پاورپوینت اصول مدیریت در اسلام و دیدگاه امام علی علیه السلام

به نام خدا

اصول مدیریت در اسلام و دیدگاه امام علی علیه السلام

هنر و علم به کارگیری صحیح امکانات در جهت رسیدن به اهداف مورد نظر، به نحوی که با موازین اسلامی مغایرت نداشته باشد
مدیریت اسلامی

اگرچه در قرآن کریم از واژه مدیریت به صراحت نام برده نشده است، لیکن واژه عربی یُدبِّر که در این کتاب مقدس به کار رفته، به معنای هدایت، راهنمایی، اداره کردن، شروع، طراح و مهندس، راهبر، ارتشبد، تنظیم کردن، در استخدام و خدمت کسی بودن، خوب اداره کردن، صرفه جویی و در مقیاس اقتصادی در آوردن، تهیه یک طرح، هدایت عرصه کسب و کار و مانند اینهاست.
فلسفه مدیریت در اسلام

واژه یُدَبَّر در قرآن در چهارده آیه شریفه آمده است. سوره مبارکه یونس، آیات 3 و 31؛ سوره مبارکه رعد آیه 2 و سوره مبارکه سجده آیه 5 (23) خداوند در پیام آسمانی اش بعد از کلمه الله که 2700 بار تکرار شده، کلمه رب را بیشتر از هزار بار به میان آورده است.
فلسفه مدیریت در اسلام

مسئله ربوبیت یعنی تدبیر حاکم بر جهان ،و مفهوم اش این است که تمام عالم هستی، تحت مدیریت واحدی قرار دارد و مدیر الله است. واژه رب در اصل به معنی سرپرست، اصلاح کننده، مدیر و مدبّر چیزی است؛ و از ریشه تربیت به معنی پرورش چیزی، مرحله به مرحله تا به حد کمال برسد، گرفته شده است
فلسفه مدیریت در اسلام

حال یک مدیر خوب و شایسته کسی است که مانند پیغمبر بر اساس دستورات الهی تمام امکانات مادی و معنوی را در راه تربیت اسلامی "یعنی شکوفائی تمام استعدادهای انسان" و به حرکت در آوردن آنان در مسیر بندگی و صراط مستقیم الهی برای رسیدن به مقصود که همان قرب الی الله است به کار گیرد.
و این رسالتی است بسیار مهم، که بر دوش مدیران کشور نهاده شده تا در حد توان خود این وظیفه سنگین را به مرحله اجرا در آورند و سعادت دنیا و آخرت را تامین نمایند.

منظور از مدیریت اسلامی این است که مدیران شیوه اسلامی را در مدیریت، پیشه خود کنند و در هدفهای خود عدالت اجتماعی را مدنظر داشته باشند و مقصود نهایی آنها کسب رضایت خداوند باشد و خدمت به خلق را نوعی عبادت بدانند و زندگی و معیشت افراد در راستای این مدیریت تامین شود.
هدف نهایی در مدیریت اسلامی "تقرب الی الله" است. مدیر اسلامی‏، هم برای خدا کار می کند و هم خلق را به سوی او رهنمون می سازد‏، اگر مدیریت دینی و معنوی مردم را بر عهده داشته باشد هدفش رشد معنویت جامعه است و اگر مدیریتش در جهت سیاسی و اجتماعی باشد هدفش رشد سیاسی و اجتماعی خواهد بود و اگر مدیریتش در جهت اقتصادی باشد هدفش، رشد و شکوفایی اقتصادی است. خلاصه اینکه هدف در مدیریت اسلامی رشد معنوی‏، مادی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه است، آن هم در جهت رضایت خداوند.

برنامه ریزی: «ظرافت و دقت در برنامه ریزی، از امکانات بهتر است.» (حضرت علی ع)
سازماندهی: «بدان که جامعه تحت نظارت تو به طبقات مختلفی تقسیم شده اند و کار هیچ گروهی جز با گروه دیگری به کمال نمی رسد، و هیچ دسته ای از دسته ای دیگر بی نیاز نیست.» (حضرت علی ع(
اصول مدیریت در قرآن و احادیث

مشورت و شورا: «هیچ پشتیبانی قوی تر از مشورت نیست و هیچ عقلی بهتر از تفکر و تدبیر نیست.» (پیامبر اکرم ص)
«با عاقل مشورت کنید و مخالفت با او موجب پشیمانی است.» (پیامبر اکرم ص)
«هرکس مشورت نکند پشیمان می شود.» (پیامبر اکرم ص)
اصول مدیریت در قرآن و احادیث

تصمیم گیری: در کارها مشورت نما، لیکن آنچه تصمیم گرفتی با توکل به خدا انجام ده؛ که خدا آنان را که به او اعتماد کنند دوست دارد؛ و یاوری کند. (آل عمران آیه 159)
اگر صبر پیشه کرده و پرهیز کار شوید ،البته پیروز خواهید شد، که آنها اسباب تصمیم گیری در کارهاست
اصول مدیریت در قرآن و احادیث

ارزشیابی: هرکس ایمان قوی و حُسن عمل دارد، آزمایش او شدیدتر است. و هرکس ایمانی ضعیف و عملی اندک دارد؛ آزمایش او ساده تر است. (پیامبر اکرم ص)
اصول مدیریت در قرآن و احادیث

کنترل و حسابرسی: پس کارهای کارگزارانت را تحت نظر بگیر، و بازرسانی مخفی از کسانی که اهل صدق و وفا هستند، بر آنان بگمار، چرا که زیرنظر داشتن امور کارگزاران به صورت پنهانی و مخفی، آنان را وادار به امانتداری و مدارا با رعیت می نماید. (حضرت علی ع)
اصول مدیریت در قرآن و احادیث

انگیزش کارکنان: «هرگز نیکوکار با بدکار نزد تو مساوی نباشد، زیرا چنین تسویه ای نیکوکاران را به انجام کارهای نیکو بی رغبت، و بدکاران را به کارهای زشت تحریک و تشویق می نماید، و هر گروه از نیکوکاران و بدکاران را به چیزی ملزم کن که خود را به آن ملتزم ساخته اند
اصول مدیریت در قرآن و احادیث

انسان و کاربرد باورها و اعتقادات وی در مدیریت
از آنجایی که موضوع اصلی مدیریت (( انسان)) است لذا بحث در خصوص مدیریت ، مرتبط بر شناخت انسان است در واقع شناخت انسان از جهاتی پیش نیاز مدیریت است. مدیریت متضمن بایدها و نبایدهایی در رفتار فردی و اجتماعی و سازمانی افراد است لذا بر مبنای باورها و اعتقادات افراد، اصول و سبک مدیریت اسلامی بر اساس نوع (( نگاه اسلام به انسان)) شکل خواهد گرفت.

