمترین اساس و بنیانی است که درنظام اجتماعی وجود دارد . خداوند تعالی عدالت را سبب قوام امور زندگانی مردم قرار داده تا از ظلم ، نابسامانی و گناه درامان بمانند . و احکام و قوانین به وسیله عدالت احیا و اجرا گردند .
رعایت عدالت از سوی رهبران و نخبگان سیاسی درسطوح مختلف سیستم سیاسی و جامعه ، آثار و نتایج فراوانی به دنبال دارد .
درمورد تاثیرات عدالت برتداوم قدرت و حکومت ، امام علی (ع) معتقدند که ؛ " هیچ چیزی همانند عدالت دولتها را محافظت نمی کند . " و عدل چنان سپر محکمی است که رعایت آن موجب تداوم قدرت و اقتدار نظام سیاسی می گردد . امام مهمترین و فراگیرترین اثر عدالت در سازندگی و اصلاح جامعه متبلور می شود چرا که " عدل سبب انتظام امور مردم و جامعه می باشد و" هیچ چیز به اندازه عدالت نمی تواند مردم را اصلاح " نماید . اجرای عدالت ؛ " مخالفتها را از بین می برد و دوستی و محبت ایجاد می نماید . " و درعمران و آبادانی ، توسعه اقتصادی و صنعتی تاثیر بسزایی دارد . اگر عدالت درجامعه اجرا نشود ظلم و ستم جای آن را خواهد گرفت و ظلم جز آوراگی و بدبختی و درنهایت خشونت چیزی ، به دنبال نخواهد داشت .
ظلم و عقب ماندگی
به عقیده حضرت علی (ع) ، مهمترین عامل عقب ماندگی ، تشتّت و انحطاط کشورها ظلم است . چون تمام امور از مسیر اصلی و واقعی خود خارج شده اند . امام علی (ع) بدترین نظام سیاسی را نظامی می داند که درآن ظلم وجود دارد و تنها را ه حلی که برای جوامع عقب مانده ارائه می دهد ، برگشتن به راه عدالت است . با قبول این دو مقدمه از دیدگاه علی (ع) ، برای رفع عقب ماندگی و رسیدن به مراحل رشد ، کمال و توسعه ، باید نظام سیاسی به عدالت بازگشته و تمام اجزای آن و هرکس و هرچیز درجای واقعی خود قرار گیرد . به عقیده حضرت علی (ع) با وجود ظلم در سطح سیاسی ، نه تنها جامعه را ه به سوی رشد و توسعه نخواهد برد ، بلکه تمام امور دین و دنیای مردم آشفته گردیده و نظام جامعه از مسیر خود منحرف می شود .
بنا براین ، نخبگانی که ظالم و گمراه باشند جامعه را به دنبال خود می کشاند و تاثیر ظلم و اشتباهات آنها درعقب ماندگی کشور صد چندان است ، پس دردرجه اول رهبران باید از ظلم پرهیز نموده و با از بین بردن ظلم و بی عدالتی درسطح سیستم ، عدالت را حاکم سازند .
اصل شایستگی و لیاقت درنظام سیاسی
حضرت علی (ع) براین اعتقاد است که دردرجه اول رهبری جامعه و بعد به ترتیب تمام پست های مدیریت جامعه و نظام سیاسی ، کارهای تخصصی هستند که هرکدام افراد خاص خود را می طلبند ، و هر پستی به تناسب ، نیاز به توان ، خلاقیت ، شایستگی و تخصص خاصی دارد و جایز نیست ، افراد هرکدام به جای دیگری نشینند . درغیر این صورت جامعه مسیر اصلی رشد ، توسعه و کمال را نخواهد پیمود ، حضرت علی (ع) مدیریت جامعه و اداره آن را ، به سنگ آسیا و محور آن تشبیه کرده و معتقد است که همچنان که سنگ آسیا فقط حول محور خود به چرخش در می آید و درصورت بزرگتر بودن سنگ یا کج و معوج بودن محور ، سنگ نمی چرخد و درصورت ضعیف بودن می شکند . مدیران جامعه و نخبگان سیاسی نیز محورهای جامعه هستند که باید هرکدام برای آن کار مناسب بوده ، و از توان ، خلاقیت و شایستگی لازم برخوردار باشند . درغیر این حال ضعف ، نارسایی ، بی عدالتی ، بی قانونی و پوسیدگی درونی ، جامعه و تشکیلات اداره آن را فرا گرفته و افراد لایق کنج عزلت اختیار می کنند . طبیعی است که درچنین جامعه ای از رشد ، توسعه و کمال خبری نخواهد بود .
