پاورپوینت بررسی انواع طاق و گنبد در معماری ایرانی

بررسی انواع طاق و گنبد در معماری ایرانی
● دانشجو: بهاره باقری
● شماره دانشجویی: 99110023305001
● ترم سه معماری – مهر 1400
● درس: آشنایی با معماری اسلامی
● استاد: خانم مریم گروهی
● دانشکده فنی حرفه ای دختران اصفهان

قوس
اولین سازه طاقی مورد بررسی قوس است. غیاث الدین جمشید کاشانی قوس را چنین تعریف می کند: «قوس جسمی منحنی شکل برای پوشش است؛ که دهانه ی آن از عمقش بیشتر باشد.»
قوس (یا چَفته یا چَفد یا چَفت) سازه ای منحنی شکل در معماری است؛ که بر روی دهانه ها به منظور کاربردهای گوناگون پوششی ساخته می شود.
قوس های مورد استفاده در معماری ایران

قوس
قوس
(چَفد)
انواع قوس
مازه دار
تیزه دار
راس چَفد مازه دار، هِلالی شکل است و بخشی از بیضی است.
چَفد تیزه دار به گونه ای که از نامش پیداست، راس ان تیز است و از تقاطع دو قوس منحنی ایجاد می شود و به آن قوس جناغی هم می گویند.

قوس
قوس
(چَفد)
انواع قوس
چَفدهای باربر
چَفدهای ناباربر
چَفدهای باربر گروهی هستند که از تکرارشان طاق های باربر و از دَورانشان گنبدهای وسیع به وجود می آیند. در ایران بعد از اسلام این چَفدها تا دهانه های بالاتر از ۱۶ گز را نیز در بر گرفته اند (گز کوچک=۹۴ سانتی متر و گز سلطانی=106/6 سانتی متر) و همانطور که از نامشان پیداست، قادرند بارهای وارده را بر خود به خوبی تحمل کنند.
این گونه چَفدها بارهای وارد بر خود را تحمل نکرده، لذا بیشتر جنبه آمودی دارند یا در دهانه های کوچک (حداکثر تا ۳ گز) بکار رفته اند و دلایل انتخاب آنها زیبایی و سادگی آنهاست و اگر در بعضی نقاط به عنوان قوس باربر اجرا گشته اند، اغلب شکسته و خطراتی تولید کرده اند.

قوس
انواع قوس
انواع چَفدهای باربر
1- چَفد پنج او هفت
2- شبدر یا شبدری
3- چَفد سُروک
4- بیز یا هلوچین
5- بَستو
6- چَمانه = دو لنگه

قوس
انواع قوس
انواع چَفدهای ناباربر
1- شاخ بزی
2- سه بخشی
3- کَلیل
4- قُمی پوش
5- چَمله

قوس
انواع قوس

قوس
انواع قوس
قوس کلیل آذری

طاق
از تجسم یک قوس در فضا طاق به وجود می آید. ساختمان طاق از رگه های آجری تشکیل شده است و تقریبا همان مشخصات ایستایی قوس را در فضا دارد. تفاوت قوس و طاق در میزان پوشش محل مورد نظر می باشد. قوس ها برای پوشش مکان هایی که دهانه ی آنها از عمقشان کوچکتر است کاربرد دارند. پوشش بناهایی مثل مسجد جامع اصفهان با حدود ۴۷۶ طاق به اشکال گوناگون از نمونه های کم نظیر معماری جهان می باشد.
مسجد جامع اصفهان (قرن دوم هجری قمری)

طاق
طاق
انواع طاق
1- طاق آهنگ
2- طاق تَرکین
3- طاق چهاربخش
4- طاق کُلَنبو
5- طاق و تَویزه
6- طاق کَجاوه
7- طاق کاربندی
مسجد وکیل شیراز (دوره زندیه)

این طاق به شکل یک نیم استوانه تو خالی می باشد و از حرکت یک قوس در امتداد یک خط به وجود می آید. استفاده از این نوع طاق معمولا مناسب فضاهای مستطیل شکل مثل راهروها و ایوان ها است. نمونه های زیادی از این نوع طاق در معماری قبل و بعد از اسلام ساخته شده اند؛ به عنوان مثال در دوره های ساسانی بناهایی مثل طاق کسری از این نوع هستند. همچنین در مسجد تاریخانه دامغان و مساجد جامع نائین، اصفهان، اردستان، نطنز و گوهرشاد فضاهای بزرگ با این نوع طاق پوشیده شده اند.
طاق
انواع طاق
1- طاق آهنگ
طاق کسری (دوره ساسانی)

