به نام خالق زیبایی ها
موضوع : قوس / طاق / گنبد
قوس:
قوس یا چفد یا دور، باریکه ای است که بین دو پایه یا دو دیوار اجرا می شود و مانند تیر حمال (باربر) وزن طاق (سقف) را به پایه ها منتقل می کند.
تاریخچه تاریخ پیدایش قوس ها به آن زمانی برمی گردد که انسان به دنبال سرپناهی برای زندگی و امنیت می گشت. انسان در این زمان دریافت که با گذاشتن سنگهای تخت و بزرگ بر روی یکدیگر و بر روی پایه های سنگی سر پناهی نه چندان بزرگ را برای خود بسازد. به مرور زمان با کشف سنگ آهک و به دنبال آن ملات آهک، توانست استقرار قطعات سنگها را به وسیله ملات انجام دهد. پس از آن و در دوران بعدی، با به کارگیری قطعات کوچکتر سنگی به صورت پل های، پیشرفت جدیدی را در ایجاد بنا به ارمغان آورد. به عنوان مثال نمونه های از معماری آن روز که هنوز هم ،این بنا باقی مانده، زیگورات چغازنبیل در استان خوزستان است. در این بنا با اجرای شیوه ی طاق و قوس، پوشش هایی را تحت ضوابط فنی و با رعایت اصول هندسی ساخته شده است.
اوج استفاده ازاین هنر و به کارگیری قوس ها و گنبدها، به دوران ساسانیان می رسد در این دوره بناها با ایوا نهای بلند و پوشش های گنبدی کوتاه و بلند و با مهارت خاص معماران آن زمان ساخته می شد. از نمونه های بارز بناها ی این دوره می توان طاق بسیار عظیم کسری(ایوان مدائن) را در تیسفون نام برد.
امروزه، نیز درمعماری جدید، به کارگیری شیوه های معماری سنتی هم چنان رونق داشته و از انواع آن در ساخت نماهای بیرونی، نعل درگاه بالای درها و پنجره ها ،ایوان ورودی مساجد و شبستان ها و … استفاده می گردد.
عملکرد قوس ها درمقابل نیروی وارده:
برای پوشش دادن نعل درگاه ها با دهانه های کم یا زیاد و پوشش سقف ها در شکل و فرم های مختلف از قوس ها استفاده می شود. چنا نچه بر قوس ها، نیروی فشاری، وارد شود ،این نیرو از تیزه ی قوس به پایه ی دو طرف قوس ها منتقل می شود. این نیرو که حاصل وزن تیر و دیواره بر روی قوس ها است، در محل تکیه گاه به دو مولفه ی افقی و قائم تجزیه شده ،این دو نیرو که از نیروی اصلی منشعب شده اند از طریق دیوار و ستون های جانبی به زمین منتقل می شود. بنابراین لازم است که در ساختن تکیه گاه، نهایت دقت به عمل آمده تا رانش قوس بر تکیه گاه ها و ستو ن ها اثر نگذارد.
انواع قوس ها:
قوس ها براساس شکل آن تقسیم می شوند، هر یک از این قوس ها با توجه به نیروی فشاری وارد بر آن تقسیمات هندسی و بنا به محل های حساس در قوس به 3 دسته ی کلی تقسیم می شوند.
الف) قوس های مدور: از این قوس ها درتحمل نیروی فشاری و همچنین نعل درگاه های آجری در و پنجره ها و … به صورت قوس های تزیینی استفاده می کنند.
کاخ ابیض از مجموعه ی کاخ گلستان (انواع قوس هاى مدور)
خانه ی طباطبایى ها در کاشان (انواع قوس هاى مدور)
ب) قو س های تیز(شمشیری): این نوع قوس ها دارای ظرفیت باربری بیشتری نسبت به قوس های نیم دایره ای بوده و در پوشش گنبدها نیز کاربرد دارد. از این قو س ها در کارهای تزیینی، مانند رسمی بندی و یزدی بندی به کار می رود.
ج) قوس هاى تزیینى: این نوع قوس ها بیشتر جنبه ی تزیینی داشته و قابلیت باربری آن کم است. از این نوع قوس ها در نماسازی و نعل درگاه، کاربرد فراوان دارد.
