گنبد قابوس
استاد مربوطه:
تهییه کننده: سجاد حسین وش
بهار 94
پارسی : از زمان مادها تا حمله اسکندر ( 8 ق.م تا 3 ق.م)
(خراسانی : بعد از اسلام در ایران (زمان خسرو پرویز
رازی : از اوایل قرن 4 تا حمله مغول ( قرن 7)
آذری : از قرن 7 تا قرن 10
اصفهانی : از قرن 10 تا قرن 13 هجری
اختلاط : از اواسط سلطنت ناصرالدین شاه تا اواسط پهلوی (رضا شاه)
پارتی : بعد از حمله اسکندر با تاسیس اشکانیان تا اواخر ساسانیان ( تا قرن 2 و 3)
شیوه رازی
:تاریخ
این شیوه در دوران حکومت آل زیار، آل بویه، غزنویان، سلجوقیان،
(اتابکان و خوارزمشاهیان متداول بوده است ( اوایل قرن 4 تا قرن 7
اغاز کار این شیوه هر چند از شمال ایران بوده، اما در شهر ری پا گرفته است. دوره رازی را می توان رنسانسی برای ایران قدیم دانست که متاسفانه با حمله مغول به این کشور اکثر آثار این دوره نابود
شد
گنبد قابوس بنایی تاریخی از سده چهارم هجری است که در شهر گنبد کاووس، شمال ایران در استان گلستان قرار دارد. سبک معماری بنا شیوه رازی است
این بنا که بلند یرین برج آجری جهان به حساب میاد در سال91در سازمان میراث جهانی یونسکو که درسن پترزبورگ روسیه به ثبت رسید
آشنایی با برج قابوس – گلستان
برج کاووس یا میل که به آن گنبد قابوس نیز گفته می شود، در شهر گنبد کاووس در استان گلستان قرار دارد
این بنا، بلندترین برج آجری دنیاست و در قرن چهارم هجری ساخته شده است.
طبق کتیبه کوفی آجری گرداگرد آن، درسال 397 قمری برابر با 375 شمسی در زمان سلطنت شمس المعالی قابوس بن وشمگیر از پادشاهان آل زیار ساخته شده است
شهر گنبد کاووس کنونی در حوالی شهر جرجان کهن قرار دارد که پایتخت پادشاهان آل زیار بوده است.
این برج از زیباترین و باشکوه ترین بناهای اوایل دوره اسلامی است که علیرغم استفاده بسیار کم از عناصر تزیینی در آن، دارای ساختاری متناسب، موزون، مستحکم و زیباست.
بیش از هزار سال پیش ساخته شده و در این مدت 2 بار زلزله های شدیدتر از 6 ریشتر را از سر گذرانده، اما همچنان سالم، استوار و پابرجا ایستاده است
گنبد قابوس شامل ۲ قسمت است:
پی یا پای بست بنا و بدنه
گنبد مخروطی
پی سازی بنا از زمین سفت شروع و تا ارتفاع حدود ۱۵ متری با آجر و مصالح مشابه خود بنا انجام شده است. درون پای بست سردابی وجود داشته که پا کار طاق آن هنوز بر جای است ولی بر اثر کاوشهای پیاپی کاوشگران که در پی گنج بوده اند آثاری از کف آن بر جای نمانده است.
بدنه مدور خارجی گنبد قابوس دارای ۱۵ تَرَک (دندانه نود درجه) می باشد (همانند ستاره ده پر) این ترکها که در اطراف آن و به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند، از پای بست بنا شروع و تا زیر سقف گنبدی ادامه می یابد و میان این ترکها با کوهه ای آجری پر شده است.