آشنایی با نهج البلاغه
این کتاب جلیل، مجموعه ای است از سخنان سید مولای ما،امیرمومنان، علی بن ابی طالب ( کرم الله وجهه) که سیدشریف رضی از سخنان متفرق آن حضرت، گزینش و گردآوری کرده و نام آن را نهج البلاغه نهاده است.
روش شناسی در نهج البلاغه
در این روش، موضوعی خاص، مورد نظر قرار می گیرد و به نهج البلاغه عرضه می شود و کلیه مطالبی که مستقیم یا غیر مستقیم، موضوع مورد نظر را تبیین می کند، استخراج می شود و پس از بررسی دسته بندی می شود و سپس جمع بندی آن مطالب ارائه می شود.

دین و شناخت خدا
سرآغاز دین خداشناسی است، و کمال شناخت خدا، باور داشتن او، و کمال باور داشتن خدا، شهادت به یگانگی اوست، و کمال توحید اخلاص، و کمال اخلاص خدا را از صفات مخلوق جدا کردن است.

علت سکوت و کناره گیری از خلافت
پیامبر(ص) خطاب به حضرت علی(ع) فرمودند: اگر در امر حکومت کار به جدال و خونریزی کشیده شود، سکوت کن.
بر اساس فرمایش حضرت علی (ع) ثقل اکبر، قرآن و ثقل اصغر عترت پیامبر(ص) می باشد.
خطبه 164- برترین انسان ها
پس بدان برترین بندگان خدا در پیشگاه او رهبر عادل است که خود هدایت شده و دیگران را هدایت می کند، و بدترین مردم نزد خدا رهبر ستمگری است که خود گمراه است و مایه گمراهی دیگران نیز می باشد.
اجل نگهبان خوبی است(حکمت 306)

حکمت 78- آزادی و اختیار انسان
خداوند بندگان خود را فرمان داد در حالی که اختیار دارند و نهی فرمود تا بترسند و چیز دشواری را تکلیف نفرمود.
حکمت 47- ارزش های والای انسانی
و درود خداوند بر او فرمود: ارزش مرد به اندازه همت اوست، و راستگویی او به میزان جوانمردیش، و شجاعت او به قدر ننگی است که احساس می کند، و پاکدامنی او به اندازه غیرت اوست.
و درود خدا بر او فرمود: قناعت ثروتی است که پایان نمی پذیرد ( حکمت57)

حکمت 147- اوصاف انسان های بی ارزش
اقسام مردم ( مردم شناسی) : مردم سه دسته اند، دانشمندان الهی و آموزنده ای بر راه رستگاری و پشه های دست خوش باد و طوفان و همیشه سرگردان، که به دنبال هر سرو صدایی می روند.
ارزش والای دانش : دانش بهتر از مال است، زیرا علم تو را نگهبان است، و مال را تو باید نگهبان باشی، مال با بخشش کاستی پذیرد اما علم با بخشش فزونی گیرد.
ارزش دانشمندان : ثروت اندوزان بی تقوا مرده گرچه به ظاهر زنده اند، اما دانشمندان! تا دنیا برقرار است زنده اند، بدن هایشان گرچه در زمین پنهان اما یاد آنان در دل ها همیشه زنده است.
نامه 53- اخلاق رهبری با انسان ها ( روش برخورد با مردم) به مردم نگو، به من فرمان دادند و من نیز فرمان می دهم، باید اطاعت شود، که این گونه خودبزرگ بینی دل را فاسد، دین را پژمرده، و موجب زوال نعمت هاست.

اعتقاد و باور به خدا ( خداباوری)
اساس دین اسلام بر خداپرستی و توحید استوار است و هدف خلقت، خداپرستی و عبادت خداوند کریم است.
اصل(( اعتقاد به یگانگی خداوند)) پایه و اساس هر رویکرد و پارادایم مدیریت اسلامی است که بر تمام اصول و فنون و روش ها حاکم است.

اعتقاد به قدرت و نظارت خداوند
چنان آشکار است که فراتر از او چیزی نیست و چنان نهان است که مخفی تر از او یافت نمی شود.
اقرار به عظمت خداوند: شناخت انسان به قدرت خداوند او را خاضع و متواضع خواهد کرد.
" هر واحد و تنهایی جز او اندک است و هر عزیزی جز او ذلیل و هر نیرومندی جز او ضعیف و ناتوان است"
ترس از خدای متعال : ترس از خداوند لازمه عدالت مداری یک مدیر اسلامی است.
هرگاه خدا بخواهد بنده ای را خوار بگرداند دانش را از او دور می گرداند( حکمت 228)

آخرت گرایی
صفات پرهیزکاران : نفس او از دستش به زحمت ولی مردم از او در آسایشند برای قیامت خود را به زحمت می افکند ولی مردم را به رفاه و آسایش می رساند. پرهیزکاران گرامی ترین افراد نزد خدا هستند.
فلسفه وجودی انسان انجام عمل نیکوست.
مدیر اسلامی در مجموع دنیا را فرصت طلایی و در عین حال کوتاه می داند.
روحیه تعادل در اثر آخرت گرایی در انسان ایجاد می شود.
روحیه مبارزه با ستمگری از آثار آخرت گرایی است.

روحیه گشایش کار با توکل به خدا باعث می شود حتی در سخت ترین شرایط، امید و نشاط داشته باشد، همین روحیه امید و نشاط، باعث تلاش حداکثر خواهد شد که نتیجه آن خروج منطقی از بحران است.
وقتی انسان خود را وابسته کامل به خدا دانست، روحیه استقلال و آزاد اندیشی در او تقویت می شود.
مدیر آخرت گرا می داند مقام، دائمی نیست و یک فرصتی است برای کسب ره توشه آخرت لذا به منابع فردی فکر نمی کند و سعی می کند از امکانات و توانمندی ها در جهت حاکمیت ارزش های الهی و اهداف مقدس سازمان بهره گیرد.

