اقدام پژوهی دبیر زیست شناسی،یادگیری و محفوظات اصطلاحات زیست شناسی در دانش آموزان و علاقه به درس زیست

فهرست مطالب

مقدمه
بیان مسئله
توصیف وضع موجود
گرد آوری اطلاعات ( شواهد 1 )
تجزیه وتحلیل و تفسیر داده ها
راه کار های رایج
راه حل جدید
ویژگی های یک آزمون خوب از دیدگاه شوئر
مراحل طراحی جدول ها
گرد آوری شواهد 2
اعتبار بخشی و ارزیابی
نتیجه گیری و پیشنهاد ها
منابع و مآخذ

مقدمه
دانش آموزان پایه ی اول در ابتدای ورود به دبیرستان با این درس که تعداد بسیار زیادی اصطلاح نا آشنا ، تخصصی و غیر فارسی را در متن خود جای داده است ، مواجه می شوند. این امر برای کسانی که رشته ی تجربی را انتخاب می کنند به شکل گسترده تری ادامه می یابد و آنان را برای به خاطر سپردن و صحیح نویسی در امتحان با مشکل روبرو می کند .
در آزمون ها همان قدر که مفاهیم در نظر گرفته می شود ، محفوظات هم مورد سوال است و پاسخ صحیح ندادن به آنها می تواند موجب اضطراب دانش آموز و ضعف پاسخگویی به تمام سوالات آزمون شود .
اشتباه نوشتن کلمات تخصصی در برگه امتحانی دانش آموز، موجب کاهش نمره ی او خواهد شد و چون : " مدرسه ها و به تعبیر درست تر ، نظام آموزشی ما در حال حاضر یادگیری را با نمره تفسیر می کند ، همان گونه که پایان آموزش به مدرک گرایی ختم می شود نمره اهمیت فوق العاده ای در نظام آموزشی بیشتر کشور ها دارد و توصیه ها ی ساده به معلمان ، دانش آموزان و والدین برای نادیده گرفتن آن راه به جایی نخواهد برد " 1 . حاصل کاهش نمره ی دانش آموز هم برای خود او تنش زاست و هم باعث کاهش بازده عملکرد دبیر مربوطه از نظر سیستم آموزشی می گردد .
از طرف دیگر " نوشته های پر از غلط املایی ، اثر خاص را در ذهن مخاطب بر جا می گذارد این که املا تا چه اندازه می تواند در پیشبرد اهداف درسی و غایت های پرورشی ما را یاری برساند نکته ای است که می توان آن را با " مهارت روان خوانی " یا فارسی مقایسه کرد " .2
به خاطر سپردن اصطلاحات مشکل زیست شناسی هر چند از نظر " بلوم " 3 در پائین ترین طبقه ی سطح یادگیری یعنی دانش قرار می گیرد ، اما از آنجا که فهم متون زیست شناسی و انتقال صحیح و دقیق مطالب نیاز به حفظ همان اصطلاحات دارد این مطلب به ظاهر کم اهمیت ، اهمیت می یابد .

بیان مسئله
زیست شناسی از علوم طبیعی و دانش مربوط به مطالعه جانداران زنده است. این دانش به بررسی ویژگی ها و رفتار سازواره ها، چگونگی پیدایش گونه ها و افراد، و نیز به بررسی برهمکنش جانداران با یکدیگر و محیط پیرامونشان می پردازد.زیست شناسی شامل موضوعات وسیعی است که دارای تقسیم بندی بسیاری از مباحث و رشته های مختلف است.از جمله مهم ترین موضوعات آن عبارت از پنج اصل به هم وابسته است که می توان آن ها را اساس زیست شناسی مدرن نامید. درس زیست شناسی به علت ساختار منحصربه فرد خود درسی کاملاً مفهومی است و خیلی از سوال هایی که در این درس مطرح می شود دربرگیرنده ی نکته های برآمده از متن کتاب درسی و شکل های آن است و دانش آموز صرفاً با حفظ خط به خط کتاب درسی قادر به پاسخ گویی تست ها نیست؛ بنابراین یکی از دغدغه های دانش آموزان رشته ی تجربی این است که چگونه می توانند در درس زیست شناسی درصد دلخواه خود را کسب کنند.
زیست شناسی علم شناخت حیات است( این لغت از کلمه یونانی بیاس به معنی زندگی و لوگاس یعنی دلیل منطقی تشکیل شده است). زیست شناسی به ویژگیها و رفتارهای موجودات، چگونگی تشکیل گونه ها و انواع موجودات و روابطی که آنها با هم دارند و به محیط زیست آنها مربوط می شود. زیست شناسی طیف گسترده ای از رشته های علمی که اغلب رشته های علمی مستقل بحساب می آیند را شامل می شود. روی هم رفته زیست شناسان حیات را از روی دامنه وسیعی از شاخصها مورد مطالعه قرار می دهند.
در این میان در علم زیست شناسی اصطلاحات بسیار زیادی وجود دارد. دانش آموزان برای اینکه بتوانند چه در علم زیست شناسی و چه در کنکور و دیگر مسابقات دانش مورد قبول را کسب نمایند ناگزیرند این اصطلاحات و مفاهیم را حفظ نمایند. بنا بر این بنده در پی راهکاری هستم که بتوان به دانش آموزان در جهت هرچه بهتر به خاطر سپردن این اصطلاحات کمک نماید.