راًس این ترکها (به جز در ورودی) به اندازه ۱٫۳۴ متر از یکدیگر فاصله دارند. قطر داخلی گنبد به طول ۹ متر و ۷۰ سانتی متر و قطر آن از قاعدهً ترکها بطول ۱۴ متر و ۶۶ سانتی متر و طول قطر آن از راس ترکها یا به عبارتی قطر پای بست آن ۱۷ متر و ۶ سانتی متر می باشد ضخامت میل از پایین به بالا کرنش کمی دارد
ارتفاع بلندی برج از کف تپه آن تا زیر قاعده مخروط ۳۷ متر و ارتفاع گنبد مخروطی آن از کف قاعده تا راس آن ۱۸ متر که روی هم رفته ارتفاع برج را به ۵۵ متر می رساند. همچنین می باید ۱۵ متر ارتفاع تپه مصنوعی را که گنبد روی آن بنا شده به برج بیفزائیم که در این صورت برج از سطح تا راس ۷۰ متر ارتفاع دارد
بدنه برج روی پایه ای مدور قرار گرفته که تنها نزدیک به 2 متر آن بیرون از سطح زمین قرار دارد و حجم وسیعی از آن در دل تپه فرو رفته است
ارتفاع این گنبد مخروطی ۱۸ متر است و در بدنه شرقی روزنه ای تعبیه شده که ارتفاع آن یک متر و نود سانتیمتر است. عرض روزنه در قسمت بالا ۷۳ و در وسط ۷۵ و در پایین ۸۰ است. در ضلع جنوبی آن یک ورودی می باشد که ۵/۱ متر عرض و ۵۵/۵ متر ارتفاع دارد. در درون طاق هلالی سر در آن، مقرنسی است
این مقرنس ساده و در عین حال زیبا از اولین نمونه های مقرنس سازی در بناهای اسلامی باشد که بتدریج تکمیل شده است.
این گنبد با آجرهای مخصوص دنباله دار کفشکی ساخته شده است، دو پوسته است. گنبد درونی مانند گنبدهای خاکی به شکل نیم تخم مرغی و از آجر معمولی است و پوسته بیرونی با آجر دنباله دار
بدنه بنا سراسر از آجر پخته قرمز رنگ ساخته شده است. آجر های ساخته این بنا که در نها یت پختگی و استحکام هستند، به علت تابش آفتاب در طول قرن ها به رنگ زرد طلایی در آمده اند که خود بر زیباثی بنا افزوده است. شکل آجرهائی که در بنا به کار رفته، معمولی و یکسان است، به جز آجرهائی که در بدنه گنبد مخروطی مورد استفاده واقع شده است. آجرها خوب پخته شده و خوب به ملاط چسبیده وسخت تو پر و یکپارچه است
هدف از ساخت بنا که بر طبق کتیبه آن، در زمان حیات بانی بنا ساخته شده است، استفاده از آن به عنوان مقبره وی بوده است
در تاریخ ساخت طبق تصریح نوشته های کتیبه جرج قابوس آمده است که، امیر شمس المعالی به سال ۳۹۷ هجری قمری اقدام به ساخت گنبد قابوس کرد و ساخت آن ۵ سال به طول انجامید
5 سال بعد از ساخت گنبد قابوس وفات یافت
درون بنای گنبد قابوس ،ساده و تنها با اندود گچ پوشش یافته که با گذشت زمان به سیاهی گرا ییده است. بر بالای سر در ورودی بنا دو رشته مقرنس زیبای ساده کار شده که جز اولین نمونه مقرنس های هنر اسلامی ایران به شمار می ور
پروفسور آرتور پوپ در مورد این بنا چنین نوشته است:
در زیر سمت شرق کوه های البرز و در برابر صحراهای پهناور آسیا یکی از بزرگ ترین شاهکارهای معماری ایران با تمام شکوه و عظمت خود قد بر افراشته است. این بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن وشمگیر است
و ویل دورانت در مورد آن نوشته است:
جرجان در قرن ۱۰ میلادی (عصر زیاریان) یکی از ولایت های بزرگ ایران بود و به امیران روشنفکر اشتهار داشت، مثل شمس المعالی قابوس وشمگیر که ابن سینا را به دربار خود خواند. این شهر گنبدی ۵۲ متری دارد
نظریه ها در موردگنبد قابوس
ـ بسم الله الرحمن الرحیم
هذه القصر العالی
ـ الامیر شمس المعالی
الامیر ابن الامیر
ـ امَرَ به بنائه فی حیاته
قابوس ابن وشمگیر
ـ سنه سبع و تسعین
و ثلثمائه قمریه
ـ و سنه خمس و سبعین
و ثلثمائه شمسیه