فرد آخرت گرا، نه تنها به دنبال اصلاح خود است، بلکه با توجه به روحیه امر به معروف و نهی از منکر عامل رشد و پویایی و بالندگی جامعه خواهد شد.
استجابت دعا بزرگترین ابزار تقویت روحیه و امید به آخرت است.
مفهوم آخرت گرایی : آخرت گرایی یعنی توجه به اینکه دنیا مزرعه آخرت است و هرچه بکاری در آخرت توشه راه تو می شود.
آثار آخرت گرایی در رفتار سازمانی : آخرت گرایی روحیه تیمی را تقویت می کند کم کاری را کاهش داده، هدف های فردی و سازمانی را تلفیق می کند.

سیره و اخلاق رسول اکرم(ص)
سیره و اخلاق رسول اکرم(ص) به عنوان الگوی برتر مدیریت مطرح است. یکی از شاخص های پراهمیت در پیشرفت اسلام، اخلاق، منش و کلام دلاویز و پرجاذبه رسول اکرم(ص) و ائمه اطهار با انسان هاست.
سه چیز در پیشرفت اسلام نقش به سزایی داشت :
اخلاق پیامبر(ص)
شمشیر و مجاهدات حضرت علی (ع)
انفاق ثروت حضرت حضرت خدیجه(س)
بی تکلفی پیامبر : وقتی فردی وارد جمع می شد اگر پیامبر را نمی شناخت، نمی توانست تشخیص دهد پیامبر در کجای مجلس نشسته اند.
قاطعیت پیامبر : عده ای خدمت آن حضرت رسیدند و گفتند: ما به تو ایمان می آوریم به شرط این که بت ها را عبادت کنیم و نماز نخوانیم اما پیامبر(ص) نپذیرفتند زیرا حاضر نبودند حتی به قیمت زیاد شدن پیروان بخشی از آموزه های مکتب اسلامی آسیب ببیند.
پیامبر اکرم(ص) هدف از بعثت خود را کامل کردن مکارم اخلاق بیان کرده اند (( من برای کامل کردن فضایل اخلاقی مبعوث شده ام.))

ویژگی امامت و امام علی(ع)
خطبه 173- ویژگی ها و شرایط امامت : ای مردم! سزاوارترین به خلافت، آن کسی است که در تحقق حکومت نیرومندتر، و در آگاهی از فرمان خدا داناتر باشد.
خطبه 200- اصول گرایی امام در مشی سیاسی
سوگند به خدا! معاویه از من سیاستمدارتر نیست، اما حیله گر و جنایت کار است، اگر نیرنگ ناپسند نبود، من زیرک ترین افراد بودم ولی هر نیرنگی گناه و هر گناهی نوعی کفر و انکار است.
خطبه 37- اعلان اصول سیاست اجتماعی توحیدی امام
ذلیل ترین افراد نزد من عزیز است تا حق او را بازگردانم و نیرومند در نظر من پست و ناتوان است تا حق او را بازستانم.
حکمت 117- افراط و تفریط در نزد امام ممنوع
دو تن به خاطر من به هلاکت رسیدند : دوست افراط کننده و دشمن دشنام دهنده.
خطبه128- امام و وحدت اجتماعی
آگاه باشید! هرکس که مردم را به شعار تفرقه و جدایی دعوت کند او را بکشید، هرچند زیر عمامه من باشد.

بخش سوم
حکومت عدل امام زمان(عج)
انتظار، مهمترین فلسفه امید و عدالت خواهی در مدیریت اسلامی است.
انتظار، نهایت آرمان مدیر اسلامی است که رسالت و افق دید او را تعیین می کند.
عشق به حضرت مهدی(عج) و حکومت حقش مهمترین انگیزه تشکیل و اداره حکومت و جامعه اسلامی است.
خطبه 182- وصف حضرت مهدی(عج)
زره دانش برتن دارد، و با تمامی آداب، و با توجه و معرفت کامل آن را فرا گرفته است، حکمت گمشده اوست که همواره در جستجوی آن می باشد.

فصل پنجم
آیین حکومت داری، حکومت و مدیریت
تشکیل حکومت یکی از اهداف مدیریت اسلامی است که بدون آن امکان اجرای اوامر و دستورات الهی محدود یا غیر ممکن است. در مکتب اسلام سیاست بخشی از دین است همان طور که شهید مدرس فرمود دیانت ما عین سیاست ماست و سیاست ما عین دیانت ماست.
حکمت 176- ابزار ریاست و حکومت
بردباری و تحمل سختی ها، ابزار ریاست است.
نامه 50- مسئولیت های رهبری و نظامیان
مشاوره و تبادل نظر با سطوح مختلف سازمانی در اداره امور، مگر در خصوص موارد دارای حکم شرعی.

اطلاع رسانی به افراد و پرهیز از پنهان کاری مگر در مسائل استراتژیک.
پرداخت به موقع حقوق مادی و معنوی کارکنان، برقراری مساوات و عدالت در میان افراد و ارزش دادن به قابلیت ها و شایستگی ها، برخورد قاطع با افراد خطاکار و مجازات به موقع آنها.
روش صحیح مدیریت، چشم پوشی از اشتباهات افراد، بسته به نوع و اهمیت آن ها، حفاظت از منافع و خواسته های افراد و جلوگیری از استثمار نیروی کار، عدم تعجیل در تصمیم گیری ها و بررسی همه جانبه مسائل، پیش از اتخاذ موضع، مردم داری در اجرای سیاست ها، دادن فرصت به افراد برای اصلاح، نظارت و بازرسی بر کارگزاران است.

خطبه 169- اخلاص در پیروی از امام
همانا حکومت الهی حافظ امور شماست، بنابراین زمام امور خود را بی آن که نفاق ورزید یا کراهتی داشته باشید به دست امام خود سپارید.
تمام کارهای نیکو و جهاد در راه خدا، برابر امر به معروف و نهی از منکر، چونان قطره ای بر دریا مواج و پهناور است.
در میان حقوق الهی، بزرگترین حق، حق رهبر بر مردم و حق مردم بر رهبر است.