توصیف وضع موجود
اینجانب …. مدت … سال است که در آموزش و پرورش در حال خدمت هستم. و هم اکنون با.. .. .. در آموزشگاه …. شهرستان ….در حال تدریس هستم.
از آنجائیکه زیست شناسی جزءدروس پایه رشته علوم تجربی می باشد ،پس تسلط و علاقه بیشتر در این درس موجب موفقیت قابل توجهی در رشته علوم تجربی می گردد ولی در غیر اینصورت دانش آموزان به خاطر ترس از دروس پایه مثل زیست و فیزیک و شیمی و ریاضی ترجیح می دهند که به رشته علوم انسانی پناه ببرند
از همه این حواشی بگذریم مشکل من از آنجا شروع شد که دانش آموزان کلاس سال اول من از نظر کیفی در امر یادگیری و محفوظات زیست شناسی ضعیف بودند .جلسه اول ، در کلاس درس به من با دقت نگاه می کردند به حرفهایم گوش میدادند بنابراین من بیشتر با روش سخنرانی و به صورت سنتی به تدریس می پرداختم. جلسه دوم دیدم که اکثرا یا به پنجره خیره شدند و یا صفحات جلویی کتاب را ورق می زنند بعضی ها هم به ساعتشان نگاه می کردند.،من شورو علاقه ای در آنها نمی دیدم ،اکثرا درس را به صوت طوطی وار و در حد فقط حفظ کردن به من ارائه کردند و به جای فهمیدن محتوای این کتاب و استفاده از نیروی تفکر به گذران ساعات و دقایق در کلاس می پرداختند.همچنین نسبت به انجام تکالیف و پیگیری آن در منزل و کلاس روی خوش نشان نمی دادند.برای جلسه آینده آزمون فصل اول را در برنامه کاریشان قرار دادم ومتاسفانه وقتی نمرات آزمون اول این کلاس را دیدم با نتیجه ناگواری مواجه شدم .
با تحقیقاتی که انجام دادم وکتابهایی که مطالعه کردم در وضعیت قابل مشاهده فوق،دلایل زیادی را دخیل دانستم که باعث عدم انگیزه در این درس می گردد،مانند: عدم توجه به تدریس درس زیست شناسی توسط دانش آموزانبی تفاوتی دانش آموزان در برابر ارزشیابیعدم رقابت بین دانش آموزانعدم حضور فعال در حل تمرینها و فعالیتها در کلاس عدم روش تدریس مناسب توسط خود معلمکافی نبودن حجم کتاب نسبت به ساعات تدریس در هفته در تحقیقاتی که در سال1958م.BSCS(سازمان مطالعات برنامه درسی علوم زیستی)در روند آموزش درس زیست شناسی امریکا به عمل آمد اشکالات زیر را در مورد چنین مشکلی عنوان کرد:
1-استفاده از سر فصلهای مرده
2-تاکید کمتر از حد لازم به کارهای عملی
3-بی توجهی به رابطه بین علوم زیستی و سایر علوم تجربی
4-تاکید بیش از حد به زیست شناسی توصیفی
روش های زیادی از لابلای کتابها و مجلات و سایتهای اینترنتی جستجو کردم و بعضی ها را که فکر میکردم در حل مساله ام کمک می کنند را جدا کردم. یکی از مهمترین روشها را در یادگیری روش مشارکتی و گروهی با دانش آموزان یافتم.در این روش،بهبود تمام ابعاد یادگیری درس زیست شناسی در دانش آموزان دیده می شود و محققان دیگر هم متوجه شده اند که دانش آموزان در گروههای این چنینی بیش تر صحبت می کنند ،سئوالات بیش تری می پرسند و بیشتر در فعالیتهای زیست شناسی درگیر می گردند. به عبارتی ترسشان ریخته می شود و معلم هم از به تنهایی درس دادن رها می گردد.
در اینگونه یادگیری مشارکتی فرد مورد خطاب نیست بلکه گروه مورد نظر می باشد.(رهبر،1380،به نقل ا ز آرلرد)
برای اصلاح روند یاددهی – یادگیری، ارزشیابی مناسب ترین ابزار است (کرم الدینی،1378)
وحید نیک نام مولف کتابهای درسی زیست شناسی ،مناسبترین روشهای حل مساله اینچنینی را موارد زیر میداند:(نیک نام ،1385)
1-طراحی درس مناسب توسط مدرسان
2- فعال کردن هرچه بیشتر دانش آموزان و ایجاد انگیزه در آنان
3- طراحی کردن آزمایشات ساده و چگونگی استفاده از لوازم و ابزار آزمایشگاهی
4- استفاده از وسایل کمک آموزشی برای ارائه درس