زیرگنبد مسجد شیخ لطف الله در اصفهان(قوس تیز)
سر در موزه ی آبگینه در تهران ( قوس تزیینى)
قوس تخت (لنتو) :
قوس تخت یا مستقیم برای پوشش هایی با نیروی فشاری کم و در دهانه های زیریک متر ساخته می شود .این قوس بدون خیز است و نمای زیر قوس با ستو ن های دو طرف درمحل تکیه گاه، زاویه ی 90 درجه می سازد .این نوع قوس از نوع قوس های تزیینی است.
قوس هلالی:
اگربخواهیم برقوس نیروی فشاری وارد شود, به وسط قوس خیز داده می شود معمولا نیروی توسط قوس به ستون ها منتقل می شود . این نیرو که حاصل اثر تیر و وزن دیوار روی قوس هلالی است به دوصورت قائم وافقی است واین دو نیروکه انشعابی از نیروی اصلی است بردیوار یا ستون وارد میشود.
قوس هلالی از دسته قوس های تزیینی است ودر نماهای آجری برای نعل درگاه های در، پنجره، نورگیرها و سایر قسمت های خارجی بنا وهمچنین به صورت رف وتاقچه وتاق در پوشش داخلی بناها بکار میرود.
قوس کمانی:
قوس کمانی، نسبت به قوس هلالی، خیز بیشتری دارد و چنان چه خیز قوس هلالی افزایش یابد، تبدیل به قوس کمانی می شود . این قوس، تحمل بیشتری در برابر بار را دارد.
قوس کمانی از دسته قوس های تزیینی است. از این قوس بیشتر در نعل درگاه های در وپنجره استفاده می شود. قوس کمانی در پوشش تاق های زیرزمین وسایر تاق ها ، دالان ها وایوان هایی که درای دهنه کم طول یا متوسط می باشد به کار می رود.
خانه ی قوام) موزه ی آبگینه)
قوس نیم دایره:
قوس نیم دایره که گاهی به غلط به آن قوس دایره نیز گفته می شود، هم به عنوان قوس تزئینی و هم به عنوان قوس تقریباً باربرکاربرد دارد. قوس های نیم دایره سنگی و آجری از قدیم در پوشش های طاق ها، ایوان ها، سرسراها، آب انبارها و کاروانسراها به کار رفته است. نمونه این قوس ها را می توان در عمارت هشت باغ دولت آباد یزد، مدرسه منصوریه (از آثار قرن نهم)، برج کلیسای سنت اسپتانوس در حومه جلفا (از آثار قرن هشتم)، کاخ تالار اشرف افغان در اصفهان (از آثار قرن دهم) و کاخ گلستان مشاهده کرد
قوس نیم بیضی یا دسته سبدی:
از این نوع قوس با اشکال گوناگون و با مصالح مختلف در نماسازی های داخلی و خارجی ساخته می شود. این قوس در برابر، نیروهای فشاری زیاد، مقاوم نیست و معمولاً فقط وزن خود را تحمل می کند و در زیر نیروهای اضافی از شانه ها و تیزه، دچار شکستگی می شود.
قو س های تیز:
قوس های تیز حاصل از تکامل قوس های جناغی است. این نوع قوس ها از مقاومت کافی برخوردارند و نیرو را از تیزه (محل برخورد دو قوس به یکدیگر را تیزه مى گویند) به شانه و از شانه به کونال (حد فاصل بین ساقه تا شانه را کونال گویند) و سپس به ساقه ی ستو ن یا پایه ها منتقل می کند.
ارتفاع قوس تیز متغیر است و برحسب ارتفاع خود دارای خصوصیاتی خاص دارد. این قوس ها به طور کلی به سه دسته تقسیم می شوند.
الف- قوس هاى تیز با ارتفاع زیاد : این قوس ها به قوس های «شا خ بزی»معروفند. این قوس ها به علت ارتفاع زیاد در برابر نیرو، مقاومت زیادی دارد و به علت تیز بودن شانه ها، نیروی فشاری به راحتی به ستو ن ها منتقل می شود.
ب- قوس هاى تیز با ارتفاع متوسط: این قوس ها به قوس های «شاه عباسی» معروفند. این قوس ها دارای قدرت باربری بسیار خوبی است و هم به عنوان قوس های تزیینی مورد استفاده قرار می گیرد. ازاین نوع قوس بسیار در بناهای سنتی استفاده شده است.