اثرات مطلوب اداء حقوق رهبری و مردم در قبال یکدیگر عبارتند از :
عزت یافتن حق در جامعه
پدیدار شدن راه های دین
برقراری عدالت
پایداری سنت پیامبر
اصلاح امور مردم
امیدواری ملت به تداوم و پایداری حکومت
ناامیدی دشمنان در رسیدن به اهداف خود

عواقب عدم رعایت حقوق رهبر و مردم در جامعه اسلامی در قبال یکدیگر عبارتند از :
از بین رفتن اتحاد ملی
بالا گرفتن ظلم و ستم
افزایش نیرنگ و بدعت در دین
کمرنگ شدن سنت پیامبر
پیروی از هوا و هوس و ارجحیت یافتن منافع شخصی بر منافع اجتماعی
از بین رفتن تدریجی دین
افزایش مشکلات روحی
بی تفاوت شدن مردم و مسئولان نسبت به رواج بی عدالتی در جامعه
رواج فساد در جامعه
خوار و زبون شدن افراد نیکوکار و به قدرت رسیدن افراد فاسد( مصداق کیفر الهی)

ضرورت ها و ارزش ها
حکمت 151- ضرورت آینده نگری : هر کس را پایانی است، تلخ یا شیرین.
خطبه 176- ضرورت اخلاق نیک : با اخلاق نیک می توان خدا، خلق خدا و هم خود را شاد کرد و موفق و سربلند شد.
خطبه 169- ضرورت اطاعت از رهبری : در مدیریت برای حفظ یکپارچگی و انسجام گروه و سازمان اصل مهم اطاعت از رهبری و اعتماد به او ضروری است.
تقوا دژی محکم و شکست ناپذیر است.
خودبزرگ بینی و غرور، مخالف راستی و آفت عقل است.

نامه 13- ضرورت رعایت سلسله مراتب فرماندهی : من مالک اشتر پسر حارث را بر شما و سپاهیانی که تحت امر شما هستند فرماندهی دادم. گفته او را بشنوید و از فرمان او اطاعت کنید.
حکمت337- ضرورت عمل گرایی : دعوت کننده بدون عمل، چون تیر انداز بدون کمان است.
لازمه رسیدن به هر هدفی استقامت است.
اعتقادات مدیر اسلامی :
نظام هستی ناشی از اراده خداوند است ( توحید)
مبنای حرکت بشر در جهان، عقل و وحی است ( نبوت و امامت)
نظام تنبیه و تشویق وجود دارد ( عدل و معاد)

رکن اصلی هر سازمان انسان ها هستند.
استفاده به موقع از فرصت ها رمز موفقیت و پیروزی مدیران است.
ترسناک ترین تنهایی، خود پسندی است و گرامی ترین ارزش خانوادگی، اخلاق نیکوست.
ارزشمندترین بی نیازی، عقل است و بزرگترین فقر، بی خردی است ( حکمت38)
بخشندگی نگهدارنده آبروست (حکمت211)
موفقیت در کارها سه رکن دارد علاقه، استعداد و پشتکار.
در نظر داشتن خدا در امور، بهترین مرجع کنترل درونی (خودکنترلی) است.

اخلاق اجتماعی و سیاسی مدیر
یکی از مهمترین عناصر جذب انسان ها رعایت اخلاق است. ارتباط با مردم مهمترین مهارت هر مدیر در سطح جامعه و سازمان است.
علل سقوط جامعه
اخلاق پست زمامداران
اختلاف و پراکندگی میان افراد
نفاق و دورویی
ضعف در دین و ایمان
علل تضعیف جامعه
کمرنگ شدن نیکی و خیر و افزایش شر و بدی
پررنگ شدن مکر و فریب شیطان
عدم شکرگزاری و کفران نعمت های خداوندی
دوری از خدا و توجه به ظواهر دنیا
اجتناب از امر به معروف و نهی از منکر

ضرورت عمل گرایی : کسی که کردارش او را به جایی نرساند، افتخارات خاندانش او را به جایی نخواهد رساند.
حکمت 252- عوامل موثر در امنیت اجتماعی
خدا ایمان را برای پاکسازی دل از شرک، نماز را برای پاک بودن از کبر و خودپسندی، زکات را عامل فزونی روزی، روزه را برای آزمودن اخلاص بندگان، حج را برای نزدیکی و همبستگی مسلمانان، جهاد را برای عزت اسلام، امربه معروف را برای اصلاح توده های ناآگاه، نهی از منکر را برای بازداشتن بی خردان از زشتی ها، صله رحم را برای فراوانی خویشاوندان، قصاص را برای پاسداری از خون ها، اجرای حدود را برای تحقق عفت، ترک زنا را برای سلامت نسل آدمی، ترک لواط را برای فزونی فرزندان،گواهی دادن را برای به دست آوردن حقوق انکار شده، ترک دروغ را برای حرمت نگهداشتن راستی، سلام کردن را برای امنیت از ترس ها، امامت را برای سازمان یافتن امور امت، و فرمانبرداری از امام را برای بزرگداشت مقام رهبری واجب کرد.

حکمت31- ارکان ایمان
ایمان بر چهار پایه استوار است : صبر، یقین، عدل و جهاد.
صبر نیز بر چهار پایه قرار دارد : شوق، هراس، زهد، انتظار.
یقین نیز بر چهار پایه استوار است : بینش زیرکانه، دریافت حکیمانه واقعیت ها، پندگرفتن از حوادث روزگار و پیمودن راه درست پیشینیان.
عدل نیز بر چهار پایه قرار دارد : فکری ژرف اندیش، دانشی عمیق و به حقیقت رسیده، نیکو داوری کردن و استوار بودن در شکیبایی.
جهاد نیز بر چهار پایه استوار است : امر به معروف، نهی از منکر، راستگویی در هر حال، دشمنی با فاسقان.

ارتباطات و روش های آن
یکی از مسائل روابط انسانی و مدیریت، ارتباطات است. بر اساس نگاه نهج البلاغه مهم ترین و اساسی ترین ارتباط، ارتباط انسان با خداست.
آئین دوستیابی : ناتوان ترین مردم کسی است که در دوستیابی ناتوان است و از او ناتوان تر آنکه دوستان خود را از دست دهد. (حکمت12)
حکمت11- روش برخورد با دشمن
چون بر دشمن ظفر یافتی، عفو و گذشت را شکرانه پیروزیت قرار ده.
حکمت330- روش استفاده از نعمت ها
کمترین حقی که خدای سبحان را بر عهده شماست، این است که از نعمت هایش در راه نافرمانیش یاری نخواهی.
حکمت24- روش پاکسازی گناهان بزرگ
از کفاره های گناهان بزرگ، به فریاد رسیدن ستمدیدگان است و شاد کردن غمگینان.

هدایت و رهبری
ملاک ارزشی بودن در رفتار علاوه بر حسن رفتار، انگیزه و نیت افراد توجه به حسن فعلی و فاعلی است.
شیطان بزرگترین مانع برای دینداری و زیانبارترین و آتش افروزترین فرد برای دنیای شماست.
هشدار از استفاده ناروای بیت المال : همانا پست فرمانداری برای تو وسیله آب و نان نبوده، بلکه امانتی در گردن توست.

منشور اخلاقی مدیریت اسلامی
یکی از نکات مهم در مدیریت نهج البلاغه، سفارش های فردی و اجتماعی است که باعث قوام و پویایی مدیریت می شود. این سفارش ها به عنوان اصول مدیریت تلقی می شود.
بر اساس دیدگاه نهج البلاغه مبنای اصلی موفقیت مدیریت تقوا و جهاد با نفس است. فردی که در ساختن خود موفق باشد در صحنه مدیریت نیز موفق خواهد بود.
من از جد شما پیامبر(ص) شنیدم که فرمود :
(( اصلاح کردن بین مردم از نماز و روزه یک سال برتر است.))

عدالت
امام صادق(ع) فرمودند : اگر در میان مردم به عدالت رفتار شود، همه بی نیاز می گردند.
نماد واقعی حق و عدالت حضرت علی (ع) است.
عدالت از نگاه حضرت علی(ع) تدبیر عمومی است.
بخش دوم
قدرت
حکمت 236- مشکل همنشینی با قدرتمندان : همنشین پادشاه، شیرسواری را ماند که دیگران حسرت منزلت او را دارند ولی خود می داند که در جای خطرناکی قرار گرفته است.

در مدیریت اسلامی نظارت، نظام مند و همه جانبه است.
مهمترین نظارت، تقوا یعنی تزکیه نفس و حفاظت از نفسانیت است که نتیجه آن خود کنترلی است.
فقها چهار شرط را برای امر به معروف و نهی از منکر ذکر کرده اند :
علم و معرفت
احتمال تاثیر
نبودن ضرر
ادامه و اصرار متخلف یعنی آن کس که معروف را ترک کرده و اصرار بر گناه دارد.
تقوا بدون نظم محقق نخواهد شد و کنترل نیز نیاز به نظم دارد.
زیر بنای یک حرکت اصولی و منطقی نظم است.

تدبیر حاوی دو نکته است :
ژرف اندیشی
عافیت نگری
حضرت علی(ع) می فرمایند : دوراندیش ترین شما پارساترین شماست.
تقوا در احادیث به عنوان ارزشی مثبت و نیرویی قدرتمند، بازدارنده و مصونیت دهنده و عامل قوی خود کنترلی معرفی شده است.
حضرت علی(ع) می فرمایند : همانا که تقوا داروی شفابخش بیماری های قلب شما و سبب بینایی چشم دل های شما می باشد.
و در جایی دیگر نیز می فرمایند : تقوا کلید هدایت و استقامت و توشه آخرت می باشد. تقوا سبب آزادی از بندگی ها و وسیله نجات از هلاکت هاست.
اولین مرحله کنترل نفس مشارطه، دومین مرحله مراقبه و سومین مرحله حسابرسی اعمال است.
ریشه همه گرفتاری ها حب دنیاست.
در فرهنگ قرآنی شهادت بالاترین ارزش است.

هدف گذاری و ذکر و یادآوری خداوند
هدف به عنوان عامل و انگیزه حرکت فرد و سازمان محسوب می شود. هدف نتایج مورد انتظار است که فرد تلاش می کند به آن دست یابد.
هدف مدیریت اسلامی هدایت و رشد انسان هاست.
سعادتمند کسی است که از زندگی دیگران عبرت بیاموزد.
وجه تمایز مدیریت اسلامی از سایر نظامها در نظام ارزشی است.

نکات کلیدی
مهمترین ارزش مورد تاکید حضرت علی(ع) به دنبال رضایت الهی بودن است.
خصوصیت اصلی یک مدیر خدا باور انس با خداست.
عدم حسادت یکی دیگر از خصوصیات مدیر اسلامی است.
بهترین بنده خدا کسی است که خدا او را در پیکار با نفسش یاری داده است.
غرور مانع بالندگی و تکامل و زمینه در جا زدن و نرسیدن به موفقیت است.
آشکار کردن سیمای فاسدان از مسئولیت های مدیر اسلامی است.
قله بلند اسلام جهاد است.
روزه ماه رمضان به عنوان سپری در برابر عذاب الهی است.
امر به معروف و نهی از منکر از ارکان جهاد است.
در روش تنبیه خطاکار حفظ آبرو و حیثیت فرد حائز اهمیت است.
کاری را بزرگ شمردن سبب خاموش شدن نور حق می شود.
بهترین سفارش مومنان و بهترین پایان نامه کار در پیشگاه خداوند تقوای الهی است.
وسیله پوشاندن عیب ها پرسش کردن است.

1- کاردان و آگاه باشد.
2- نظم و انضباط در مدیریت خود داشته باشد.
3- تعهد به نظام جمهوری اسلامی و مقام ولایت امر داشته باشد و هر چه این تعهد همراه با عشق باشد اهلیت مدیر را بالاتر می برد و او را برای پست مدیریت شایسته تر می گرداند.
4- اصالت خانوادگی داشته باشد یعنی از خانواده ای اصیل و صالح باشد‏، دارای حجب و حیا باشد و در فعالیتهای اسلامی پیشگام باشد.

صفات و شرایط یک مدیر اسلامی

5- قدرت و توان مدیریت بر حسب نوع مدیریت خویش داشته باشد (هم توانایی فکری و هم توانایی جسمی)
6- سعه صدر داشته باشد که در این صورت توان انتقادپذیری را خواهد داشت و موفقیت بیشتری را کسب خواهد کرد.
7- با مردم مهربان و نسبت به زیردستان دلسوز باشد.
8- شجاع باشد یعنی به موقع سخن خود را بگوید و به موقع عمل کند و به موقع دستور دهد و از هیچ قدرتی خوف و ترس به خود راه ندهد. در این صورت است که پیروزیهای بزرگی نصیب ملت خویش خواهد ساخت و تحولی سازنده به وجود خواهد آورد.
9- مردمی باشد یعنی دردها و گرفتاریها و مشکلات و نیازهای مردم را بشناسد، با آنان در جهت زدودن گرفتاریها و رفع نیازها همراهی و همدلی کند.
10-علاوه بر موارد فوق مدیر باید دارای هوش و خلاقیت لازم در امور‏، سعی و تلاش در کار و تصمیم گیری‏، قدرت ابداع و ابتکار باشد و صفاتی دیگر از جمله بردباری، حلم، وقار، جذابیت، دافعیت و اعتماد به نفس را دارا باشد.