گرد آوری اطلاعات ( شواهد 1 ) :
من در طول سال های خدمت خود بارها با کلمات عجیبی که زاییده ی ذهن دانش آموز است و به جای اصطلاحات اصلی توسط دانش آموز نوشته شده بود ، برخورد کرده و دریافتم که آن ها کلمات زیست شناسی را به سختی و به اشتباه حفظ می کنند . چند نمونه از این اشتباهات را به عنوان نمونه آورده ام .
به طور مثال یکی از دانش آموزان کلاس دوم تجربی اصطلاح " آدنوزین تری فسفات " را اتمسفر تری فسفر ، دیگری " سانترومر" را سانتی متر و یکی دیگر "کروموزوم" را کروموزون نوشته بود .
این اشتباهات گاهی چنان در ذهن افراد عمیق می شود که حتی در زبان محاوره ای آنها نیز به کار می رود و زمانی چهره نامطلوب خود را نشان می دهد که فردی تحصیل کرده با داشتن پست و مقام چشم گیر ، آن را به کار برد . 4
برای اطلاع از نظر همکاران خود ، پرسش نامه ای تهیه نموده و در دوره ی ضمن خدمت به صورت تصادفی به تعدادی از دبیران زیست شناسی دادم .
بررسی این پرسش نامه ها 5 نشان داد که از نظر دبیران ، در گستره ی درس زیست شناسی بیشترین مشکل که گریبان گیر دانش آموزان می شود حفظ کلمات و اصطلاحات است6 . هم چنین نزدیک به 50% دبیران دانش آموزانی داشته اند که به علت حفظ نکردن اصطلاحات ، نمره نامطلوبی به دست آورده اند . به اعتقاد آنها بیشترین مشکلات دانش آموزان به یاد نیاوردن شکل صحیح کلمه یا تغییر املای آنها و در نهایت مشابه نویسی است( 86% ) .
پاسخ دانش آموزان به سوالات پرسش نامه ی دو که در پایان سال تحصیلی بین آنان توزیع گردید نشانگر آن بود که حفظ کلمات و اصطلاحات برایشان مشکل بوده است . با آمار گیری از این پرسش نامه ، 51% درصد از دانش آموزان خاطر نشان کرده اند که میزان مشکل آنها در به خاطر سپردن اصطلاحات زیست شناسی ، از متوسط تا بسیار زیاد است 7 .
با توجه به حجم زیاد مطالب کتاب و فرصت محدودی که دبیر برای تدریس در اختیار دارد ، کارآمدترین شیوه برای وادار کردن دانش آموزان به حفظ اصطلاحات استفاده از ارزشیابی مستمر است . من نیز تمام توجه خود را بر انجام صحیح این روش متمرکز کردم .
" ارزیابی یک بخش واقعا حیاتی در حیطه ی کاری هر معلمی است و هر آموزگاری به واسطه ی آن می تواند تاثیر کلیدی بر روش های پیشرفت دانش آموزان خود بر جای گذارد . 8 "
" احمد شریفان " می گوید : " سنجش و ارزشیابی برای دانش آموزان باید به عنوان بخش هدایت و تنظیم کننده ی زندگی در کلاس درس تلقی شود نه بخشی از فرایند یاد گیری _ یاد دهی که ، رخدادی ترسناک و فشار آور به شمار آید به این ترتیب ، برای پیشرفت دانش آموزان ، آنان به آگاهی از قوت ها و ضعف هایشان نیاز دارند تا کارها و فعالیت هایشان را بهبود بخشند . "
از آنجا که روش های سنتی ارزشیابی معمولا با ایجاد اضطراب در دانش آموزان همراه است باید از شیوه ای نوین و جذاب استفاده می کردیم که در عین حال توانایی آزمودن حجم وسیعی از اصطلاحات را به صورت یک جا داشته باشد .
در این راستا توجه من به سوی جدول کلمات متقاطع جلب شد ، نوعی سرگرمی آموزشی که فرد در موقع حل آن هم احساس لذت می کند ، هم یاد می گیرد و هم آموخته های خود را به نمایش می گذارد . تا کنون استفاده از جدول کلمات متقاطع در سطح آموزش و پرورش کشور محدود به پیک ها ، برخی Cd های آموزشی و انتهای برخی از فصل های کتاب های درسی در حد خود آزمایی و تکلیف منزل بوده است که هیچ کدام به صورت تخصصی طراحی نشده اند . جستجو های فراوان برای یافتن پیشینه ی تحقیقاتی و کاربرد های جدی در این زمینه به نتیجه نرسید ، بنابر این باید خودم آستین ها را بالا می زدم و برای اولین بار شیوه ی ارزشیابی به روش جدول کلمات متقاطع را به اجرا در می آوردم .
تجزیه وتحلیل و تفسیر داده ها :
به عقیده رضا پور 9 " بهتر است ابتدا علل غلط دانش آموز را بیابیم و سپس بر حسب نوع غلط ، آنها را هدایت کنیم ."
با بررسی غلط های دانش آموزان و نظر همکاران ( پرسش نامه یک ) می توانیم اشتباه های آنها را به سه دسته تقسیم کنیم :
* گروه اول آنهایی که به طور جزیی ساختار کلمه را به هم ریخته ، بدون اینکه باعث تغییر معنایی گردد مانند کروموزوم که به اشتباه کروموزون و یا اسکلت که اسکلیت نوشته شود .
* گروه دوم آنهایی که با همان تغییر جزیی معنای کلمه را هم تغییر می دهند مانند نوشتن کلمه سانتی متر 10 به جای کلمه سانترومر 11 .
* گروه سوم آنهایی که با به هم ریختن کامل کلمه ، باعث ایجاد کلمه ای کاملا جدید و نامفهوم می شوند مانند آدنوزین تری فسفات که به اشتباه اتمسفر تری فسفر نوشته شود .
به طور کلی هر سه نوع غلط برای یک فرد تحصیل کرده ناپسند و مردود می باشد ، اما در حد برگه ی امتحانی دبیران معمولا از غلط نوع اول چشم پوشی کرده و نمره ی کامل را به دانش آموز می دهند .
علت های این اشتباهات در درس زیست شناسی بیشتر شامل موارد زیر است :
1. بیگانه بودن لغات با زبان مادری دانش آموز و پیچیده بودن تعدادی از آنها و هم چنین متداول نبودن کلمات در گفتگو های روزانه .
2. زیاد بودن تعداد اصطلاحات ، به طور مثال در فصل دوم کتاب" زیست شناسی و آزمایشگاه 1" که بیست صفحه است حد اقل چهل کلمه تخصصی جدید به چشم می خورد .
3. بی دقتی و عجله دانش آموز در زمان به خاطر سپردن اصطلاحات .
4. بی حوصلگی دانش آموز برای حفظ کلمات .
5. بی علاقگی برخی از دانش آموزان به درس زیست شناسی :
این بی علاقگی به هر درس هدف دانش آموز را فقط به کسب نمره در حد قبولی سوق می دهد . انتخاب غلط رشته ی تحصیلی ، اجبار والدین به انتخاب رشته ای خاص ، عدم ارتباط عاطفی با معلم و ذهنیت های قبلی ، می تواند از عوامل دیگر ایجاد بی رغبتی و بی علاقگی باشد .
6. اضطراب امتحان 12 :
اضطراب امتحان از عواملی است که نه تنها دانش آموز ضعیف را به دردسر می اندازد بلکه دانش آموز درس خوان هم از آسیب های آن در امان نیست . به نظر "دکتر محمد صرفه جو" : " بسیاری از دانش آموزان و دانشجویان محتویات کتاب را کاملا فهمیده اند ، اما از آنجایی که در جلسه امتحان کتبی کمی عجله می کنند نمرات مطلوبی به دست نمی آورند . "
از نظر" پاکارد" و " ریس " نیز " یکی از تنش زا ترین بخش های زندگی بسیاری از دانش آموزان زمان برگزاری آزمون های کتبی است ."
استفاده از شیوه ی امتحانی که بدون ایجاد ترس های معمول در دانش آموز بتواند وی را وادار کند که با حوصله و دقت تعداد زیادی اصطلاحات پیچیده و مشکل بیگانه را با علاقه به خاطر بسپارد ، راه کاری جامع و کارآمد خواهد بود .