طاق
انواع طاق
1- طاق آهنگ
مسجد تاریخانه دامغان (دوره ساسانی)
مسجد جامع نائین (بنای اولیه متعلق به قرون دوم تا چهارم هجری)

طاق
انواع طاق
1- طاق آهنگ
مسجد جامع اصفهان (دوره عباسیان)
مسجد جامع اردستان (دوره سلجوقی)

طاق
انواع طاق
1- طاق آهنگ
بالا: اجرای طاق آهنگ با چفد تیزه دار به روش ضربی
پایین: اجرای طاق آهنگ با چفد مازه دار به روش ضربی

ترک یا قاچ در طاق ها به جزئی از یک کل گفته می شود که با در کنار هم قرار دادن چند عدد از آن می توان یک پوشش را به دست آورد. برای مثال فرض می کنیم که دو طاق آهنگ به صورت نود درجه با هم برخورد می کنند و از همدیگر می گذرند، از محل تقاطع این دو تاق آهنگ، طاق ترکین به دست می آید. طاق های ترکین را در چهار، شش و هشت ترک می سازند.
طاق
انواع طاق
2- طاق تَرکین

طاق
انواع طاق
2- طاق تَرکین
نمونه ای از طاق ترکین

طاق
انواع طاق
2- طاق تَرکین
چگونگی به دست آمدن طاق ترکین از تقاطع دو طاق آهنگ

این نوع طاق مانند تَرکین از تقاطع دو طاق آهنگ به وجود می آید با این تفاوت که در این نوع طاق به جای اینکه چهار ضلع طاق بر روی چهار سطح تکیه کنند، بر روی چهار نقطه استوارند.
قسمت حمال طاق های چهار بخش از چهار طاق و چهار ترک تشکیل شده است. بارهای وارده کلا توسط مجموعه ای از قوس های به هم چسبیده که ترک ها را می سازند به چهار تکیه گاه منتقل می شوند. اجرای این طاق از چهار گوشه آن شروع و به راس آن ختم می شود.
طاق
انواع طاق
3- طاق چهاربخش

طاق
انواع طاق
3- طاق چهاربخش
مسجد جامع اصفهان (دوره عباسیان)
مسجد طاق مراغه (اواخر دوره صفوی)

طاق
انواع طاق
3- طاق چهاربخش
روش اجرای طاق چهاربخش:
1- چهارستون یا جرز.
2- چهار چَفد باربر یا تَویزه.
3- قرارگیری لنگه های گچی راهنما.
4- اجرای طاق از چهار گوشه.
5- تکمیل طاق.
❶
❹
➌
❷
❺

طاق
انواع طاق
3- طاق چهاربخش

طاق
انواع طاق
3- طاق چهاربخش

از نظر هندسی از چرخش قوس به دور یک محور عمود بر سطح افق به وجود می آید. در اجرای این طاق بر روی پلان های مربع، مسئله ی تبدیل آن به دایره وجود دارد که از طریق گوشه سازی حل شده است. در واقع خصوصیات آن شبیه به گنبد می باشد. این گونه که نیم کره ای است که به گنبدی کوچک و کم خیز می ماند و روی یک زمینه ی «چارگوش» می نشیند. مثل سایر طاق ها اجرای آن بدون استفاده از قالب صورت می گیرد.
طاق
انواع طاق
4- طاق کُلَنبو
مسجد جامع اصفهان (دوره عباسیان)

طاق
انواع طاق
4- طاق کُلَنبو
مسجد وکیل شیراز (دوره زندیه)
مسجد وکیل شیراز (دوره زندیه)

طاق
انواع طاق
4- طاق کُلَنبو

این روش ساختمانی یکی از پیشرفته ترین فنون طاق سازی می باشد. این طاق بر مبنای عناصری به نام تَویزه یا لنگه شکل می گیرد. لنگه ها و تویزه ها قوس های پیش ساخته ای هستند که در کار گذاشته می شوند و سپس دور آنها را با آجر می پوشانند. شکل به دست آمده را باریکه طاق نیز می گویند. در کاخ عالی قاپو از باریکه طاق ها به عنوان اسکلت بندی بنا استفاده شده. در ادامه دو نوع از انواع مختلف آن یعنی طاق کجاوه و کاربندی را معرفی می کنیم.
طاق
انواع طاق
5- طاق و تَویزه
بازار تاریخی ارومیه