قوس تیز با ارتفاع زیاد (مسجد امام اصفهان)
4 قوس تیز با ارتفاع متوسط (بازار مسگرها در کرمان)
ج) قوس تیز کند: این قوس دارای ارتفاع کمی است و زیاد در برابر نیروهای فشاری مقاوم نبوده و بیشتر به عنوان قوس تزیینی به کار می رود.
د) موارد دیگر: انواع دیگر از قوس های تیز نیزموجود است که هم باربر بوده و هم در تزیین از آ نها استفاده میشود. مانند: قو س های سه قسمت، پنج و هفت تند، قوس مربع، قوس های چیدری، پنج قسمت، هشت قسمت و …
قوس تیز با ارتفاع کم
قوس پنج و هفت تند (امیرچخماق یزد)
مصالح مورد استفاده در ساخت قوس ها:
در ساخت ساز ه ی قوس ها از دو گروه عمده از مصالح استفاده م یشود:
1- مصالح سنگین مانند سنگ و آجر و … 2- مصالح سبک مانند چوب
مصالح سنگین دارای سختی و مقاومت بالاست، اما انعطاف پذیری پایینی دارد. اما مصالح سبک سنتی دارای حالت ارتجاعی بوده و نسبتاً از مقاومت کششی بالایی نیز برخوردار است
در معماری سنتی ایران، به خصوص در سازه ی قوس ها از مصالح سنگین فراوان استفاده شده است و از چوب به عنوان عنصری کمکی، جهت تقویت مقاومت سازه در برابر کشش و عاملی برای ایستایی بنا استفاده می شود.
آجر از مصالح سنگین به عنوان اصلیترین مصالح معماری سنتی کاربرد فراوان دارد.
سنگ نیز از گروه معماری مصالح سنگین به عنوان عنصر کمکی و تزیینی در قوس ها کاربرد دارد. البته از این نوع طا ق ها به ندرت در گوشه و کنار ایران یافت می شود
– چوب به لحاظ دارا بودن مقاومت کششی بالا، در ساز های طاقی مثل قوس ها و گنبدها، به عنوان عامل رفع مسئله ی رانش مورد استفاده قرار می گیرد. به عنوان مثال درمسجد جامع اصفهان برای مهار قوس های مختلف از این روش استفاده می شود.
– ملا ت ها نیز به عنوان یک ماده ی چسباننده نقش مهمی را در شکل گیری سازه های پیچیده ی طاقی ایفاء می کند. سازندگان سازه های طاقی از ملات های مختلفی مانند ملات های گچی و ملات های آهکی استفاده می کردند.ملات های گچی را به دلیل چسبندگی بالا، گیرش سریع و استحکام اولیه ی گچ در سازه های طاقی که در آن از قالب های چوبی استفاده نشده است، به کار می برند.
قوس هاى آجرى (مسجدکبود تبریز)
قوس هاى سنگى(مسجد پیامبر)
کاربرد چوب در ساخت قوس ها
کاربرد گچ در تزیین قوس ها
طاق از کنار هم آمدن چند چَفد که در یک راستا از دیوار یا ستون باربر تا به بلندترین نقطه طاق که کُلاله طاق است امتداد یافته اند پدید می آید. طاق در دیسه های گوناگون ساخته می شود که از نگاه چَفدی به سه ساختار هندسی:شلحمی (سهمی)، نیم دایره، و بیضوی تقسیم می شود .
که چفد آن گاه شکل تیزه دار و گاه شکل مازه دار به خود می گیرد. افزون بر این طاق در یک نگاه کلی هندسی همواره یا نیمه استوانه ای، یا کوژی (گنبدسان) ، یا چلیپایی (تقاطعی) ، و یا زنجیروار دیده می شود .
هنگامیکه طاق در شکل کوژی خود که پیرامون یک نقطه کانونی ست با خیز بسیار زیاد ساخته می شود گنبد پدید می آید. در واقع گنبد خود گونه ای طاق پیشرفته است که بسیار گرد و برجسته ساخته شده و کارکِرد زیبایی شناختی و معماری ویژه ای پیدا کرده است.
