بسم لله الرحمن الرحیم
تحقیق حاضر ، اصول مدیریت اسلامی را از منظر امام علی (ع) متذکر می گردد. با وجود اینکه مدیریت به عنوان خروجی مطالعات غربیها به ویژه آمریکائیها به شمار می رود، مقاله حاضر قصد دارد به این نکته اشاره کند که تمامی مکاتب غربی مدیریت، وامدار اصول مدیریت اسلامی هستند.
مدیریت از دیدگاه امام علی (ع)
در این مقاله، ابتدا ضمن بیان آفات مدیریت از منظر امام علی (ع) به صفات و سبکهای رهبری در اسلام اشاره شده و پس از بیان ویژگیهای منحصر به فرد مدیریت علوی با رویکردهای مدیریت علمی، ژاپنی و رویکردهای دنیایی دیگر مقایسه شده است.
مدیریت یکی از مهمترین فعالیتهای انسانی به شمار می آید. پیشرفت جوامع به کوششهای گروهی بستگی دارد و همچنان که گروههای سازمان یافته، گسترش می یابد، عملکرد مدیریت و مدیران از اهمیت بیشتری برخوردار می گردد.
اصول اساسی وساختاری در مکتب علوی
عدالت
حرمت نهادن
به انسان
احقاق حقوق
ترویج و گسترش
معنویت
بسط دانش
ظلم ستیزی
فراهم آوردن
رفاه عمومی
تامین معاش
صداقت
امنیت
پایبندی به این اصول ، نه تنها برای جهان اسلام و سیاستمداران اسلامی ، بلکه برای همه جوامعی که از حاکمیت زر و زور و تزویر رنج می برند ، بس مفید و راهگشاست . از همین روست که علاوه بر پژوهشگران اسلامی ، اندیشمندان سایر ادیان نیز کاوش در ابعاد مختلف زندگانی امام علی(ع) پرداخته اند ، هر چند از التزام عملی به آن آموزه های نجات بخش ، غافل مانده اند .
نهج البلاغه ، بعد از قرآن کریم ، بزرگ ترین کتاب مسلمانان است که آموزه هایی راهبردی و رهایی بخش دارد و به اقرار اغلب دانشمندان معاصر غیر شیعی عرب ، زیباترین ، بلیغ ترین و شیواترین سخنان عرب در نهج البلاغه آمده است . مجموعه سخنان ، حکمت ها ، نامه ها و پندها و راهکارهای روزآمدی که همواره سرمشق است و پیوسته در اوج می باشد .
نظام اداری ومدیریت از دیدگاه امام علی (ع)
یکی از مشکلات و معضلات بزرگ جوامع امروزی به ویژه کشورهای در حال توسعه مشکل « سوء مدیریت » می باشد و این امر مانع بزرگی بر سر راه پیشرفت این کشورها و رشد و ترقّی اداری و صنعتی آنها محسوب می گردد.
راههای اصلاح نظام اداری از منظر امام علی (ع)
1 . اجرای اصل مدیریت غیر متمرکز
2 . انتخاب شایسته مدیران و مسئولان
3 . اجرای اصل مشارکت
4. فراهم نمودن امنیّت شغلی
5 . فعال نمودن خودکنترلی
6. آموزش مستمر و ضمن خدمت
7 . مراعات مقررات و حرکت بر مبنای ضوابط
اصول مذکور تنها برخی از راه کارهای اصلاح نظام اداری با بهره گیری از مدیریت علوی است و به خوبی واضح است که بکارگیری دقیق آنها تا چه حد می تواند در رفع مشکلات اداری و سازمانی جوامع امروزی موثر و مفید باشد و این کلام زیبای الهی را به ذهن متبادر می کند که : « وَ اَنْتُمُ الْاَعْلَوْنَ اِنْ کُنْتُمْ مُومِنینَ » .
مدیریت اسلامی
علم و هنر به کارگیری صحیح افراد و امکانات در جهت وصول اهداف سازمانی است بنحوی که با موازین شرع مغایرت نداشته باشد.
امروزه مسئله مدیریت چه مدیریت بازرگانی چه مدیریت صنعتی چه مدیریت اداری و چه مدیریت روحانی فوق العاده مورد توجه است .
مشارکت رکن اصلی نظام مدیریت کیفیت جامع که سبب اطمینان بهبود ارتباطات و وابستگی متقابل بین افراد سازمان می شود . علی (ع) در نهج البلاغه می فرماید : لا ظهیر کالمشاوره: یعنی هیچ پشتیبانی چون مشورت نیست. اصل کرامت انسانی و احترام به عقول و استفاده از نظرات دیگران از اصول اساسی مدیریت اسلامی است.
ویژگی های منحصر به فرد مدیریت علوی
مدیریت،
امانت است.
مدیریت،
خدمت است.
مدیریت، در محدوده
قوانین الهی است.
مدیریت، بر مبنای
کرامت است.
مدیریت،
تکلیف است.
مدیریت زمان و مدیریت علوی
ـ فرصتها زود از دست می روند و دیر بازمی گردند «امام علی (ع)» .
ـ فرصتها همچون ابر می گذرند پس هنگامی که فرصت نیکویی یافتید ، از آن استفاده کنید.
ـ شب و روز از تو چیزی می گیرند (عمر) پس تو نیز از آنها بهره ببر .
امام همچنین در مورد انجام هر کار به وقت خود ،به مالک می فرماید : «مبادا هرگز در کاری که وقت آن نرسیده ، شتاب کنی، یا در کاری که وقت آن رسیده ، سستی ورزی… تلاش کن تا هر کاری را در جای خود و در زمان مخصوص به خود انجام دهی».
در این قسمت به مقایسه مدیریت علوی از دیدگاه امام علی (ع) و سایر رویکردهای دنیایی دیگر می پردازیم :
بوروکراسی ، نظریه ای است جامع در باب اداره جامعه که واضع آن ماکس وبر ، فیلسوف شهیر آلمانی می باشد.
با مطالعه در تاریخ درمی یابیم که ریشه های نظام بوروکراتیک از روزگاران پیشین نیز وجود داشته است و وبر تنها به نظام مند کردن آن در پرتو حقایقی که جامعه شناسان پیرامون سلطه و رابطه بین آن و مردم به دست آورده اند ، پرداخته است .
بوروکراسی و مدیریت علوی
الف ) تاکید امام بر عنصر انسانی
ب) تاکید بر تجربه و آگاهی
ج) رابطه مدیر و کارکنان
د) کنترل و نظارت کارکنان
مدیریت علمی و مدیریت علوی
یکی از نظریه های کلاسیک مدیریت که تحوّل عظیمی در شیوه های مدیریتی به وجود آورد و زمینه ساز انقلاب صنعتی اروپا گردید ، «نظریه مدیریت علمی» ، فردریک تیلور است . نظریه تیلور بر اصول اساسی زیر مبتنی بود : انتخاب علمی و کارشناسانه افراد ، برنامه ریزی دقیق برای کار و آموزش درست به افراد.
در مدیریت علوی، بر عناصر مطلوب و سازنده مدیریت علمی تاکید شده و از عیوب و نارساییهای آن پرهیز گردیده است.
یکی از انتقاداتی که به نظریه تیلور وارد است این است که از امکانات مختلف و شایستگیهای متفاوت در افراد غفلت ورزیده است و تمام افراد را یکسان فرض نموده است در صورتی که امام به این حقیقت که امروزه از نظر علمی نیز به اثبات رسیده ، دقیقاً عنایت داشته و می فرماید : «جوهر آدمیان در تحوّلات و دگرگونیها مشخص خواهد شد ».
در نظر گرفتن تفاوتهای فردی افراد در کار سبب بهره گیری بهتر از تخصص افراد توام با حفظ خصوصیات خلقی و روحی آنان است که مدیریت علمی تیلور از این مزیّت بی بهره است ولی در مدیریت علوی به خوبی از آن بهره برداری شده است .
انتقاد دیگری که به نظریه تیلور وارد می باشد این است که گرایش به دیکتاتوری دارد زیرا همه تصمیمات به دست مدیر سازمان می باشد و برای کارگران هرگز حق اعتراض و تغییر وضع موجود ، نیست . در حالی که در مدیریت علوی این امر به شدت نهی شده است .
مدیریت ژاپنی و مدیریت علوی
یکی دیگر از نظریه های مدیریتی موفق که مربوط به عصر حاضر نیز می باشد و تحولات شگرفی را در مدیریت ایجاد نموده است ، «نظریه مدیریت ژاپنی» است . بطورکلی می توان محورهای اصلی موسسات و سازمانهای ژاپنی را بدین صورت بیان کرد : «از کارکنان، بوسیله کارکنان و برای کارکنان ».
چنانچه ملاحظه می گردد امام علاوه بر تشویق و پاداش مالی به پاداشهای روحی و معنوی نیز توجه دارد .
امام همچنین در انتخاب افراد برای پستهای بالاتر (نظام ارشدّیت) عامل تجربه و سابقه را بسیار مهم می داند تا آنجا که می فرماید: « تجربه پیران از آمادگی رزمی جوانان برتر است » .
ویژگی دیگری که در مدیریت علوی وجود داشته و امروزه به عنوان یکی از رموز موفقیت مدیریت ژاپنی نیز محسوب می شود ، مدیریت از پایین به بالا می باشد . در مدیریت علوی ، مردم نسبت به حاکم بی تفاوت نیستند و حاکم ، مستبد و خودرای نیست .
عالیترین شکل مدیریت مشارکتی را می توان در مدیریت علوی یافت و شوراهای کارگری در مدیریت ژاپنی، امروزه با بهره گیری از این اصل به توفیقات شگرفی نایل آمده اند.
از مقایسه تطبیقی نظریه های مذکور با مدیریت علوی به خوبی استنباط می شود آنچه پایه و مایه موفقیت و کامیابی مدیریت امروز محسوب می شود ، به کاملترین شکل در سیزده قرن پیش در مدیریت اسلامی و علوی آمده است و حال اینکه چرا با وجود داشتن چنین گوهرهای گرانبهایی جامعه اسلامی ما از رشد و پیشرفت و ترقی آن چنان که شایسته آن است ، محروم مانده ، سوالی است که باید پاسخ آن را در وجود خود بیابیم، چرا که :
اسلام به ذات خود ندارد عیبی
هر عیب که هست از مسلمانی ماست
با تشکر از حسن توجه شما