عواملی که ممکن است باعث پیشرفت یا عدم پیشرفت گردد .
1- اصل عدم وجود ظلم : ظلم بدین معنی که اجزاء و عناصر سیستم سیاسی درجای خود قرار نگرفته و درنتیجه با پایین آمدن کارایی سیستم ، روند رشد ، توسعه و کمال کند شده یا حتی ممکن است راه انحطاط و عقب پیگرد بپیماید . برای جلوگیری ازاین آفت ، باید هرگونه ظلمی را در هر جزئی از مجموعه از بین برد .
2- اصل لیاقت و شایستگی (تخصص گرایی کارکردی ): به این معنی که درتمام اجزای نظام سیاسی مناسب ترین و کارایی ترین افراد هرکدام در جای واقعی خود قرار گیرند ، به گونه ای که بهتر ازآن مسیر نباشد . هرفردی به کار تخصصی خود پرداخته و هربخشی فقط وظایف خود را بخوبی انجام دهد .
3- عدم حاکمیت افراد نالایق : به همان میزان که اصل لیاقت و تخصص گرایی می تواند موجب رشد ، توسعه و کمال جامعه گردد ، حاکمیت افراد نالایق ، یا عناصری که درسیستم سیاسی مسولیتی بیش از حد و توان و ظرفیت خود اشغال کرده اند ، نیز موجب انحراف ، انحطاط و عقب ماندگی است .
4- اصل نظارت و پاسخگویی : نظام سیاسی باید از داخل ، عملکرد اجزایش را به شدت کنترل کرده ، و هر بخشی از کارش ضعیف بود یا کارایی لازم را نداشت اصلاحات لازم انجام گرفته و عناصر آن تعویض گردند . با نظارت دقیق برعملکرد اجزای نظام سیاسی ، باید عملکرد خوب ، متوسط ، ضعیف و بد فرق گذاشته شود ، و نیکوکار و بدکار برابر نباشند . باید افراد به اندازه کیفیت کارشان مورد تشویق و حمایت قرار گیرند . گرفته یا تنبیه گردند و کیفیت عملکرد افراد نباید تحت تاثیر شخصیتشان قرار گیرد . چه بسا فرد سرشناسی نتواند کاری را خوب انجام داده یا کارگزار گمنامی کار فوق العاده از خود ارائه دهد .
5- اصل برخورد با سهل انگاران و متخلفین : کار خوب فرد یا افرادی ، نباید به اسم اشخاص دیگر تمام شود . متخلفین درهرسطحی ، باید مورد تعقیب و مجازات قرار گیرند و تمام عناصر سیستم سیاسی درمقابل کوچکترین اقدام خود مسوول و پاسخگو هستند . دراین صورت سیستم سیاسی جایگاه اصلی خود را بازیافته ، به نقاط ضعف و قوت خود – آن طور که هست – پی پرده و با شناسایی قابلیتها و برنامه هایی درجهت اصلاح ، توان خود را افزایش داده و رشد ، توسعه و کمال ، زودتر حاصل می گردند .
6- اصل قانون گرایی : برابری همه اعم از رهبران و مردم درمقابل قانون و اجرای عملی آن به طور یکسان ، عدم سوء استفاده افراد یا اقشاری از قانون حتی رهبران و احترام به قانون ، از مصادیق قانون گرایی است . قانون باید حقوق همه مردم را تضمین کرده به آسانی نخبگان سیاسی را پای میز محاکمه کشانده و حتی درصورت تخلف محکوم نماید0
7- اصل حاکمیت گفتمان و پرهیز از خشونت : نظام سیاسی باید با حاکم کردن عقل ، منطق ، مفاهمه و گفتگو درجامعه هنگام بروز اختلاف نظرها و تضارب افکار و اندیشه ها ، از هرگونه خشونت خشونت و توسل به قوه قهریه اجتناب نماید . مردم باید از تمام جنبه ها احساس امنیت و آرامش نموده تا بتوانند با آزادی کامل دیدگاههای خود را – اگرچه برخلاف نظر حکومت باشد – بیان کنند . حکومت باید با حالت پدرانه خود ، حتی از خطاها و جسارتهای مردم چشم پوشی نماید . استفاده از نیروی قهریه فقط درصورتی جایز است که امنیت و آزادی مردم به خطر افتاده و تامین آنها به هیچ عنوان از راههای مذاکره میسر نباشد .