طاق
طاق تیزه داریاجناغی
طاقهای مازه دار
طاق مازه دار به شیوه آهنگ و با چفد هلوچین تُند در طاق کسری، دوره ساسانی شیوه پارتی
قدمت طاق به دو هزار سال پیش از میلاد و به منطقه میان رودان بازمی گردد. با این حال مدت زمان طولانی ای گذشت تا در معماری سبک پارتی و سبک های دوره اسلامی در ایران و معماری روم باستان و معماری گوتیک در سده های میانه (قرون وسطی) این سبک پوشش سقف به اوج شکوه و رونق خود برسد.
این سبک که با نام شیوه «طاق و چفد» پشت به شیوه کهن و نخستین معماری، شیوه نعل و پایه دارد چرخشگاهی بزرگ در تاریخ معماری جهان است.
شیوه «نعل و پایه» از دوران پیش از تاریخ به مدت هزاران سال شیوه پوشش آسمانه بوده که سازه استون هنج یکی از نمونه های آن است. پیدایش شیوه «طاق و چفد» در واقع پاسخ نوآورانه به محدودیت هایست که شیوه کهن «نعل و پایه» به آنها دچار بود و در روند شتابان رو به گسترش شهرنشینی این محدودیت رفته رفته تنگناهایی را پیش پا می گذاشت.
تاریخچه
پیدایش نوآوری «طاق و چفد» دو امکان را با خود به ارمغان آورد:
پوشاندن دهانه های هرچه فراخ تر آن هم در دوردست ترین مکان ها، طاق به این روش با قالب های کوچک سنگ یا آجر ساخته می شود که جابجایی و کاربرد بسیار آسانتری تا تیرهای کوه پیکر سنگی و یا کمیاب تر چوبی داشتند و با ساختار چفدی خود امکان پوشش دهانه هایی که نیاز به بزرگترین و سنگینترین نعل ها و فرسب ها داشت را به ساده ترین روش فراهم می آوردند
زمینه را برای بالیدن و گسترش هرچه شتابان تر شهریگری و شهرنشینی بیش از پیش آماده کرد که نمونه های نخستین آن در تمدن های میان رودان و بخصوص تمدن ایلام هنوز به جای مانده است.
چفد در تعریف هندسی باریکه طاق منحنی است و درتعریف معماری به باریکه طاقی که روی یک درگاه قرار میگیرد میگویند .
-طاق به مفهوم کلی به مفهوم پوشش فضای بین دو دیوار است و شکلی که طاق از نظر فرم تابع آن می شود چفد است.
-در ایران از شکل نیم دایره برای زدن طاق استفاده نمیشود چون شکل نیم دایره از نظر ایستایی مناسب برای چفد یا طاق نیست.
اگرچه شناخته شده ترین سازه کهن ایران که «تخت جمشید» است با شیوه نعل-پایه برکشیده با این حال طاق و گُنبد که خود نوعی طاق است از سالیان بسیار دور در معماری ایرانی کاربرد داشته است؛ کهن ترین آن پرستشگاه چُغازنبیل است که به ۱۳۵۰ پیش از میلاد بازمی گردد.