راه کار های رایج :
* متداول ترین راه کار برای آموزش و جایگزینی اصطلاحات مشکل در ذهن افراد تکرار توسط معلم و یا دانش آموزانی است که مورد پرسش کلاسی قرار می گیرند . این شیوه می تواند کارآمد باشد ، اما از آنجا که تکرار مطالب برای بیشتر دانش آموزان امری خسته کننده بوده و از سوی دیگر فرصت معلم برای پرسش کلاسی مکرر ، بسیار کم است ، به اندازه ی لازم پاسخگوی این مهم نیست .
* روش دیگری که به حفظ کلمات کمک می کند ریشه یابی آنهاست . تعدادی از اصطلاحات تخصصی ریشه یا پسوند مشترک دارند و می توانیم با ارائه ی یک کلمه و انشعابات آن ، هم زمان کلمه های زیادی را به دانش آموز تفهیم کنیم . به عنوان مثال از دانش آموزان خواستیم جدولی مانند زیر تهیه کنند و در طول سال تحصیلی در حین تدریس هر گاه لازم بود کلمات را در این جدول وارد کنند .

ریشه یا پسوند
معنای ریشه یا پسوند
کلمات منشعب از آن

Iso

یکسان
ایزومر : گروه ترکیباتی که از نظر تعداد اتم ها یکسانند ، اما ساختمان آنها و آرایش اتم هایشان متفاوت است .
ایزوتونیک : کشش ثابت
ایزو متریک : طول ثابت

Plast

سلول یا
ذره ی متشکل
کلروپلاست : ذره ی متشکل از کلروفیل در سلول های گیاهی
کروموپلاست : ذره ی متشکل از رنگدانه ها
آمیلوپلاست : ذره ی متشکل از نشاسته

اما دو اشکال به این روش وارد است :
1 – همه ی کلمات مشتق و بر گرفته از ریشه ی لاتین آن کلمه نیستند و ساده می باشند .
2 – گاهی خود ریشه ها تبدیل به یک مطلب اضافی شده و در نتیجه دانش آموز را دچار سر در گمی و خستگی می کند ، این مورد به ویژه متوجه دانش آموزانی است که رابطه خوبی با زبان بیگانه ندارند و یا از نظر درسی ضعیف هستند .
*یکی از راه های قدیمی جریمه کردن است که امروزه کاملا مردود شده است .
امتحان کتبی رایج ترین روش است . این شیوه نیز به خاطر اضطرابی که در طول امتحان برای بعضی از دانش آموزان ایجاد می کند جای بحث دارد ، در گروهی نیز بی اهمیت شمردن امتحانات تکراری مشاهده می شود .

راه حل جدید :
همان طور که اشاره شد برای برطرف کردن مشکل از جدول کلمات متقاطع استفاده کردم که با اجرای آن به شکل امتحان ، دانش آموزان را مجبور به تکرار و تمرین نموده و حافظه ی آنها را به کار بگیرم چون
" حافظه مانند عضله است ، هر چه بیشتر از آن استفاده کنید ، قوی تر می شود و هر چه از آن غفلت کنید ضعیف تر می شود " 13
تفاوتی که این امتحان با امتحانات متداول داشت ، تازگی وجنبه ی تفریحی وسرگرمی آن بود ، بدین گونه مهم ترین اشکال امتحانات سنتی در این طرح کاهش یافت .
برای تهیه ی جدول ها کار بسیار سختی در پیش داشتم . طراحی جدول کلمات خود به تنهایی امری مشکل است . از سوی دیگر منطبق کردن آنها بر ملاک های یک آزمون خوب ، سختی کار را دوچندان می کرد .
* ویژگی های یک آزمون خوب از دیدگاه شوئر14 :
1. روایی15 : اولین ویژگی یک آزمون خوب روایی آن است . بدین معنا که آزمون باید چیزی را اندازه بگیرد که برای اندازه گیری آن ساخته شده است . . . در آزمون های پیشرفت تحصیلی یک آزمون را وقتی روا16 می نامند که سوالات آن براساس آنچه تدریس شده است ، تهیه شوند و هدف های آموزشی را بهتر منعکس کنند .
2. اعتبار17 : یک آزمون تنها نباید چیزی را اندازه بگیرد که برای اندازه گیری آن ساخته شده است بلکه باید در اندازه گیری آن ثبات داشته باشد . آزمونی که در زمان های متفاوت نتایج متفاوت را به بار آورد ، آزمون خوبی نخواهد بود . . . به این ترتیب که بر اساس محتوا و هدف های معین یک سری سوال می نویسند و آن را با فاصله ی زمانی دو بار به یک گروه دانش آموز می دهند . . . . .
3. کار آمدی 18 : کار آمدی مربوط به اجرا و تصحیح یک آزمون است که وقت معلم و شاگرد را در نظر می گیرد . آزمونی که به توضیحات طولانی و تفصیلی نیاز داشته باشد یا آزمونی که نمره گذاری آن ابهام تولید کند ، آزمون خوبی نخواهد بود .
برای دستیابی به مورد اول یعنی "روایی" آزمون مورد نظر مجبور شدم برای هر فصل به طور جداگانه جدولی طراحی کنم و در آن فقط از اصطلاحات همان بخش استفاده نمایم . برای "کارآمد" کردن آن سعی کردیم تعداد سوال های هر آزمون طوری باشد که به هر جواب صحیح یک نمره ی منطقی مانند 25/0 ، 5/0 یا 1 تعلق بگیرد . هم چنین برای تنظیم وقت امتحان برای بعضی از فصل ها بین دو تا سه جدول تهیه کردم .
برای "اعتبار بخشی" نیز در پایان سال تحصیلی دو آزمون را به صورت تکراری برگزار نمودیم که نتیجه ی نمرات آن پیوست گردیده است .
* مراحل طراحی جدول ها :
1. کلمه های سخت فصل را جدا کرده و روی کاعذ آوردم .
2. معنای مترادف ، تعریف یا راهنمای مناسبی برای دستیابی به کلمه مورد نظر نوشتم.
3. جدولی رسم نموده و اصطلاحات را در آن جای دادم .
4. پس از دسترسی به جدول تکمیل شده ی مورد نظر ، تعریف ها را تایپ و جدول طرح شده را در کنار آن قرار دادم .
5. پاسخ ها را از داخل جدول ها پاک کردیم .
در آخر به ازای هر فصل کتاب های زیست شناسی دوم و سوم تجربی حداقل یک جدول ، یا به دلیل حجم زیاد اصطلاحات دو تا سه جدول تهیه نمودم .
پس از تایپ و تکثیر برگه ها به تعداد دانش آموزان ، نوبت به اجرای کار رسید . سه روش برای برگزاری امتحان در نظر گرفتیم و با پایان هر فصل از یک روش استفاده کردم .
الف ) پس از پایان فصل ، یک جلسه آزمون تشریحی ، جلسه ی بعد امتحان جدول .
ب ) برگزاری هم زمان امتحان تشریحی و جدول پس از پایان فصل .
ج ) پس از پایان فصل ، یک جلسه امتحان جدول ، جلسه بعد امتحان تشریحی .
د ) برای اطمینان از کار آمد بودن شیوه ، امتحان جدول را برای فصل های پنج تا یک کتاب "زیست شناسی و آزمایشگاه " برگزار کردم اما از فصل شش به عنوان شاهد امتحان نگرفتیم . نمره ی امتحان دی ماه این دانش آموزان را که از فصل یک تا شش بود تجزیه وبررسی نمودم .
گرد آوری شواهد 2 :
با بررسی نمرات امتحان های برگزار شده به شیوه ی جدول و تشریحی هر فصل و مقایسه ی آماری آنها با یکدیگر به نتایج قابل قبولی دست یافتم. به عنوان نمونه در امتحان شماره (1) 8 نمره ای هم زمان جدولی و تشریحی ، نمره ی 18% دانش آموزان در امتحان تشریحی بین 7 تا 8 بود ، در حالی که در امتحان جدول 77% آنها در محدوده ی نمره ی 7 تا 8 بودند .در امتحان شماره (2) که 7 نمره داشت و هم زمان به صورت جدول و تشریحی برگزار شد ، نمره ی بین 5/5 تا 7 امتحان تشریحی را 5/54% درصد دانش آموزان گرفتند ، اما در امتحان جدول 82% شاگردان این نمره را به خود اختصاص دادند .

