پروژه :
معماری اسلامی
گنبد سلطانیه
فهرست مطالب :
مقدمه
ویژگی جغرافیایی منطقه سلطانیه:
بخش سلطانیه با وسعتی حدود 156هکتار در ناحیه مرکزی متمایل به غرب استان زنجان بین 48 درجه و 48 دقیقه طول شرقی جغرافیایی و 36 درجه و 36 دقیقه عرض شمالی جغرافیایی با ارتفاع 1880 متر از سطح دریا در 39 کیلومتری جنوب خاوری شهر زنجان (مرکز استان) قرار گرفته است. سلطانیه امروزی به عنوان مرکز بخش، از توابع شهرستان ابهر به شمار می رود و کوه های "یان بلاغ" و "آغ داغ" در شمال و جنوب آن واقع اند.
سلطانیه در فاصله هفت کیلومتری شمال کوههای سلطانیه و دوازده کیلومتری جنوب کوههای طارم و در چهار کیلومتری از جاده ترانزیتی (تهران- زنجان- بازرگان) واقع و عنوان شهر، از سال 1344 به آن داده شده است.
سلطانیه تا چند دهه اخیر ده کوچک و کم اعتباری به شمار می رفت. اکنون با چند خیابان آسفالته و ساختمانهای نوساز، در حال گسترش بوده و اعتبار خود را در اشتهار گنبد سلطانیه جستجو می کند.
پیشنیه تاریخی سلطانیه
منطقه سلطانیه از قدیمترین ازمنه مورد توجه اقوام مختلف قرار گرفته است. براساس کتیبه های بدست
آمده از شاهان آشور در قرن هشتم پیش از میلاد، سلطانیه محل سکونت طایفه جنگاور (ساکاراتیها) بوده
و در عهد فرمانروایان ماد به نام "اریباد" خوانده می شده است و پارتها آن را به نام نخستین پادشاه خود
"ارساس" نامیدند.
افزون بر روایات تاریخی موقعیت محل نیز گویای مطلب است.
سفالهای خاکستری رنگ نقاط مختلف دشت سلطانیه از آن جهت که خط سیر تاریخی این تمدن و گسترش
آن را آشکار می سازد، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
سلطانیه قبل از ایلخانان مغول نیز مورد توجه بوده و شواهد باستان شناسی حاکی است که دشت سلطانیه
حداقل از هزاره پنجم پیش از میلاد مسکون بوده است. وجود سفالهای نخودی رنگ منقوش با طرحهای
هندسی سیاه رنگ و همچنین سفالهای هزاره چهارم و سفالهای خاکستری رنگ هزاره اول پیش از میلاد
در جنوب شرقی شهر قدیم سلطانیه (اطراف تپه نور) خود روشنگر این نکته است.
توصیف گنبد سلطانیه
ساخت گنبد به گونه ای است که در نمای خارجی دو طبقه و از داخل سه طبقه به نظر می رسد، این بنا در
جهات اصلی جغرافیایی احداث شده و در ضلع جنوبی آن بنای الحاقی تربت خانه و در زیر تربت خانه سردابه
که متشکل از فضاهای متعد است قرار دارد.
پایه های هشت گانه گنبد هر یک حدود پنجاه متر مربع مساحت دارند، دو ایوان از چهار ایوان بزرگ با چهار
درگاه وسیع و بلند با بیرون ارتباط دارند و ایوانهای کوچک به بناهای پیوسته گنبد متصل می شده اند.
در مورد هشت وجهی بودن آن تاکنون نظریات گوناگون ارائه شده است. برخی دلیل انتصاب چند وجهی بنا را
سبب ایستایی و استحکام آن دانسته و گروهی دیگر کوشیده اند که از آن نشانه مذهبی مانند اعداد هفت و
دوازده به دست دهند.
اما برخی بر این باورند که عدد هشت مقدس نیست و نمی توان دلایل خاص مذهبی را برای آن قایل شد و
صرفاً انتخاب طرح هشت ضلعی از روی محاسبات تجربه شده معماری و به خاطر مرکزیت ایستایی در نظر
گرفته شده است.
هدف از ساخت سلطانیه:
با توجه به بررسی عوامل اصلی شکل دهنده شهر سلطانیه چنین نتیجه گیری می شود که ساخت آخرین
پایتخت ایلخانان با توجه به شرایط مناسب جغرافیایی و منطقه ای در چمن و طبیعت سرسبز و حاصلخیز
دشت سلطانیه که نیاز مغولان به مراتع را مرتفع می ساخت، در مسیر کاروان رو به سمت شمال غربی
ایران با هدف کسب اعتبار خارجی و نمایش قدرت داخلی و جا گذاشتن نام نیکو از سوی اولجایتو با تکیه
به تجربه معماری و شهرسازی دوره های پیش از خود مثل آل بویه و سلجوقی و مجموعه سازی در دوره
ایلخانان با امکانات مالی خزانه غنی ناشی از گردش امور در دوره غازان خان و حمایت های مالی وزیران
اولجایتو. و هدف دیگر از ساخت این بنا این بوده که قبر علی (ع) را از نجف به این مکان منتقل نمایند از
آنجا که نبش قبر در اسلام حرام است این عمل با مخالفت علمای نجف روبرو شد و منتفی گردید بعد این
مکان آرامگاهی برای خود سلطان محمد خدابنده شد.