طاق ها از نگاه ساختاری
طاق آهنگ : گهواره ای یا لوله ای نیز خوانده می شود. یکی از ساده ترین و همزمان پرکاربردترین طاق ها در ایران است. این طاق با چینش یکنواخت آجر یا خشت در راستای دو دیوار باربر و به شکل ظاهری نیمه استوانه به صورت تیزه دار یا مازه دار ساخته می شود. این طاق معمولاً به صورت ضربی (پُر) اجرا می شود
طاق آهنگ به شیوه جناغی (تیزه دار) و با چفد چمانه در ایوان مسجد جامع یزد
طاق کُلَنبو. طاقی بسیار پرکاربرد و استوار که بیشتر برای مناطقی که بیم زمین لرزه می رود ساخته می شود. این طاق به گنبدکی کوچک می ماند که از چهار سو روی دیوار تکیه دارد و به همین دلیل می تواند روی دیوارهای با جرز کمتری سوار شود. این تاق را به سه روش ۱ تویزه ای، ۲ دُمغازه ای، ۳ کاربندی پیاده می کنند
طاق کُلَنبو بر چهارستون و چهار تویزه و به روش گوشه سازی دُمغازه ای و اجرای «هورنو» در کُلاله آن، مسجد جامع اصفهان
طاق تاژ. چهارطاق هم گفته می شود. این طاق همانند کلمبو بر چهار دیوار بنا می شود با این ویژگی که به سادگی می توان روی آنرا تخت کرده و اشکوب (طبقه) دیگری رویش بنا کرد
طاق و تویزه. طاق و لنگه، طاق و باریکه، و طاق و چشمه نیز خوانده می شود. این طاق با ساخت تویزه های گچی بر روی زمین و سپس بارگذاری آنها و اجرای طاق ها متناسب با الگوی تویزه ها انجام می شود. ویژگی طاق و تویزه سرعت بالای اجرای طاق است. همچنین در پوشش های ضربی تویزه ها می توانند جایگزین مناسبی برای دیوار بسیار بلند و جِرز خور اِسپَر برای تکیه پوشش ضربی شوند که خود صرفه جویی مناسبی در ساختمایه ها ایجاد می کند. این طاق با دو روش خوانچه پوش و کژاوه اجرا می شود. از طاق و تویزه در ساخت بازارها فراوان بهره برده شده است
طاق تاوه. طاقی بسیار کم خیز که به خاطر نیروی رانشی افقی بالا بیشتر در ساخت اشکوب های پایینی که جرز دیوار به اندازه بسنده برای تاوش نیروی رانشی استواری دارد کارایی می یابد. برتری این طاق در خیز بسیار کم است که با وجود آن برای هموار کردن رویه طاق نیاز بسیار کمتری به سنگ و خاک است. ازینرو در جلوگیری از سنگینتر شدن بیش از اندازه سازه بهره گیری از آن ناگزیر است.
طاق پانیذ. دسته زنبیلی هم گفته می شود. این طاق در کناره های خود قدری گرد می شود که شکل دسته پیدا می کند. این طاق شاید کم خیزترین و به بیانی دیگر نزدیکترین طاق به پوشش تخت باشد، ازینرو همواره به مانند طاق تاوه در نقاطی از سازه به کار می رود که جرزها توان تاوش نیروی رانشی بسیار آن را به علت خیز کم اش دارا باشند. برای نمونه اشکوب های پایینی سازه[
اصطلاحات مربوط به طاق در معماری ایرانی-اسلامی
افراز بلندای طاق یا گنبد از روی دیوار (پاکار) تا بلندترین نقطه
پاراستی بخش پایینی قوس که به صورت عمودی در امتداد دیوار بالا می رود
پاکار محل اتصال طاق یا گنبد به دیوار باربر که رج آغازین چَفد باشد
پشت بغل بار وارده از سوی دیوار چفد می باشد که وظیفه تراز به کل سازه را داراست
تویزه باریکه چفدی باربر در طاقهایی که به روش تویزه ساخته می شوند
تبره ستبرای طاق یا گنبد که از پایین ترین نقطه با بیشترین ستبرا آغاز و با بالاتر رفتن چَفد نازک تر گرفته می شود
تیزه بالاترین نقطه چفد در تاق یا گنبد هاییکه به سبک تیزه دار یا جناغی ساخته می شوند
چَفد خمیدگی و قوس طاق یا گنبد
خیز نسبت اندازه افراز به دهانه یک تویزه
دهانه فاصله میان دیوارها که با طاق یا گنبد پوشیده می شود
کُلاله بلندترین بخش هر طاق خواه تیزه دار یا مازه دار، کلاله نقش مهمی در پایداری طاق بویژه طاق رومی دارد
کیز گودی روی دیوار برای شروع چَفد
گاز تکه های آجر یا سفال که فضای خالی بین درز مثلثی میان آجرها یا خشت های چیده شده را پر می کنند
هورنو روزنه ای که در بالاترین بخش طاق یا گنبد برای روشنایی و جابجایی هوا ایجاد می شود[۱۱]
کمبود چوبهای استوار و کشیده که در حقیقت عنصر اصـلی پوشش تخت است ، سبب شده است که پوشش سغ و گنبد روایی پیدا کند و بخصوص در دهانه های وسیع ترجای پوشش تخت را بگیرد . با وقفه طولانی در دوران هخامنشی معماری درخشانی با پوشش مرتفع و مسطح در اوج قدرت و کارائی جلوه دارد ولی چه قبل و چه بعد از آن بعلت فراهم نبودن شرایط خاص اقتصادی در این دوران آوردن چوب سدر از جبل عامل و ساج از گنداره همیشه میسر نبوده و در جنگل ها و جلگه های این سرزمین هم چوب مناسب پوشش پرورش نمی یافته است لذا طاقهای منحنی و گنبد جای اصلی خود را به عنوان یک پدیده ساختاری و اقلیمی در معماری ایران به آسانی پیدا می کنند . بشر از پیش از تاریخ تا دوران معاصر سکونت ها و بناهای گنبدی شکل با استفاده از مصالح موجود در محل ساخته است. اگر چه معلوم نیست که اولین گنبد چه زمانی ساخته شد.