نکاتی که در بالا توضیح داده شد در جدول زیر آمده است :

امتحان 1
امتحان 2
نمره ی کل
8 نمره ای
7 نمره ای
محدوده نمره ی اکتسابی دانش آموز
8-7
7-5/5
درصد تعداد دانش آموزان در امتحان جدول
77%
82%
درصد تعداد دانش آموزان در امتحان تشریحی
18%
5/54%
آمار به دست آمده از امتحان نمونه " د" به شرح زیر است :
در امتحان دی ماه 5/44% دانش آموزان از بخش هایی که امتحان جدول داده بودند نمره ی 8 تا 10 کسب کردند ، در صورتی که در همان امتحان از فصل شش که امتحان جدول آنها برگزار نشده بود 57/28% دانش آموزان نمره ی 8 تا 919 به دست آوردند .
بررسی پرسشنامه ی شماره ی دو که در پایان سال تحصیلی در اختیار دانش آموزان قرار گرفت به شرح زیر است 20 :
1- از نظر 60% دانش آموزان ، استفاده از جدول ها در یادگیری اصطلاحات و املای صحیح آنها به میزان زیاد تا بسیار زیاد به آنها کمک می کند .
2- اضطراب افراد در طول امتحان جدول کاهش چشمگیری یافته است ، به طوری که در پرسش مربوط به این مورد 62% دانش آموزان گزینه های (اصلا ، بسیار کم و کم ) را انتخاب کرده اند .
3- 44% دانش آموزان امتحان جدول را به تشریحی ترجبح می دهند و 47% هم علاقه مند هستند که ابتدا امتحان جدول و سپس امتحان تشریحی بدهند .
4- 41% دانش آموزان در پاسخ به پرسش شماره ی پنج پرسش نامه ی دو گزینه های " زیاد " و " بسیار زیاد " را انتخاب کردند .( گزینه ی کمک به حفظ تعاریف )
لازم به یاد آوری است که بررسی های بالا در هر سه مدرسه انجام شد و نتیجه ها نسبت به هم بسیار نزدیک بودند .