1- ارتباط با خدا: اخلاق مدیر اسلامی باید در مسیر تقرب به خدا قرار گیرد که در این صورت هدف مدیریت اسلامی خدمت به خلق خدا خواهد بود که عمده ترین راه تقرب به خدا انجام فریضه دینی نماز است که نقش محوری در مدیریت دارد و بهترین وسیله ای است که یک مدیر را از لغزشگاهها حفظ خواهد کرد و به مدیریت در کاهش فساد‏، و اداره جامعه کمک خواهد نمود.
2- نگرش اسلامی: یعنی مدیر، مدیریت را امانتی سنگین بداند که از طرف مردم به او واگذار شده است که در این صورت هیچ گاه به بیت المال تعدی و تجاوز نخواهد نمود.
3- مشورت خواستن از مردم: یک مدیر باید بدون مشورت کردن، تصمیم نگیرد اما در این خصوص باید به این نکته توجه داشته باشد که با افراد جاهل، دروغگو‏، بخیل، ترسو، حریص، منافق و دورو، تنبل و ناتوان و کسی که رازنگه دار نیست مشورت نداشته باشد.

ویژگی های اخلاقی مدیر اسلامی

4- امر به معروف و نهی از منکر : یک مدیر اسلامی باید نیروهای خود را به نیکها و شایستگیها امر و از بدیها و ناشایستگیها نهی کند. که بقا و حیات اسلام و تشکیلات اسلامی که او مدیر آن است بستگی به این دو فریضه دارد.
5- مردم دار باشد: یعنی اخلاق اجتماعی داشته باشد. حضرت علی (ع) در این مورد می فرمایند: «با مردم فروتن باش، نرمخو و مهربان باش، گشاده رو و خندان باش. در نگاه هایت و در نیم نگاه و خیره شدن به مردم، به تساوی رفتار کن، تا بزرگان در ستمکاری تو طمع نکنند، و ناتوان ها در عدالت تو مایوس نگردند، زیرا خداوند از شما بندگان درباره اعمال کوچک و بزرگ، آشکار و پنهان خواهند پرسید، اگر کیفر دهد شما استحقاق بیش از آن را دارید، و اگر ببخشد از بزرگواری اوست.»
6- اخلاق مدیریتی داشته باشد: حضرت علی (ع) در این مورد می فرمایند: «با مردم، به هنگام دیدار و در مجالس رسمی و در مقام داوری، گشاده رو باش و از خشم بپرهیز، که سبک مغزی، به تحریک شیطان است، و بدان! آنچه تو را به خدا نزدیک می سازد، از آتش جهنم دور، و آنچه تو را از خدا دور می سازد، به جهنم نزدیک می کند.»

 
7- اجرای عدالت: مدیر اسلامی اگر عدالت را در جامعه اجرای نماید. نگاه مردم به نظام خوش بین شده و باعث بقای نظام خواهد شد هر چند این عدالت برای عده ای ناخوشایند است، اما برای عموم مردم مطلوب و خوشایند می باشد. بهتر است در این مورد به نهج البلاغه حضرت علی (ع) رجوع نماییم. حضرت می فرمایند: « در اجرای عدالت گشایش است و اگر کسی از عدل به تنگ آید‏، ستم را سخت تر یابد.»
و در بیانی دیگر می فرمایند: « آنچه بیشتر، دیده والیان بدان روشن است، برقراری عدالت در شهرها و روستاهاست.»
8- ساده زیستی و زهد: رهبری و مدیریت نظام اسلامی، در مصرف امکانات، مسئولیت سنگینی دارد. نوع و چگونگی مصرف مدیریت از امکاناتی که در اختیارش می باشد، اولین شاخصه نظام اسلامی است و محکی روشن در اینکه ببینیم چه میزان در مسیر آرمان های اسلامی حرکت می کنیم؟ و چقدر با مشکل مواجهیم؟!

 
9- رعایت حال محرومان: یعنی باید طبقه محروم جامعه در اولویت گذاری مورد توجه مدیران باشند در این خصوص حضرت علی (ع) می فرمایند:« در طبقه کم درآمد جامعه، خدا را در نظر بگیرید، آنان که راه چاره ندارند و از درویشان و نیازمندان و بینوایان و از بیماری بر جای ماندگانند.»
10- آزادی بیان و عقیده: یک مدیر باید به نیروها خود حق آزادی بیان و عقیده قائل شود و شایستگی شنیدن انتقادهای دلسوزانه آنها را داشته باشد به عبارتی بهتر، فقدان این امر باعث شکل گیری عقده های روانی، و سپس دو دستگی و تعارضات اجتماعی، خواهد شد که در نهایت، نظام را ساقط خواهد کرد. اثر دیگر فقدان این حق طبیعی باعث توقف رشد و خلاقیت انسانها، و ضایع شدن استعدادها, خواهد شد.
11-بهره گیری از تجارب دیگران و اقوام گذشته: مدیر اسلامی باید از تجارب دیگران استفاده کند و از ترقیات روزه مره آنان به نفع خویش بهره ببرد. و به دیگر معنا در آبادی دنیای خود از اهل دنیا استفاده کند بدون اینکه آخرت خود را از دست دهد‏ باید ایمان خود را حفظ نماید و اصول و ارزشهای اعتقادی خود را زنده نگه دارد.

 
12-قاطعیت در برابر تخلفات مسئولین رده بالا و میانه، و سیاست عفو و گذشت و مدارا با عموم جامعه: رعایت این امر باعث اعتماد جامعه به نظام مدیریتی و الگوپذیری از مدیران اسلامی جامعه خواهد بود. در این خصوص امام علی (ع) می فرمایند: « ای مالک از گناهان مردم درگذر، چنانچه دوست داری خدا گناهانت را بر تو ببخشاید و عفو فرمایید، چه تو برتر آنی و آن که بر تو ولایت دارد از تو برتر است و خدا از آن که تو را ولایت دارد، بالاتر…»
13- ارتباط نزدیک با مردم: یعنی مردم بتوانند به راحتی با مدیر خود ملاقات کنند. بنابراین مدیر اسلامی باید در دسترس همگان باشد نه عده ای خاص تا از آنچه که در جامعه می گذرد آگاه گردد. حضرت علی (ع) در این مورد به مالک اشتر توصیه می فرمایند: « ای مالک، خود را زیاد از رعیت پنهان مکن که پنهان شدن والیان از رعیت، نمونه ای است از تنگخویی و کم اطلاعی در کارها، چون نهان شدن از رعیت، والیان را از دانستن آنچه بر آنان پوشیده است، باز می دارد.»
14- اولویت بندی اشتغالات: یعنی نباید زیادی کارها یک مدیر اسلامی را سردرگم سازد و این امر از طریق برنامه ریزی و تقسیم کار امکان پذیر می شود و در مواردی، کادرسازی و پرورش نیرو لازم دارد. در این باره حضرت امیرالمومنین علی (ع) به مالک اشتر این چنین می فرمایند: « بر سر هر یک از کارهایت مهتری از آنان بگمار که نه بزرگی کار، او را ناتوان سازد و نه بسیاری آن، وی را پریشان.»