تاریخچه گنبد
ساخت اولین گنبدهای فنی پیشرفته در اروپا در انقلاب معماری رومی آغاز شد، هنگامی که رومی ها فضاهای بزرگ داخلی معابد و ساختمان های عمومی، مانند پانتئون را می ساختند
نمونه های پراکنده از سازه های گنبدی شکل اولیه کشف شده است. اکتشافات اخیر در محوطه باستانی تپه چغامیش(۳۰۰۰۰ سال قبل از میلاد)، واقع در دشت دزفول ایران، استفاده از گل آجر و سازه های خشتی در ساخت گنبد را نشان می دهد. معماری پارسی ساسانی به احتمال زیاد معماری گنبد سازی بین النهرین/میانرودان را به ارث برده است. خرابه های کاخ اردشیر بابکان و قلعه دختر (فیروزآباد) در استان فارس، توسط اردشیر اول ساخته شده است، استفاده از گنبد توسط امپراطوری ساسانی را نشان می دهد .
تعریف گنبد
سازه ای است شبیه نیم کره ای توخالی.. گنبد به شکل یک کمان که با چرخش حول محور عمودی مرکزی آن به وجود می آید .همچنین گنبدهای قوسی شکل، اگر درست طراحی شوند دارای استحکام زیادی هستند و می توانند فضای زیادی را بدون ستون محافظ پوشش دهند. با پیش روی افقی در هر طبقه از دیوار به وجود می آیند به طوری که هر طبقه نسبت به طبقهٔ پایینی بیشتر به داخل متمایل می شود و در پایان کل محوطه در یک نقطه به هم می رسد. گاهی به این نوع گنبد، گنبدنما گفته می شود. گنبد واقعی، گنبدی است که به طور فزاینده ای به سمت داخل زاویه دار شده و در نهایت نسبت به پایه گنبد زاویه ۹۰ درجه پیدا می کند.
تعریف هندسی گنبد : گنبد مکان هندسی تقاطی است که از دروان چفدی مشخص حول یک محورقائم به وجود می آید .
تعریف گنبد در معماری : گنبد پوششی از که به روی زمینه ای گرد برپا می شود .