اعتبار بخشی و ارزیابی :
هر چند من تصور می کردم وقت خود را صرف حل مشکلی کردم که از نظر "بلوم" ، در اولین طبقه ی سنجش21 ؛ یعنی دانش22 قرار می گیرد و امروزه تکیه بر این سطح بحث های زیادی را پیرامون خود بر انگیخته است ؛ اما با برگزاری امتحانات به تدریج متوجه شدم که برای جوابگویی به سوالات جدول ؛ دانش آموزان ما بالاتر از سطح دانش عمل می کنند .
پیش از آن بد نیست به عقاید و دلایل یکی از موافقان سطح دانش نیز توجه کنیم . "مارزانو"23
می گوید : " آموزش اصطلاحات و مفاهیم پایه به دانش آموزان می تواند ، نواقص دانش قبلی آنان را رفع کند و به پیشرفت شان در زمینه ی مربوط به همان مفاهیم و اصطلاحات منجر شود ……… در نتیجه ، هر معلمی باید بکوشد که ساخت شناختی دانش آموز را قوی تر کند . این امر از طریق آموزش منظم و هماهنگ مجموعه مفاهیم و اصطلاحات علمی مرتبط با موضوع جدید یادگیری ، قبل از آموزش به دانش آموز امکان پذیر است . "
برای اطمینان از کار پرسش نامه ی شماره ی سه دبیران زیست شناسی 24 را در پایان سال تحصیلی در اختیار سه تن از آنان قرار دادم . هم چنین تمام برگه های امتحانات جدول و تشریحی سه دانش آموز ضعیف ، متوسط و قوی را به طور مرتب شده پیوست پرسش نامه نمودم تا نظر خود را با توجه به اسناد ارائه شده بیان کنند .
گزینه های شش سوال طرح شده به ترتیب : ضعیف ، خوب ، بسیار خوب و عالی بود که همکاران برای تمام سوالات گزینه ی خوب تا بسیار خوب را انتخاب کرده بودند . این سوالات شامل مواردی مثل مطابق بودن جدول ها با مطالب فصل ها ، وجهه ی علمی جدول ها به عنوان امتحان ، مناسب بودن حجم سوال ها برای یک جلسه امتحان ، … می باشد .
اجرای امتحان جدول بارها مورد تایید و تشویق مدیران و معاونین مدرسه ی مجری طرح قرار گرفت ، حل جدول به دلائل زیر می تواند ارزشمند باشد :
1- کمک به حضور ذهن فرد .
2- کمک به هوشیاری فرد .
3- به گفته ی "احمد شریفان" : " شواهد پزوهشی نشان می دهد سنجش برای یادگیری بهتر از سنجش یادگیری های دانش آموزان است . " و از آنجایی که گاهی برای یافتن کلمه ی مورد نظر در جدول ، دانش آموز بارها تعریف آن را می خواند ، جلسه ی امتحان به جایگا هی برای یادگیری نیز تبدیل شده بود .
4- تنوع در شیوه ی برگزاری امتحان
5- سرگرم کننده بودن این روش باعث کاهش اضطراب امتحان می شود : بسیاری از دانش آموزان ، به ویژه کلاس های سوم بلافاصله پس از پایان فصل به دنبال تعیین تاریخ مناسبی برای امتحان جدول بودند و اصرار داشتند که امتحان جدول قبل از تشریحی باشد . به عقیده ی آنها تقدم امتحان جدول باعث می شد تسلط آنها بر مطالب درس افزایش یابد .
6- آموزش دقت در زمان خواندن و نوشتن ( زیرا کوچکترین اشتباهی در ثبت کلمه باعث بدست نیامدن پاسخ های دیگر می شود . )
7- در این نوع امتحان چون دانش آموز با دانستن و نوشتن یک سوال تعدادی از حرف های سوالات دیگر را به دست می آورد ، راهنمایی دقیق برای یافتن پاسخ های دیگر خواهد داشت . این امر سبب می شود نه تنها احساس دلگرمی کند بلکه ( برای گروهی که عادت به تقلب کردن دارند ) کمتر به دنبال کمک گرفتن از دوستان خود خواهد بود .
8- افزایش دقت بسیاری از دانش آموزان هنگام درس دادن معلم : دانش آموزان علاقه مند هستند اشتباه های احتمالی معلم را هنگام درس دادن کشف کنند . آنچه جالب توجه بود این بود که دانش آموزان با توجه به شیوه ای که در امتحان داشتیم ، در موقع نوشتن مطالب درس روی تابلو انتظارات بیشتری از ما داشتند ، به طوری که حتی اگر به علت عجله در نوشتن هنگام تدریس یک حرف را کم یا زیاد می نوشتیم ( به طور مثال " آبسزیک اسید " به جای " آبسیزیک اسید " ) به سرعت کلمه صحیح آن را یاد آوری می کردند .
9- " بر هم زدن تعادل فکری و ذهنی به منظور ایجاد تفکر و اندیشه به گونه ای که یاد گیرنده به سازمان بندی جدیدی از مطالب و افکار پیشین دست یابد ، ایجاد شوق ، شور ، تلاش و برانگیختن حس کنجکاوی برای رسیدن به جواب از ملاک ها و معیارهای کلی سوال با ارزش و مطلوب است " 25 . شیوه ی حل جدول در برگیرنده ی تمامی نکات بیان شده در بالا می باشد .
بی شک با یک بررسی اجمالی در مورد افت تحصیلی دانش اموزان پایه اول دبیرستان در درس زیست در می یابیم که این علل در یک تعامل سه گانه قرار دارند که رئوس یک مثلث را تشکیل می دهند
1- دانش آموز 2- کتاب درسی 3- معلم
2- در این بررسی به تاثیر هر کدام از این عوامل در افت تحصیلی دانش آموزان می پردازیم .
1- دانش آموز : مسلم است هر چه معلمین و مو لفین کتاب درسی با مشکلات دانش اموزان بیشتر آشنایی داشته باشند بر قراری این ارتباط ساده تر و در پیشرفت تحصیلی آنان موثر تر است که ذیلاً به بعضی از این موارد اشاره می کنیم .
1-1 – مشکلات خانوادگی دانش آموزان: داشتن محیط آرام و بدون کشمکش در خانه تاثیر بسیار فروانی در پیشرفت تحصیلی دانش آموز دارد، مشکلاتی از قبیل، داشتن ناپدری، نامادری، طلاق در خانواده، اعتیاد، مشکلات اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و ….. تاثیر بسیار زیادی در این امر دارند.
1-2- اشتغال دانش آموزان: بسیاری از دانش آموزان به خاطر مشکلات مالی مجبور به کار کردن و کسب درآمد هستند و این امر در عدم پیشرفت تحصیلی آنان موثر است.