1- ابتدا دیوار را باربر می سازند.
2- لنگه ها را جفت جفت روی دیوار کار می گذارند.
3- بین لنگه ها را با خشت پر میکنند و باریکه طاق را می سازند.
4- بین دو باریکه طاق، طاق ضربی کار می شود.
طاق
انواع طاق
5- طاق و تَویزه
❶
❹
➌
❷

طاق
انواع طاق
5- طاق و تَویزه
مسجد آقا بزرگ کاشان (نیمه قرن ۱۳ق)
بازار تاریخی ارومیه

اگر یک طاق کُلَنبو را که در زمینه مربع است، از دو سو بکشیم، چیزی شبیه به طاق کَجاوه به دست می آید. اندازه ی دهانه نشان می دهد که شدت نیروها و تنش ها در جهت طولی بیشتر و در جهت عرضی کمتر می باشند. بنابراین می توان طاق کجاوه را سطحی منحنی شکل حاصل حرکت یک منحنی بر روی دو تویزه اصلی دانست. در این طاق تویزه ی بزرگتر تیزه دار است و منحنی حرکت کننده می تواند با تیزه و یا بدون تیزه باشد.
طاق
انواع طاق
6- طاق کَجاوه
1- تویزه فرعی
2- تویزه اصلی
3- کجاوه

طاق
انواع طاق
6- طاق کَجاوه
مسجد آقا بزرگ کاشان (نیمه قرن ۱۳ق)
مسجد جامع تبریز

با کاربرد لنگه ها و تویزه ها و استفاده از آجر، از نظر فنی و اجرایی سازه ای سبک و سریع الاجرا و از نظر ظاهری سازه ای زیبا خواهیم داشت. طرز اجرای کاربندی به این ترتیب است که ابتدا دو یا چهار طاق کامل به عنوان تویزه اصلی و باربر بنا کرده و بقیه باریکه ها را به آن ها متصل می کنند. پس از اینکه همه باریکه ها را به این روش بر پا کردند روی آنها طاق می زنند. برای دهانه های نسبتا بزرگ بنا بر مسائل ایستایی می بایست از باریکه طاق های بزرگی استفاده کرد.
طاق
انواع طاق
7- طاق کاربندی

طاق
انواع طاق
7- طاق کاربندی
خانه عباسیان کاشان
خانه عباسیان کاشان

گنبد
گُنبد (به پهلوی: گومبت) سازه ای است معمارانه شبیه نیم کره ای توخالی. در زبان معماری، گنبد پوششی است که بر روی زمینه ای گرد برپا شود.
تاریخ ساخت گنبد با مواد گوناگون به پیش از تاریخ می رسد. اگرچه گنبد پیش از اسلام و در دوران تمدن های مختلف با ویژگی خاص آن تمدن به چشم می خورد، اما پس از اسلام گنبد به عنوان بارزترین ویژگی مساجد با بهره گیری از تزئینات خاص اسلامی و رنگ های معنوی شناخته می شود.
در ساخت آن علاوه بر اینکه از انواع کاشی ها و تزئینات استفاده می شود، بهره گیری از رنگ هایی که در روح و روان انسان تاثیر گذار است و بر معنویت انسان تاکید می کند، از اهمیت به سزایی برخوردار است.
مسجد جامع اصفهان (قرن دوم هجری قمری)

گنبد
گنبد عنصر سازه ای معماری (و نه صفحه یا خط) است که از دَوران طاق حاصل می شود. یکی از ویژگی های بارز این حجم انتقال نیروها به تناسب و پوشش دهانه های وسیع بدون ستون است.

گنبدهای ایرانی
گنبد
انواع فرم گنبد
گنبد رک
گنبد نار

1- گنبد هرمی
2- گنبد مخروطی
3- گنبد اُرچین یا پله پله ای
بنا بر تقسیم بندی استاد پیرنیا، گنبد از لحاظ فرم به چهار گروه تقسیم می شود:

1- گنبد نار
2- گنبد رک
3- گنبد خرپشته
4- گنبد اُرچین

گنبد
انواع فرم گنبد
1- گنبد نار
این نوع گنبد، رایج ترین نوع گنبد در ایران است. فرم این نوع گنبد، کروی است و پوشش اصلی سقف اکثر مساجد مهم ایران نظیر مسجد جمعه، مسجد امام و مسجد الله وردی خان در اصفهان و مسجد جامع یزد و مسجد و مدرسه آقا در کاشان می باشد. گنبد این مساجد به صورت دو پوسته است، یعنی در واقع دو گنبد بر روی هم اجرا شده است.
مدرسه چهارباغ اصفهان (دوره صفوی)