توضیحات مختصری درباره اجزای اصلی بنـا :
گنبد عظیم آرامگاه اولجایتو با ویژگی دو پوشه بودن خود از نوع گنبدهای شبدری یا چیدری با مقطع
تخم مرغی شکل است و گنبدی بلند و کشیده و دارای قوس بسیار تند است. خم منحنی گنبد در داخل
بیشتر از خارج است. این گنبد از طبقه سوم (پشت بام) 10/3 سانتی متر ارتفاع و 60/1 سانتی متر
ضخامت دارد. ادامه گنبد با اجرای قوس به عرض 20/2 سانتی متر آغاز شده و در ارتفاع حدود
چهل سانتی متر اسکلت آن دو پوسته است.
گنبد:
در طبقه سوم در زوایای هشتگانه بنا، هشت مناره ایجاد شده است که به استثنای یک مناره در ضلع
شمال شرقی و نیمی از مناره زاویه شمال غربی که بخشی از کاشیکاری آن باقی مانده، بقیه مناره ها
فروریخته است. این مناره ها تو خالی است و به وسیله پلکان چرخشی از بام تا سقف ایوانهای طبقه
سوم و تا نوک مناره راه پیدا می کند.
مناره ها از نظر فرم، اسکلت و ابعاد یکسان اند. راه یابی به این مناره ها از هشت پلکان ساخته شده
در داخل جرزها امکان پذیر است و هشت مناره در هشت گوشه این بنا علاوه بر ایفای نقش ایستایی
خود در آرایش و ابهت بنا نیز نقش به سزایی دارند. ساخت ایوانهای جانبی و وجود هشت مناره در
گوشه بام برای جلوگیری از رانش گنبد بزرگ ایجاد شده است. این فن آوری در معماری ایران، اوّل
بار در بنای مقبره اسماعیل سامانی در بخارا و سپس در دوره سلقوجی در مقبره سلطان سنجر مورد
آزمایش قرار گرفته است.
مناره:
تربت خانه در ضلع جنوبی گنبد واقع است که ارتفاع آن تا طبقه دوم گنبد ادامه دارد. براساس یافته
های باستان شناس این بنا کمی پس از احداث و تکمیل گنبد ساخته و به آن الحاق شده است.
بنای تربت خانه دارای ابعاد واقعی 60/17 متر طول و 80/7 متر عرض و 16 متر ارتفاع است که
پوشش سقف آن از سه طاق و تویزه ساخته شده، طاق مرکزی بزرگتر و به طول 9 متر و طاقهای
طرفین حدود سه متر قطر دارند. تربت خانه در دیوار ضلع جنوبی دارای محرابی است که تزیینات
کاشیکاری و مقرنس کاری بسیار زیبایی داشته و اینک فروریخته است محل ایجاد این تزیینات هنوز
به چشم می خورد.
تربت خانه:
سرداب از دیگر فضاهای جانبی گنبد است. سرداب در ضلع جنوبی در زیر تربت خانه ساخته شده است. برخی
معتقدند که سرداب پیش از ساخت گنبد ساخته شده است. سلاطین ایلخانی بر پیروی از اعتقادات و آیین ایل و تبار
خویش، اجساد مردگان را در گورهای سردابه ای در زیر زمین قرار می دادند و به تناسب با جایگاه اجتماعی فرد،
اسباب و زیورآلات در کنار جسد دفن می کردند. هر چند طی کاوش های به عمل آمده هیچ گونه شواهدی دال بر
وجود قبر در سردابه به دست نیامده است اما بنابر اظهار مورخین و برخی از محققین سلطان محمد خدابنده در همین
سرداب دفن شده است.
سردابه
هنرهای کاربردی در گنبد سلطانیه:
همان گونه که در توصیف معماری بیان شد در روزگار آبادانی گنبد سلطانیه دارای چهار ورودی
کوچک و بزرگ بوده است و براساس سنت پیراستن بناها در دوران مختلف اسلامی، طبیعی است که
برای تزیینات درگاههای ورودی و نشان دادن عظمت معنوی و هنری آن از عناصر تزییناتی و
هنرهای کاربردی استفاده شده است.
آنچه امروزه در نمای بیرونی گنبد سلطانیه مشهود است، هنر کاشیکاری، در دو جبهه ورودی شرقی
و جبهه غربی از درگاههای ورودی و نمای فوقانی طبقه دوم گنبد در گیلویی ها و پشت بغل قوسها و
جرزهای نمای بیرونی در این بخش از مناره های هشتگانه و بخش اندکی از تزیینات کاشیکاری گنبد
به جای مانده است که این خود حاکی از تزیینات عمده در نمای بیرونی گنبد در آن روزگار است.