8- اصل مشارکت درتصمیم گیری : مردم و به خصوص دانشمندان و متخصصان ، باید درتصمیم گیریها و سیاستگذاریهای سیستم و رهبران ، شرکت داشته باشند . این مشارکت ممکن است به صورت مشورت ، وجود مشاورین ، وجود مجالس مشاوره ، وجود مجالس قانون گذاری و ….. باشد . تا کید می شود رهبران باید به افرادی که نظریات صریحشان را – اگر چه تلخ و ناخوشایند باشد – برای ایشان ادا می کنند بیشتر میدان داده ، و آنان را به خود نزدیک سازند .
9- اصل حفظ اموال بیت المال : توجه و نظارت به مسائل مالی و بیت المال درسیستم سیاسی باید به گونه ای باشد که حتی یک ریال ازآن مورد سوء استفاده و حیف و میل قرار نگرفته یا درمواردی غیر ضروری هزینه نشود . عاملین آن مسوول و پاسخگو خواهند بود و درصورت تخلف – درهر سطحی که باشند – مجازات می شوند .
10- اصل محوریت انسان دربرنامه های اقتصادی : یکی از پیش شرطهای تکامل جامعه انسانی ، دستیابی جامعه به رفاه نسبی اقتصادی است . از دیدگاه علی (ع) درتمام برنامه های توسعه اقتصادی " انسان " جایگاه اصلی را داراست .
مهمترین موانع رشد و توسعه :
حضرت علی (ع) که متوجه عقب ماندگی ساختار فرهنگی چامعه شده بود و بخوبی میدانست که دلیل آن ، سنتهای غلط جامعه و تعصبات کور جاهلیت است ، برای اصلاح زیربنای این ساختار ، دو سیاست در پیش گرفت :
سیاست اول امام (ع) که گاهی با عکس العملهای تند مخالفان روبرو می شد ، مبارزه با قبیله گرایی ، سنت ها و تعصبات قبیله ای و فروریختن ارزشهای بود که مردم با پایبندی و تقویت آنها ، موجب قدرتمند شدن روسای قبایل و فرصت طلبان می شدند سیاست دوم امام (ع) جایگزینی ارزشهای نوین عقلانی و درستی بود . یکی از مهمترین موانع رشد، توسعه و کمال ، سنتهای غلط و خرافاتی است که درجان مردم رسوخ کرده و جامعه دست به گریبان آنهاست ، هدف امام علی (ع) زدودن این خرافات و پایه گذاری زندگی مردم براساس عقل و علم بود .
از دیگر برنامه های حضرت علی (ع) درجهت رشد و تعالی فرهنگ جامعه ، حاکم نمودن عقل ، منطق ، مفاهمه و گفتمان بین افراد و گروههای مخالف و متعارض بود .
روحیه تملق ، چاپلوسی و ستایش
مهمترین آفت رهبران و نظام سیاسی که یکی از عوامل اصلی عقب ماندگی برخی از کشورهای جهان سوم نیز به شمار می رود رواج روحیه تملق و چاپلوسی است . این خصوصیت موجب می شود خوب و بد ، درست و نادرست ، لایق و نالایق ، شریف و دنی و حق و باطل مشتیه شده و درآن مجموعه نامعلوم . آب گل آلود ، افراد پست ، منافق ، چاپلوس و هرهری مذهب ، نهایت بهره برداری را بنماید ، که استفاده این نااهلان به بهای لگدمال شدن حیثیت افراد فاضل و با شخصیت ، طرد عناصر لایق ، و عقب ماندگی کشور تمام خواهد شد .
این پدیده زشت اثرات مخربی برنظام سیاسی ، نخبگان سیاسی و شخصیت اخلاقی مردم برجای می گذارد . درچنین جامعه ای ، انسانها تحقیر شده ، گوهر عزت آنها به تاراج رفته ، عرصه برافراد شایسته تنگ شده و میدان برای افراد بی لیاقت باز می شود . جامعه به یک جامعه ظالم پرور تبدیل شده و نخبگان سیاسی هیچگاه واقعیتها را درک نخواهند کرد .