انواع گنبد از نظر شکل ظاهری
گنبد بیضی
گنبدپیازی
گنبد چند گوش
گنبد نعلبکی
گنبد چتری
گنبد بادبانی
گنبد خاگی
گنبد مقرنس
گنبد نار : رایج ترین نوع گنبد در ایران است. فرم این نوع گنبد کروی است و پوشش اصلی سقف اکثر مساجد مهم ایران نظیر مسجد جمعه، مسجد امام و مسجد الله وردیخان در اصفهان ومسجد جامع یزد و مسجد و مدرسه آقابزرگ در کاشان می باشد. گنبد این مساجد به صورت دو پوسته یعنی در واقع دو گنبد بر روی هم اجرا شده است. در گنبدهای دو پوسته، پوسته زیرین معمولاً باربر و پوسته روئین جهت نماسازی و همچنین مقابله با عوامل جوی است. یکی از دلایل دو پوسته زدن گنبد به لحاظ توجه و مقیاس ساختمان شهر است. از آنجایی که گنبدهای بزرگ و بلند نشانه اهمیت ساختمان می باشند و همچنین این گنبدها باید با مقیاس شهر تطبیق کنند و ترجیحاً از قسمت های مختلف شهر دیده شوند، لذا سعی می شود که گنبد فوقانی را بلندو مرتفع احداث کنند؛ ولی برای اینکه مقیاس تالار زیر کنبد زیاد ناهمگون نباشد و مانند تونلی عمودی به نظر نیاید، پوسته زیرین در ارتفاع کمتری اجرا می شود.دلیل دیگر اینکه، از ضخامت گنبد زیرین که باربر است هر چه به نوک گنبد نزدیک می شود کاسته می گردد تا وزن گنبد، کمتر شود. به همین دلیل روی گنبد به صورت پله ای در می آید (مانند گنبد یخچال ها) و برای پوشاندن این ناهمواری، گنبد دوم زده می شود. البته گنبد دو پوسته از لحاظ کاهش تبادل حرارتی بین داخل و خارج بنا، از گنبد یک پوسته عملکرد بهتری دارد، زیرا هوای نسبتاً راکد بین دو پوسته، مانند یک عایق از تبادل حرارت جلوگیری می کند ولی باید توجه داشت که هیچ فضای حبسی در ساختمان نباید وجود داشته باشد زیرا به علت وجود رطوبت هوا و میعان رطوبت در شب هنگام یا مواقع سرد، و تبدیل آن به آب، باعث خراب شدن مصالح از داخل این فضا می شود؛ بنابراین هوای بین دو پوسته همیشه باید تهویه شود.
تقسیم بندی استاد پیرنیا
گنبد رک
گنبد رک به صورت هرمی یا مخروطی است و غالباً بر روی یک پایه استوانه ای و یا منشوری قرار می گیرد. معروف ترین این نوع، گنبد قابوس در شهری به همین نام در استان گلستان است که آرامگاه شمس المعالی قابوس بن وشمگیر آل زیار است و از بهترین نمونه های معماری قرن چهارم هجری قمری محسوب می شود از این نوع گنبد جهت مقابر سلاطین و امرای دوره سلجوقی نیز بسیار استفاده شده است.
مکان های مورد استفاده
گنبد رک در کناره دریای خزر بسیار مورد استفاده قرار گرفته و می توان بیان نمود که در این کرانه بیش از سایر مناطق ایران گنبد رک وجود دارد. دلیل آن اولاً به این خاطر است که این گنبد از لحاظ اقلیمی بهتر از گنبد نار برای این منطقه است، زیرا نزولات جوی را سریعتر و بهتر از گنبد نار از ساختمان دور می کند و در ثانی شباهت زیادی به بام های شیب دار اهالی منطقه دارد. در این کناره این نوع گنبد را با خرپای چوبی و پوشش کاشی، سفال احداث می کنند.اگر مصالح گنبد رک آجری باشد غالباً گنبد را دو پوسته اجرا می کنند.
گنبد خرپشته
گنبد خر پشته است که مانند گنبد رک، هرمی است منتهی سطوح جانبی هرم در این نوع گنبد، با هم برابر نیستند. مثال خوب آن،گنبد مشهد میر بزرگ در آمل است که مربوط به دوره شاه عباس اول صفوی می باشد .
گنبد اورچین
گنبد اورچین شبیه گنبد رک، مخروطی است ولی روی آن پلکانی می باشد. این گنبد به نام های گنبد پلکانی ودرانگلیسی به نام «Pineapple Dome» گنبد آناناس خوانده می شود. نگارنده شبیه این گنبد را در هیچ مکانی و هیچ کتابی بجز در ایران و عراق ندیده است. در ایران نیز فقط محدود به چنوب غربی کشور است که تعداد آنها زیاد نیست و لذا منحصر به فرد میباشند.معروفترین این نوع گنبد، متعلق به مقبره دانیال نبی در شوش است (شکل از دیگر ابنیه ای که دارای گنبد اورچین هستند، می توان از مقبره حضرت سربند و بقعه یعقوب لیث در دزفول، امامزاده عبد الله در شوشتر، امامزاده جعفر در بروجرد، امامزاده میر محمد در جزیره خارک، بقعه صلاح الدین محمد در آبدانان از استان ایلام و همچنین گنبد سلطان زبیده و مزار شیخ عمر سهروردی در بغداد نام برد.
پایان