گنبد
انواع فرم گنبد
1- گنبد نار
مدرسه آقابزرگ کاشان (دوره قاجار)
مسجد شیخ لطف الله اصفهان (دوره صفوی)

گنبد
انواع فرم گنبد
2- گنبد رک
گنبد رک به صورت هرمی و یا مخروطی است و غالباً بر روی یک پایه استوانه ای و یا منشوری قرار می گیرد. از این نوع گنبد، برای مقابر سلاطین دوره سلجوقی نیز بسیار استفاده شده است.
گنبد رک در کرانه دریای خزر بسیار مورد استفاده قرار گرفته و می توان بیان نمود که در این کرانه، بیش از سایر مناطق ایران گنبد رک وجود دارد.
گنبد رک هرمی- برج قربان همدان (قرون هفتم یا هشتم هجری)

گنبد
انواع فرم گنبد
2- گنبد رک
گنبد رک مخروطی – گنبد قابوس (سده چهارم هجری)
گنبد رک هرمی – مقبره حاج عبد الصمد در نطنز
گنبد رک مخروطی – بقعه غازان خان در بسطام

گنبد
انواع فرم گنبد
3- گنبد خرپشته
نوع سوم گنبد ها، گنبد خر پشته است که مانند گنبد رک، هرمی است، منتهی سطوح جانبی هرم در این نوع گنبد، با هم برابر نیستند. مثال خوب آن، گنبد مشهد میر بزرگ در آمل است که مربوط به دوره شاه عباس اول صفوی می باشد.
گنبد مشهد میر بزرگ در آمل (دوره صفوی)

گنبد
انواع فرم گنبد
4- گنبد اُرچین
گنبد اُرچین شبیه گنبد رک، مخروطی است ولی روی آن پلکانی می باشد. این گنبد به نام های گنبد پلکانی و یا مضرس و در انگلیسی به نامPineapple Dome یا گنبد آناناس خوانده می شود.
در این گنبد پوشش های کوچکی وجود دارند که مجموعه گنبد را تشکیل می دهند. بین این پوشش های کوچک فاصله هایی قرار دارد؛ به طوری که از داخل بنا و زیر گنبد شعاع های نور عبوری از این روزنه ها را می توان دید.

آرامگاه دانیال نبی در شوش (دوره سلجوقی)

گنبد
انواع فرم گنبد
4- گنبد اُرچین
بقعه یعقوب لیث در دزفول (دوره صفوی)
امامزاده عبد الله در شوشتر (دوره خلافت عباسی)

گنبدهای ایرانی
گنبد
انواع پوشش گنبد
چند پوش
تک پوش

دو پوش

سه پوش

گسسته

نیمه گسسته – میان تهی – پیوسته

گنبد
انواع پوشش گنبد
1- گنبد تک پوش
مجموعه کاخ سروستان (دوره ساسانی)

گنبد
انواع پوشش گنبد
2- گنبد دو پوش
گنبد مسجد جامع اردستان، قدیمی ترین گنبد دو پوسته میان تهی (نیمه گسسته) است.

مسجد جامع اردستان (دوره سلجوقی)

گنبد
انواع پوشش گنبد
2- گنبد دو پوش
از نمونه های خوب گنبد دو پوش گسسته، گنبد حرم حضرت رضا (ع) است.
حرم امام رضا (ع)

گنبد
انواع پوشش گنبد
2- گنبد سه پوش
آرامگاه ملا حسن کاشی در سلطانیه

منابع
. لغت نامه دهخدا
. کیانی، محمد یوسف، معماری ایران دوره اسلامی، انتشارات سمت، 1385
. نیارش سازه های طاقی در معماری اسلامی ایران: غلامحسین معماریان
. هنر ایران: ترجمه بهروز حبیبی
. معماری ایران (دوره اسلامی): تالیف کیانی
. معماری ایرانی نیارش
. طاق و قوس در معماری اسلامی، حسین زمرشیدی
. پوشش های ایرانی، نگرش نیارشی به مهندسی معماری سنتی: علیرضا اشرفی، ساحل نصرت
. آشنایی با بناهای تاریخی
. تقسیم بندی گنبد استاد پیرنیا