مردم و توسعه سیاسی از دیدگاه امام علی (ع) :
1- اصل مشارکت سیاسی : مردم به سرنوشت خود حاکم بوده و در چارچوب احکام اسلام هر که را صلاح بدانند می توانند به رهبری جامعه خود برگزینند ، این انتخاب برای رهبران و مدیران سطوح پایین تر نیز صادق است . رضایت مردم از رهبران درانتخاب ضروری بوده و پس از مشروعیت الهی یکی از ارکان مشروعیت رهبران مشروعیت مردمی است . نکته مهم این است که باید سطح فرهنگ ، آگاهی و شناخت مردم افزایش داد تا به دور از تاثیر تبلیغات و احساسات ، با تدبر و تفکر و اندیشه ، اداره امور خود را به دست بهترین ، لایق ترین و مناسب ترین فرد بسپارند .
2- اصل تعهدات متقابل : رهبران و مردم دارای حقوق و تعهدات متقابلی هستند که باید رعایت نمایند . رهبران و مدیران از هیچ حقوق و امتیاز ویژه ای نسبت به مردم برخوردار نبوده و امتیازات آنها صرفاً جهت اداره کشور می باشد نه حقوق شخصی . مهمترین تعهد نخبگان سیاسی ، رساندن جامعه به رشد ، پیشرفت و کمال است ، درصورت عمل کردن حاکمان به تعهدات خود به طور کامل و بدون هیچگونه تعلل ، مردم نیز باید به تعهدات خود که مهمترین آن اطاعت از رهبران است عمل نمایند ، یعنی ؛ اطاعت مردم منوط به انجام وظیفه حاکمان به طور کامل است ، درغیر این صورت ، مردم می توانند به تعهدات خود عمل نکرده و حتی رهبران و مدیران را برکنار نمایند .
3- اصل " انسان " محور توسعه : توسعه انسانی مهمترین جایگاه را دراندیشه ها و برنامه های علی (ع) داراست . تمام اقدامات و سیاستگذاریها ی علی (ع) ، درجهت رشد و تعالی و کمال انسان تنظیم و اجرا می شد ، ابعاد مادی توسعه نیز به خاطرکمال و تعالی انسانی است در این راستا ، بالابردن سطح فرهنگ ، شناخت ، آگاهی و شعور اجتماعی مردم به خاطر سنتهای غلط و تعصبات جاهلی ، رواج علم گرایی و عقل گرایی درجامعه ، از بین بردن روحیات تملق ، چاپلوسی و حقارت انسانها و ایجاد روحیه ظلم ستیزی ، عزت نفس و شخصیت والای انسانی درمردم ، از رئوس برنامه های توسعه انسانی است .
4- اصل عقل گرایی : عقل جزء ماهیت انسان بوده و مهمترین نقش را در زندگی انسان داراست . عقل گرایی باید وارد تمام عرصه های فردی و اجتماعی انسان شده ، تا مردم با گزینش عقلانی ، تصمیم گیری صحیح و برخورد منطقی با مسائل ، نوعی عقل گرایی رادر تمام سطح جامعه – اعم از نظام سیاسی ، نهادهای اجتماعی ، زندگی شخصی و ….. حاکم نمایند .
5- اصل علم گرایی : علم گرایی نیز از ارزش و اهمیت خاصی برخوردار است . علاوه برحاکمیت علم دراداره اجزای مختلف سیستم ، باید فرهنگ علمی ، نگرش علمی و احترام به دانش و یافته های آن درتمام سطح جامعه حاکم گردد .
6- اصل ظلم ستیزی : اگر عقل گرایی و علم گرایی لازم درجامعه به وجود بیایند ، مردم از حاکمانی که ظالم بوده و نظام سیاسی و جامعه را به سقوط ، انحطاط و عقب ماندگی می کشانند ، اطاعت نکرده و حتی آنها را برکنار خواهند نمود . چرا که کار اینها دقیقاً برخلاف جهت رشد ، توسعه و کمال است .