1-3- مسئله بلوغ : فرایند بلوغ امری مهم در دوران رشد دانش آموز است و یکی از بحرانی ترین دوران زندگی یک فرد است . اکثر روان شناسان دوران بلوغ را دوران طوفان و فشار می نامند ؛ در این دوران شخص خواهشهای متضادی دارد و یک مبارزه ای سخت برای به تعادل کشاندن این خواهشها از طرف فرد صورت می گیرد . متاسفانه این دوران با سال اول متوسطه همزمانی دارد .
1-4- نداشتن انگیزه : به دلیل عدم وجود بازار کار مناسب پس از اتمام تحصیلات ؛ انگیزه لازم برای دانش آموزان وجود ندارد . ( به ویژه برای پسران )
1-5- آگاهی و فرهنگ خانواده : متاسفانه بسیاری از خانواده ها به لزوم تحصیل دانش آموز خود ؛ آگاهی ندارند و نمی دانند که لازمه پیشرفت و ترقی فرزندشان منوط به ادامه تحصیلات است .
1-6- نبود شرائط مناسب : در بعضی از خانواده ها ؛ شرائط مناسب در محیط خانه از قبیل نیودن جای مناسب ؛ نور مناسب ؛ مهیا نیست ؛ لذا در افت تحصیلی دانش آموزان تاثیر بسزایی دارد .
2- معلم : در ارتباط با راس سوم این مثلث یعنی معلم یا بهتر است بگوئیم بخشی از نظام آموزش به چند مورد باید توجه کرد .
2-1- تعداد دانش آموزان کلاس : مسلماً برای پیاده کردن روشهای نوین آموزشی که کتاب های درسی بر مبنای آن تالیف شده است تعداد دانش آموزان یک کلاس برای موفقیت امر تدریس بسیار مهم است ؛ لذا یکی از دلایل افت تحصیلی تعداد دانش آموزان بالای 25 نفر در کلاسها است .
2-2- ناهمگونی دانش آموزان : در بسیاری از مدارس دانش آموزان از نقاط مختلف یک شهر یا روستا های مختلف با فرهنگهای متفاوت حضور دارند که این امر آموزش را دچار مشکل می نماید .
2-3- اهمیت ندادن به این درس توسط بعضی از معلمین : متاسفانه بعضی از معلمین به این درس مانند دروس پایه های بالاتر توجه جدی نمی کنند .
2-4- امتیاز ویژه برای معلمین این درس : برای جذب معلمین ممتاز و موفق در امر تدریس باید امتیاز ویژه ای برای معلمینی که این در س را در پایه اول تدریس می کنند در نظر گرفت .
2-5- استفاده از معلمین غیر متخصص : تدریس در این درس پایه توسط بعضی از معلمین غیر متخصص و معلمینی که رشته تحصیلی آنان زیست شناسی نیست بسیار مضر بوده و تاثیرات منفی در یادگیری های آینده فراگیران دارد . امروزه با توجه به اینکه کمبودی از لحاظ نیروی متخصص نداریم به هیچ وجه استفاده از معلمین غیر متخصص قابل توجیه نیست و این امر گناهی نابخشودنی است .
2-6- تغییر مقطع تحصیلی : تغییر کردن مقطع تحصیلی دانش اموزان در این سال و عوض شدن فضای آموزشی نیاز به ایجاد یک فضای امن روانی و مشاوره صحیح روانی برای دانش آموزان دارد .
2-7- ضعف پایه ای دانش آموزان : غالباً دانش آموزان از یک پایه ضعیفی در درس زیست برخوردارند ؛ که این خود دلایل متعددی دارد که عبارتند از :
2-7-1 – عدم انتقال درست مفاهیم درسی توسط معلمین در دوره متوسطه اول
2-7-2- اختلاف زیاد در سطح مطالب ارائه شده در پایه سوم راهنمایی و اول دبیرستان
2-7-3- دور افتادن دانش آموزان از آموزش در یک فاصله چهار ماهه که این باعث فراموش کردن آموخته های آنان می شود ؛ چنانکه نتایج آزمونهای سنجش در ابتدای سال تحصیلی گواه بر این مطلب است .
2-7-4- سیستم ارزشیابی نادرست از کار معلمین که باعث می شود جهت افزایش در صد قبولی به شیوه های نادرست برای قبول شدن دانش آموزان بیشتر بشوند .
2-8- جذاب نبودن درس : یکی از هنر های معلم این است که درس را با شیوه ای جذاب ارائه نماید که یادگیری کامل صورت پذیرد .
2-9- تشکیل نشدن کلاسها به موقع : اغلب مدارس در تشکیل به موقع کلاسهای پایه اول دچار مشکل هستند و غالباً تا یک ماه پس از آغاز سال تحصیلی هنوز دانش آموزان برای ثبت نام به مدرسه مراجعه می کنند و نوعاً کلاسها با یک ماه تاخیر حالت ثبات به خود می گیرد .
2-10- مشکلات معلمین : بی شک مشکلات متعدد معلمین که ناشی از عدم توجه کافی به تظام آموزش و پرورش می باشد ؛ اینکه آموزش و پرورش اساس توسعه و پیشرفت یک کشور است ؛ باعث می شود معلمین با مشکلات عدیده ای در زندگی مواجه باشند که نا خود آگاه این مشکلات به کلاس درس و دانش آموزان منتقل می شود و انگیزه تحصیلی دانش اموزان را کاهش می دهد .
2-11- توجه نکردن به آموزش و پرورش : عدم توجه کافی مسئولین به آموزش و پرورش به عنوان پایه اساسی توسعه و پیشرفت کشور و اینکه سرمایه گذاری در بخش آموزش و پرورش بیشترین بازدهی را در بین سایر قسمت های ارکان توسعه کشور دارد ؛ خود باعث طرد نیروهای خلاق و مبتکر از آموزش و پرورش به ویژه در پایه اول دبیرستان را دارد .
3 3- کتاب : راس سوم این مثلث که همان کتاب آموزشی می باشد نیز نقش به سزائی در افت تحصیلی دانش آموز دارد که ذیلاً به بعضی از این موارد اشاره می کنیم .
3-1- حجم کتاب : بدیهی است حجم مطالب کتاب با ساعت تدریس هفتگی سازگار نیست و برای تدریس کامل و کافی مطالب کتاب باید هفته ای چهارساعت تدریس در نظر گرفت یا از حجم مطالب آن کاست .
3-2- نگارش کتاب : بعضی از مطالب کتاب برای فهم دانش آموز از نگارش خوبی برخوردار نیست ؛ می بایست در نگارش کتاب درسی از معلمین با تجربه که سالها در ان پایه تدریس نموده اند حتماً استفاده بشود . ارتباط بین مطالب بخشهای مختلف یک کتاب بایذ برقرار باشد . اولویت بندی در ارائه مطالب کتاب در نظر گرفته شود. ارتباط مطالب ارائه شده با درسهای دیگر دانش آموزان در نظر گرفته شود .
3-3- فعالیت های کتاب : عدو وجود فعالیتها و سوالات جالب و کافی و مناسب برای پایدار شدن مطالب تدریس شده در ذهن دانش آموز.
3-4- سطح علمی کتاب : در تالیف یک کتاب درسی باید شناخت کافی از اطلاعات پایه ای فراگیران داشته باشیم تا بتوان کتابی خوب و قابل فهم برای فراگیران تالیف نمود ؛ مطالب ارائه شده در کتاب باید روان ؛ قابل فهم ؛ کاربردی و ارتباط با مسائل روز داشته باشد .
3-5- کتابهای کمک درسی : باید لیستی از کتابهای کمک درسی مفید تهیه و به طور یکسان در اختیار دانش آموزان سراسر کشور قرار گیرد تا معلمان بر اساس تشخیص خود یک یا چند تا از انها را برای استفاده فراگیران تعیین کنند و از انتشار و چاپ کتابهای حل المسائل جلوگیری شود .
3-6- نشریات تصویری و غیر کاغذی : تهیه و تولید CD های آموزشی جذاب و جالب که مطالب درسی را با شیوه هایی شیرین و زیبا در قالب بازی ؛ سرگرمی ؛ معمّا ؛ مسابقه و …. به فراگیران انتقال دهد .
نتیجه گیری و پیشنهاد ها :
آنچه مسلم است همیشه نوآوری ها در شروع کار اشکالاتی در پی دارد . .طراحی جدول نیز به شکلی که ما در نظر داشتم ، یعنی شامل تعداد مشخصی کلمه ،آن هم بدون استفاده از هیچ کلمه ی غیر تخصصی و خارج از مطالب فصل مورد امتحان ، از این قاعده بر کنار نبود .
با این وجود با یک بازبینی کوچک می توانیم وضعیت جدول ها را کاملا استاندارد نمایم . هم چنین در نظر دارم برای سال های آینده علاوه بر استفاده از جدول به عنوان امتحان ، تعدادی جدول خانگی نیز طراحی کنیم . در این صورت می توانم در کنار اصطلاحات تخصصی از کلمات غیر تخصصی نیز استفاده کنم ، در نتیجه تعداد بیشتری از اصطلاحات را می توان در جدول جای داد و فعالیت ذهنی دانش آموزان نیز بیشتر خواهد شد .
با نگاهی به پرسش نامه ی دو دانش آموزان مشاهده نمودم تعداد زیادی از آنها خواستار اجرای این طرح برای دیگر درس ها نیز هستند . بنابراین پیشنهاد می شود درس هایی که مطالب حفظی زیادی دارند ، مانند تاریخ ادبیات ، زمین شناسی ، زبان انگلیسی و . . . از این شیوه استفاده نمایند .
برای اجرای این مهم همکاری گسترده ی دبیران و پشتیبانی گروه های آموزشی لازم است ، زیرا طراحی جدول استاندارد و بدون اشکال کاری تخصصی و مشکل است . با توجه به کمرنگ شدن کنکور و به دنبال آن آزمون های تستی در صورت اجرای این طرح به طور وسیع می توانیم شاهد تغییرات چشم گیری در امر آموزش باشیم .

منابع و مآخذ:
1- دکترقاسمی پویا،اقبال،راهنمای عملی پژوهش در عمل،تهران :وزارت آموزش و پرورش،پژوهشکده تعلیم و تربیت،1380،182ص،جلد10
2- دکتر قاسمی پویا،اقبال،راهنمای معلم پژوهنده،تهران،لوح زرین ،1382،256ص
3- کارشناس تحقیقات آموزش و پرورش،برگزیده های پژوهش در عمل،چاپخانه نیما با همکاری آموزش و پرورش ،238ص
4- دبیرخانه سمپوزیوم جایگاه تربیت،مجموعه مقالات چهارمین سمپوزیوم جایگاه تربیت،انتشارات تربیت تهران :معاونت پرورشی (دفتر مشاوره و تحقیق)،1374،جلد اول
5- سید محمدی،یحیی ،روانشناسی یادگیری ،(تهران)موسسه نشر روان ،زمستان 1377،293ص
6- پژوهشکده تعلیم و تربیت وزارت آموزش و رورش ،فصلنامه پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت،انجمن ایرانی تعلیم و تربیت ،156ص،شماره 17و 18
7- فضلی خانی ،منوچهر،روشهای فعال تدریس،انتشارات تربیت ،تهران ،1378،چاپ اول
8- روبرت م.گانیه ،به نقل از جعفر نجفی زند،شرایط یادگیری،انتشارات رشد،پاییز 1386
9- آرلرد،(2001)،به نقل از ژاله رهبر،(1380)،مجله رشد زیست شناسی،دفتر انتشارات کمک آموزشی،تهران،چاپ49

باسمه تعالی
جمهوری اسلامی ایران
اداره کل آموزش و پرورش استان …
اداره آموزش و پرورش شهرستان….

عنوان اقدام پژوهی :
چگونه توانستم یادگیری و محفوظات اصطلاحات زیست شناسی را در دانش آموزانم بهبود بخشیده و آنها را به این درس علاقه مند کنم؟
نام و نام خانوادگی مولف اول/مجری اصلی :
پست سازمانی :
رشته تحصیلی :
آخرین مدرک تحصیلی :
دوره تحصیلی :
سمت فعلی :
شماره پرسنلی :

1 – محمد امین ( 1386)
2 – کفایتی ( 1386 )
– 3 Bloom
4 – به عنوان نمونه اصطلاح کروموزون توسط یکی از روسا ، در همایشی که برای فرهنگیان برگزار شده بود مورد استفاده قرار گرفت .
5 – پیوست 1/3 تا 4/3
6 – در پرسش شماره ی یک ، 52% این گزینه را انتخاب کرده اند .
7 – پیوست های 1/5 تا 4/5
8 – پاکارد / ریس( 1386 )
9 – نسرین فیوض رضا پور
10 Centimeter " – " : یکی از واحد های اندازه گیری طول می باشد .
11 -" Centromere " : محل اتصال دو کروماتید در یک کروموزوم است .
12 – اضطراب امتحان تجربه یک تنش قبل ، هنگام و بعد از امتحان است .
13 – John A. Kline
14 – Lowell August Schoer
15 – Validity
16 – Valide
17 – Reliability
18 – Efficiency
19 – نکته ی قابل توجه این است که محدوده ی نمره ی به دست آمده توسط دانش آموزان، در امتحان شاهد به جای اینکه 8 تا 10 باشد ، 8 تا 9 است .

21 – در طرح بلوم و همکارانش ، سوال های امتحان بر اساس پیچیدگی شان در شش طبقه قرار می گیرند که به ترتیب : دانش ، فهم ، کاربرد ، تحلیل ، ترکیب و ارزیابی را فرا می گیرد .
22 – سوال های لایه ی دانش عبارت است از : یاد آوری یا تشخیص نظر های قبلی یا پدیده ها به شکلی که آموزش داده شده اند این یاد آوری ها شامل تعاریف ، اصول ، معیار ها ، قرار دادها و ……………. می باشد .
23 – Robert . J.Marzano

25 – سعید راصد
—————

————————————————————

—————

————————————————————

1