 
15- اطاعت الهی: یعنی مدیر غضب خداوند را پیش از همه غضبها مدنظر داشته و طاعت او را بر همه طاعتها مقدم بدارد. مدیر برای باقیماندن بر سر منصب خویش نباید دست به معصیت بزند حتی اگر مافوق او بخواهد که وی خطایی مرتکب شود، او نباید به چنین کاری تن در دهد‎‎؛ حضرت علی (ع) در این مورد می فرمایند: « مطیع مافوق بودن نباید منجر به معصیت خداوند گردد.»
16- ترس از برکناری: یعنی اگر مدیر اسلامی روزی از سمت خود به هر دلیلی به سمتی پایین تر تنزل پیدا کرد وظیفه دارد که این وضع موجود را بپذیرد و در خطی قرار نگیرد که مخالف مصالح نظام است چرا که هدف یک مدیر اسلامی جلب رضای الهی و پیشبرد آرمان های اسلام و انقلاب است. نه چیز دیگر. حضرت علی (ع) در این خصوص می فرمایند:« نباید بر آنچه از دست داده اید تاسف بخورید»
17- حفظ و حراست از بیت المال و ارزشهای اسلامی: یک مدیر اسلامی نباید در مصارف بیرون از حیطه کاری اش از امکانات بیت المال استفاده نماید؛ یعنی نباید اموال بیت المال را در راه نفع شخصی به کار ببرد. در این مورد حضرت امیرالمومنین علی (ع) می فرمایند: « به خدا سوگند، اگر ببینم آن بیت المال به مهر زنان یا بهای کنیزکان رفته باشد، آن را باز می گردانم، که در عدالت گشایش است و آن که عدالت را تحمل نکند، ستم را هرگز تحمل نخواهد کرد.»

خداوند بزرگترین مدیر و مدبر جهان است (آیه 5 از سوره سجده)
در تمام هستی مدیریت و نظم دقیقی به کار رفته است (آیه 2 از سوره رعد)
خداوند سرپرست کسانی است که ایمان آوردند (آیه 257 از سوره بقره)

مدیریت در کلام وحی

ریاست عامه و رهبر و مدیر اجتماع مسلمین با پیامبر اکرم (ص) است (آیه 59 از سوره نساء)
بعد از پیامبر ولی و سرپرست شما کسی است که در هنگام رکوع زکات می دهند (آیه 55 سوره مائده)
خلافت و رهبری زمین بر عهده نوع انسان است (آیه 39 از سوره فاطر و آیه 55 از سوره نور)
مدیریت در کلام وحی

هنگامی که حاکم و مدبر جامعه تغییر می کند و در اخلاق و رفتارش دگرگونی حاصل می شود، زمان دگرگون می گردد.
پیشوا و زمامدار ستم کار بهتر از فتنه و فساد است، گرچه هر دو فاقد خیر و خوبی هستند.

مدیریت در کلام پیامبر اکرم (ص)

کسی که متولی امور ده تن شود، باید اندیشه چهل نفر را داشته باشد، و کسی که مسئولیت اداره چهل نفر را برعهده بگیرد، باید عقل و اندیشه چهارصد نفر را دارا باشد.

مدیریت در کلام پیامبر اکرم (ص)

بهترین مدیران و فرمانروایان کسانی هستند که استعدادهای گوناگون را در زیر چتر مدیریت گردآورند، و بدترین مدیران کسانی هستند که مجموعه همسو و هماهنگ را متفرق سازند.
امام پیشوا و مسئول امت است

مدیریت در کلام پیامبر اکرم (ص)

علل سقوط اجتماعی و اقتصادی دولت را در چهار چیز می داند: سوء تدبیر، ضعف مدیریت، تبذیر ناروا و هزینه های زیان بار اقتصادی
تدبیر و مدیریت خوب، سرمایه اندک را افزون می کند، اما مدیریت و تدبیر سوء، سرمایه انبوه را نیز نابود می سازد

مشابهت مردم به امرا و فرمانروایان اشان، بیش از شباهتی است که به پدران خود دارند.

مدیریت در کلام حضرت علی (ع)

موقعیت مدیر در جامعه و سازمان با اهمیت است. حضرت می فرمایند: موقعیت من برای خلافت و مدیریت جامعه اسلامی همانند قطب وسط آسیا است.
مکان زمامدار و موقعیت فرمانده و قیام کننده به امور دین در مملکت، مانند رشته مهره ای است که کارش جمع کردن مهره ها است، و آن را به هم پیوند می دهد، پس اگر رشته بگسلد، مهره ها از هم جدا شده، پراکنده می گردد؛ و هرگز همه آنها به تمامی جمع نخواهد شد
مدیریت در کلام حضرت علی (ع)

مدیریت در کلام حضرت رضا (ع)

امامت سر رشته دین و نظام مسلمانان است، امامت اساس و تنه بالنده اسلام و شاخه بلند آن است.
ما هیچ گروه و ملتی را نیافته ایم که بتواند بدون رئیس و رهبر به حیات خود ادامه دهد، زیرا مردم در امور دین و دنیا به چنین رهبر و زمامداری نیازمندند، ناگزیر خداوند حکیم نیز مردم را بدون رهبر و امام به حال خود رها نکرده است، تا بتوانند به رهبری وی با دشمنان خود بجنگد، و درآمدهای عمومی را توزیع کنند، و جمعه و جماعتشان را برپا کنند، و جلو تجاوز و ظلم گرفته شود، و امنیت مظلومان تامین گردد
مدیریت در کلام حضرت رضا (ع)

اهداف مدیریت اسلا می

1- برقراری عدالت اجتماعی و اقامه قسط و عدل در سازمان
2- احقاق حق افراد سازمان
3- تعلیم و آگاهی بخشیدن به افراد سازمان، و تربیت معنوی و احیای ارزش های اخلاقی
4- ایجاد فرصت و فراهم ساختن زمینه رشد، تعالی، کمال شایسته و توفیق قرب الهی در افراد سازمان
اهداف مدیریت اسلامی

5- فراهم ساختن فرصت و امکان به فعل درآوردن توانایی های باالقوه افراد، و بروز قوه خلاقیت، سازندگی و ابتکار در افراد سازمان
6- هدایت، حمایت، تقویت، یاری و مساعدت به افراد سازمان به جای تفتیش، بازرسی و انتقاد جویی
اهداف مدیریت اسلامی

7- فراهم ساختن زمینه های شور، تبادل نظر، هم اندیشی، تعامل افکار و تعامل میان افراد سازمان
8- برقراری روحیه برادری و برابری افراد سازمان و برقراری روابط انسانی
9- حل مشکلات فردی، سازمانی و اجتماعی
10- تامین مصالح مادی و معنوی افراد و سازمان
اهداف مدیریت اسلامی

بُعد جسمی
بُعد اجتماعی
بُعد ذهنی و عقلی
بُعد عاطفی
بُعد معنوی
بُعد شخصیتی
بُعد علمی و تخصصی در سطوح بالای مدیریت
ویژگی های مدیران اسلامی

1- ریاست طلبی
اگر دو گرگ درنده ای را در گله گوسفندان رها کنند، که چوپان آن در میان گله نباشد، ضرر و زیان این چنین حادثه ای کمتر از زیان روحیه ریاست طلبی نمی باشد
.
آفات مدیریت در اسلام

2- فزون خواهی و رفاه طلبی
حضرت علی (ع) می فرماید: «هر حاکمی که از حوایج مردم جلوگیری کند، خداوند روز قیامت از حوایج او ممانعت خواهد کرد؛و اگر هدیه بگیرد خیانت است؛ و اگر رشوه بگیرد مُشرک است
آفات مدیریت در اسلام

3- ریاکاری
حضرت علی (ع) می فرمایند: نباید گزینش ایشان (مجریان) براساس تیزهوشی و اطمینان و خوش بینی تو باشد؛ زیرا انسان ها با ظاهرسازی و خوش خدمتی، ذهن والیان را فریب می دهند، در حالی که در پی آن چیزی از خیرخواهی و امانت نیست.
حضرت امام صادق (ع) می فرماید: مردم را با رفتار خود، به حق رهبری کنید، نه با زبان خویش
آفات مدیریت در اسلام

4- روحیه چاپلوسی و تملق.
حضرت علی (ع) می فرمایند: «آنان را بیاموز و مجبور کن تو را بسیار نستایند… زیرا ستایش و تشویق بسیار، شخص را خودپسند و متکبر و مغرور و سرکش بار می آورد
آفات مدیریت در اسلام

5- استبداد و خشونت
حضرت علی (ع) می فرمایند: «خود را مامور و فرمانده نخوان و در این اندیشه، دیگران را ناگزیر به اطاعت از خویش مکن، زیرا این روش مغرورانه باعث فساد دل، سستی ایمان، نابودی الطاف و نعمات خداوند در وجود تو می شود.»
آفات مدیریت در اسلام

6- ظلم و تبعیض
حضرت علی (ع) می فرماید: عدل را به کار ببر، از بی انصافی و ظلم پرهیز کن، زیرا بی انصافی، ملت را آواره می کند؛ و ظلم، مردم را به قیام می کشاند
آفات مدیریت در اسلام

7- فاصله گرفتن از مردم
حضرت علی (ع) در خصوص معیار شناخت افراد در شرایط مختلف زندگی می فرماید: «انسان ها در سه حالت تغییر می کنند، نزدیکی به حاکمان، ریاست، و ثروتمندی بعد از تنگدستی. از این رو کسی که در این سه حالت تغییر نکرد، دارای عقلی استوار و اخلاقی صحیح است.»
آفات مدیریت در اسلام

حضرت علی (ع) خطاب به قثم بن عباس در خصوص لزوم ارتباط مستقیم با مردم می فرماید: «هر بامداد و عصر با آنان به صحبت بنشین … و باید در بین تو و مردم واسطه و سفیری جز زبانت و پرده ای جز چهره ات نباشد
آفات مدیریت در اسلام

. امام علی (ع) در حکمت 194 می فرمایند، «ای مردم، تقوی الهی پیشه کنید، اگر بگوئید، می شنود، اگر پنهان کنید، می داند»، (یعنی خداوند متعال ناظر و شاهد اعمال شماست)
پرستاری و ناظر بودن خداوند بر اعمال پرستاران

خطبه 190 ص648 نهج البلاغه می فرمایند: «آنچه را بندگان در شب و روز انجام می دهند، بر خداوند سبحان پوشیده نیست واز آن آگاهی دقیق دارد، و عملش بر آن احاطه دارد. اعضای بدن شما گواهان او، و اندام شما سپاهیان او، و ضمایر شما جاسوسان او، و خلوت های شما عیان او است».
پرستاری و ناظر بودن خداوند بر اعمال پرستاران

امام علی علیه السلام در حکمت 195 می فرمایند «اینکه کسی تو را به نیکی سپاس نمی گذارد، موجب بی رغبتی تو به نیکی کردن نشود، زیرا تو را بر کار نیک کسی سپاس می گذارد که از آن بهره ای نمی برد. در حقیقت اگر از اعمال شما قدردانی نشد، دلسرد نشوید، خداوند عمل شما را می بیند و ارج می نهد.
پرستاری و ناظر بودن خداوند بر اعمال پرستاران

1. اخلاق کارگزاران، عبدالله جوادى آملى، مرکز نشر فرهنگى رجاء
2. مدیریت اسلامى، محمدحسن نبوى، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، حوزه علمیه قم.
3. سیماى کارگزاران على بن ابى طالب(ع)، على اکبر ذاکرى، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
4. پیش‏نیازهاى مدیریت اسلامى، محمدتقى مصباح یزدى، قم، موسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(ره)، 1376.
5. حوزه و دانشگاه (کتاب سوم)، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
6. سیرى کوتاه در مدیریت اسلامى، سید محمود حسینى سیاهپوشى، نشر جهاد دانشگاهى، 1362.

منابع

با تشکر از توجه شما