متن و ترجمه کتیبه کوفی دهگانه که در بدنه گنبد مکرر می باشد بند به بند چنین است:
:
به نام خداوند بخشنده بخشایشگر. این است کاخ عالی، امیر شمس المعالی، امیر فرزند امیر، قابوس فرزند وشمگیر، فرمان داد به بنای آن در زندگی خویش، سال سیصد و نود و هفت قمری و سال سیصد و هفتاد و پنج شمسی
ترجمه کتیبه دهگانه بدین قرار است
متن کتیبه ها
متن کتیبه ها
بنای گنبد قابوس بر اثر بی مبالاتی و جفائی که در حق آن شده است در دوره های مختلف تاریخی دچار آسیبها ی فراوانی شده است که یافتن زمان دقیق و عاملان این آسیب نیاز به بررسی و پژو هش دارد به عنوان مثال رابینو جهانگرد معروف که در فاصله سالهای ۱۲۸۷تا ۱۲۸۸ درنواحی مازندران به سر می برده است در سفرنامه خود می گوید: یکی از سران گیلان به خیال اینکه گنجی در زیر برج پنهان است امر کرد گردادگرد برج را خالی کنند و گویا فقط با شنیدن عذر اینکه آن کار ممکن است موجب مرگ تمام عمله ها شود از اجرای قصد وحشیانه خود چشم پوشید. همچنین اسدالله معینی از نویسندگان تاریخ استراباد می نویسد یکبار که نادر شاه افشار به شمال ایران آمده بودبه واسطه آنکه راه زیادی را پیموده بود وخسته شده بود با دیدن میل گنبد خوشحال شد وحدس زد که آنجا شهر بزرگی است و چون آنجا را تقریبا غیر مسکونی و ده کوچکی دید بسیار ناراحت شد وامر به تخریب گنبد داد ولی خوشبختانه بنا از بلا مصون ماند
آسیب های گنبد قابوس در طی سالیان دور
. لازم است ذکر شود که روسها و انگلیسی ها نیز به طمع یافتن مفبره احتمالی و عتیقه جات بارها دست به حفاری در محوطه برج زده اند و علاوه بر این بنا، در جنگ جهانی اول (جنگ جهانی اول فاصله سالهای ۱۲۹۳تا ۱۲۹۷ هجری شمسی، مصادف یا ۱۹۱۴تا ۱۹۱۸ هجری میلادی) به علت حضور نیروهای روسی در شهر گنبد و در کنار تپه گنبد قابوس بنا آسیبهای زیادی دیده بود وبا توجه به عکسهای به جا مانده از آن زمان که حضور نیروها در اطراف بنا رانشان می دهد می توان نتیجه گرفت که در سالهای ۱۲۹۳تا ۱۲۹۷ یعنی در دوره قاجاریه اطراف این بنا برج و بارو بوده است و فقط وجود لایه سفید رنگی که در بالای پایه برج مشخص است جائی این سئوال را دارد که آیا پایه در قبل از دوره قاجار نیز تخریب و مرمت شده است و یا فقط بند کشی شده و یا رنگ سفید حاصل داغ رطوبت است
درجنگ جهانی دوم (جنگ جهانی دوم سالهای ۱۳۱۸تا ۱۳۲۱ هجری شمسی، مصادف با ۱۹۳۹ تا ۱۹۴۳ هجری میلادی) با توجه به آنکه این منطقه وارد جنگ نمی شود و قشون ارتشی تا شاهرود پیشروی می کنند اما به علت استقرارگمرکخانه و نیروهای روسی درگنبد این بنا باز هم دچار آسیبهای شدیدی شده است که نیاز به بررسی های بیشتری دارد تا تاریخ دقیق آنها مشخص شود مثلا نمی دانیم تخریب پایه های برج و اصابت گلوله های توپ در چه سالهای اتفاق افتاده حتی با توجه به عکسهای قدیمی بنظر می رسد تخریب پایه برج در چند دوره تکرار شده است
مرمتی که در دست است توسط نصرالله مشکاتی نوشته شده است که ایشان خود مامور تعمیر و مرمت برج در سالهای ۱۳۱۷و۱۳۱۸ بوده اند ایشان تاریخ مرمتهای گذشته را اینگونه درج می کنند
تا آنکه در سال ۱۳۰۴خورشیدی برای اولین بار تعمیر پایه بنا وصفه بنا انجام شد ودر سال ۱۳۱۰. خورشیدی به شماره ۸۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید
. همچنین آقای مشکاتی و آقای سید علی کریمیان نویسنده کتاب شهر باستانی و تاریخی جرجان –گنبد قابوس ذکر می کنند که در سالهای ۱۳۴۸و ۱۳۴۹تزئینات آجری برج مرمت می شود اما محل و نوع تعمیرات مشخص نیست
مرمرت های صودت گرفته/
پایان