7- اصل آزادی : یکی ازاصول خدشه ناپذیر که بدون آن تکامل و تعالی امکان پذیر نبوده و خود نیز مرحله ای از توسعه و تکامل است وجود آزادیهای سیاسی است . درسایه آزادی ، انسانها هویت و شخصیت واقعی خود را بازیافته و با شکوفایی استعدادها ، خلاقیتهای خود بروز می دهند . نظامهای سیاسی نباید تحت هیچ عنوانی آزادیهای سیاسی را محدود نمایند ، مگر اینکه افرادی با سوء استفاده از آن مخل نظم و امنیت اجتماعی شده و دست به کشتار و ترور بزنند .
نخبگان و توسعه سیاسی از دیدگاه امام علی (ع)
1- اصل محوریت نخبگان : رهبران مرکز نقل و محور جامعه بوده و توسعه و کمال با انحطاط و عقب ماندگی جامعه به آن بستگی دارد . حاکمان مسوول هرگونه فساد ، بی عدالتی و ظلم درنظام سیاسی و اجتماع هستند . اگر نخبگان خود توسعه گرا و کمال یافته نباشند توسعه و کمالی حاصل نخواهد شد .
2- اصل نگرش انسانی به قدرت : اگر نگرش نخبگان به قدرت و انگیزه آنان از دستیابی به آن چیزی جز اجرای عدالت و رساندن جامعه به رشد ، توسعه و کمال باشد ، جامعه هیچگاه نمی تواند به آن مراحل دست یابد . درچنین جامعه ای دانشمندان و کسانی که لیاقت و توانایی رساندن جامعه به رشد ، توسعه و کمال را دارند مکلفند ساکت ننشسته ، و با دردست گرفتن قدرت به این امر مهم اهتمام ورزند .
3- اصل روابط متعالی با مردم : رهبران باید روابط نزدیک ، صمیمی و رویاروی با مردم را داشته باشند . آنها باید درمورد عملکرد خود مستقیماً پاسخگوی مردم بوده و مردم قادر باشند آنان را آزادانه مورد سوال قراد داده با حل مشکلات خود را از آنان بخواهند . نخبگان باید با از بین بردن کینه و دشمنی ، نسبت به مردم محبت داشته ، ودرمیان آنان و همراه با آنان زندگی نمایند ، حاکمان باید امر و نهی آمرانه پرهیز کرده و حسن ظن مردم نسبت به نظام سیاسی را جلب نمایند . از دیگر خصوصیات رهبران پذیرش حقیقت و عدم لجاجت ، منت نگذاشتن برمردم ، خود را به غفلت نزدن و شاهد دانستن مردم و تاریخ و نزدیک خود ساختن افرادی است که حقایق تلخ را خوشایند نخبگان نیست بیان می نمایند . مهمترین ویژگی نخبگان این است که خود تا حد لازم – توسعه گرا و کمال یافته و خواهان توسعه و کمال باشند .
4- اصل نفی گروههای غیرقانونی فشار : دریک نظام سیاسی مطلوب و توسعه یافته از دیدگاه حضرت علی (ع) ، گروههای غیر قانونی فشار از هر قشر و گروه و افرادی که باشند جایگاهی ندارند . کارگروههای غیر قانونی فشار تغییر منابع و امکانات درجهت اهداف و خواسته های خودشان است و این ، برخلاف عدالت بوده و از انسانیت و کمال به دور است . گروههای غیر قانونی فشار ، امور را از مسیر واقعی خود درنظام سیاسی خارج ساخته و درکارکرد آن اخلال به وجود می آورند
5- اصل نفی فریب و نیرنگ : مکر و حیله و پیمان شکنی به هر صورت که باشد مردود بوده و درسیاست داخلی نظام جایی ندارد . مهمترین هدف توسعه و کمال ، حاکمیت ارزشها و بازگرداندن بعد الهی شخصیت به اوست . با فریب و نیرنگ دوباره شخصیت الهی انسانها مسخ شده و مورد توهین واقع می شود . و این برخلاف اهداف اولیه است .
6- اصل شخصیت والای اخلاقی : نخبگان باید دارای فضائل اخلاقی بوده و از شخصیت انسانی و اخلاقی بالایی برخوردار باشند تا بتوانند جامعه را به رشد ، توسعه و کمال مورد نظر برسانند .
—————
————————————————————
—————
————————————————————