هنر کاشیکاری در تزئینات نمای بیرونی گنبد سلطانیه:
از آنجایی که گنبد سلطانیه در طبقه همکف از داخل یک بنای هشت وجهی و در طبقه اول تقریباً
به شکل یک بنای شانزده وجهی و نیز در طبقه دوم و پشت بام، هشت وجهی و کاسه گنبد مدور
است، و در تمام سطوح هر یک از اضلاع و قوسهای آنها و پشت بغل ها و سقف ها و غیره
دارای تزیینات گوناگون در دوره های تزیینی متعدد و متفاوت است و در بسیاری از بخشها تلفیق
دو یا چند هنر و دارای نگارشهای متنوعی است و از سوی دیگر در بسیاری بخشها، قسمت
اعظم نقوش و رنگها و موتیف های تزییناتی از بین رفته است، بنابراین تفسیر و توصیف آن،
کار بسیار مشکلی است و همان گونه که بیان شد محققین بسیاری در مورد تزیینات و هنرهای
کاربردی به کار رفته در گنبد سلطانیه سخن رانده و هنوز ناگفته درباره آن بسیار است.
هنر کاشیکاری در تزیینات داخل گنبد:
ایجاد تزیینات با هنر کاربردی آجرکاری از ویژگیهای هنر دوران ایلخانی به شمار می رود و ساخت
و ایجاد فضاهای گوناگون در گنبد به منصه ظهور رسیده است.
به طور کلی آجر عنصر اصلی و مهم تشکیل دهنده گنبد سلطانیه است، زیرا که اسکلت تمامی بنا و
بخش اعظم تزیینات دوره اول با آجرکاری تزیینی اجرا شده است. این آجرها از نوع ختایی کوچک
به ابعاد 5×20×20 سانتی متر است.
آجرچینی انواع گوناگون دارد که شامل رگ چینی، گل اندازی، گره سازی، گره سازی رنگی،
آجرکاری خفته و رفته یا پتگین، خوون چینی، آجرکاری با آجرهای مهری و منقوش که در بخشهای
متناوب بناها برای آراستن آنها و توام با کاشی اجرا می شود.
در گنبد سلطانیه آجر چینی خفته و بیدار، (راسته) پتگین و نقوش آجرهای مهری و قالبی به کار رفته است
هنر آجرکاری در تزیینات بنای گنبد سلطانیه:
همچنان که گفته شد در نمای خارجی گنبد علاوه بر ملاط، از گچ به عنوان هنر کاربردی در تزیینات استفاده شده
که در سر در ورودی شمالی بنا نمایان است.
در تزیینات گچبری سر در شمالی از شیوه بر هشته که بسیار پرکار است، استفاده شده اغلب شامل نقوش اسلیمی
گل و برگ است که در میان این نقوش آیات مبارکه قرآن کریم نگارش شده است. این شیوه گچبری بسیار برجسته
است به گونه ای که قسمتهای گچبری شده بسیار بیرون زده، نشان داده شده است. این بخش قابل مقایسه با مسجد
جامع گلپایگان است.
دونالد ویلبر گچبری سر در ورودی شمالی را از نوع وصله ای می داند. نگارنده شیوه اجرای گچبری بر این سر
در را از نوع بر هشته و برجسته و در برخی جاها توپر و توخالی می داند، بدین سبب که در این درگاه ابتدا یک
لایه گچ سفید بر روی پیکر آجری و سطح دیوار مالیده و زیر کار هموار کرده اند و سپس یک لایه ضخیم گچ را
بر روی آن
مالیده اند و تکنیک گچبری را به همراه خطوط و کتیبه ها بر روی آن اجرا کرده اند.
هنر گچبری در نمای بیرونی گنبد سلطانیه:
سراسر نماهای ایوانهای داخلی در طبقه اول که در تزیینات لایه دوم با اندودی از گچ پوشانده شده
شامل نقاشی و رنگ آمیزی و نگارش خطوط و کتیبه ها با رنگهای متنوع گوناگون است،
گچبریها در این لایه به رنگهای بسیار متنوع و متناسب با نقش آرایش شده است که جلا و شکوه و
درخشندگی ویژه ای به تزیینات نقاشی بخشیده است.
سراسر ایوانهای جنوبی، جنوب غربی، غربی و جنوب شرقی و شمال غربی در مکانهایی که از
تزیینات لایه دوم پوشش داده شده شامل رنگهای زرد، اخرایی، قهوه ای، آبی، طلایی است که در
رنگ آمیزی گچبریها و نگارش خطوط به کار رفته است. ایوان جنوبی مشرف به تربت خانه،
دارای موتیفهای اسلیمی و ختایی که طرح آن با رنگهای آبی، طلایی، قهوه ای و شنگرف نقاشی
شده است.
نقاشی و رنگ آمیزی در گنبد سلطانیه: