کلیسای مریم مقدس
تاریخچه
کلیسای مریم مقدس مربوط به دوره پهلوی است و در تهران، خیابان میرزا کوچک خان واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۷۲۳۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
در ۱۹۳۶ میلادی، بررسی بنای کلیسای جدید آغاز شد و در ۱۷ آوریل ۱۹۳۷ میلادی، جلسه ای با حضور معماران ارمنی تشکیل و از «نیکلای لائوری» خواسته شد تا براساس بودجهٔ شصت هزار تومان طرح کلیسا را ارائه کند. در این بین، آقای «رومان عیسی یان» هزینهٔ بنای کلیسا را تقبل کرد و از نیکلای مارکف خواسته شد تا براساس بودجهٔ یکصد هزار تومان کلیسا را بنا کند.
روز یکشنبه، ۲۱ فروردین ۱۳۱۷ خورشیدی (۱۷ آوریل ۱۹۳۸ میلادی) با حضور جمع بزرگی از ارمنیان تهران، دو نمایندهٔ ارمنیان جبرائیل بوداغیان (ارمنیان جنوب) و سهراب ساگینیان (ارمنیان شمال) در مجلس شورای ملی، روحانیان کلیساهای تهران، اعضای انجمن کلیساهای تهران و بسیاری دیگر، پس از برگزاری مراسم دعا و نیایش کلنگ اغاز به ساخت کلیسا به دست کشیش هوانس هاچیان و رومان عیسی یان فرد خیری که هزینه ساخت کلیسا را تقبل کرده بود بر زمین زده شد.
ساخت کلیسای مریم مقدس در سال ۱۳۲۴ خورشیدی (۱۹۴۵ میلادی) پایان یافت. این بنا بین سال های ۱۳۲۴ تا ۱۳۴۹ دفتر اصلی و محل سکونت اسقف اعظم ارمنی ها بوده است که بعدها به کلیسای سرکیس مقدس انتقال یافت.
لوح هایی ک در پی های کلیسا قرار داده شدند
سنگ های خوش تراشی بودندکه در انها نوشته ای
به زبان ارمنی بر روی کاغذضخیم در داخل شیشه ای
جاساز شده.
برای یافتن واقعیات صورت گرفته اطلاعات قابل استنادی
به دست نیامده است.بنابر این با در نظر گرفتن متن لوح ها
اطلاعات شفاهی.بررسی پلان کلیسا-حجاری های دیوار های
خارجی و تکرار پلان کلیسای مریم مقدس برای ساخت کلیسا
ارتودوکس روسی در 1944م نگارنده بر این باور است که طراحی
بنا ب دست نیکلای مارکف واگذار شده است.وانگهی با توجه به
اینکه نیکلای در1939درگذشت و دیگر نمیتوانست نقشی در ساخت
کلیسا داشته باشد.ب طور قطع ساخت کلیسا به دست نیکلای
مارکف صورت گرفت.او معماری روسی با اصلیت گرجی بود که
تحصیلات خود را در دانشگاه تفلیس و سن پدرزبوگ گذراند و در
جنگ جهانی اول به ایران مهاجرت کرده بود .
مهندس مسوءل ساخت کلیسا کلیسا نیز مهندس وازگن نیکوغوسیان
بود که با مارکف همکاری می کرد.
در مرحله دوم می بایست طی مراسمی لوح هایی در بی های کلیسا قرار داده می شد.
بر اساس سنت هزار ساله کلیسا سازی در بین ارمنیان بیش از شروع بنای کلیسا می بایست شانزده عدد لوح با نام قدیسان به دست همین تعداد از افراد معتقد حمل و در مکان های تعین شده در بی های کلیسا قرار داده شود اما تعداد درخواست کنندگان برای قرار دادن لوح ها بیش از این تعداد بود و از انجایی ک برای روحانیان امکان انتخاب شانزده نفر از بین انان که همگی افرادی با اعتقاد بودند.بیسار دشوار بود بنابر تصمیم گرفته شد ب تعداد کلیه مراجعه کنندگان ک سی و یک نفر بودند.لوح تهیه وطبق سنت کلیسای ارمنی 16 عدد از انها درمکان های خاص خود و ما بقی در پی های سرد غربی و بازوهای شمالی و جنوبی کلیسا قرار داده شود.این مراسم در 1 ابان 1317 ش.(23اکتبر 1938م)باحضور ارمنیان تهران نماینده خلیفه گری اصفهان روحانیان کلیسا های تهران بسیاری از ارمنیان تهران و 31 ساقدوش که هر کدام یکیاز لوح ها را در دست داشتند بر گذار شد.پس از انجام مراسم مذهبی به وسیله نر سس ملیک تانگیان اسقف اعظم خلیفه گری ارمنیان اذربایجان لوح هارا در محل های از پیش تعیین شده قرار دادند. اولین لوح به دست رومان عیسی یان در محل ساخت کلیسا قرار داده و بدین ترتیب بنای کلیسا ب طور رسمی اغاز شد.
معماری کلیسا
پلان کلیسا با ابعاد کوچک تر، متاثر از معماری کلیساهای سده های هفتم تا دهم میلادی منطقهٔ تایک، ارمنستان بزرگ طراحی شد. از طرح کلیسای اولیه اطلاعات مکتوبی در دست نیست. کلیسای مریم مقدس بر روی صفه ای با ابعاد32/45در19/8 متر و در مساحتی بالغ بر 550 متر
متر مربع با سنگ بازالت خاکستری رنگ ساخته شده است
برای ورود ب داخل کلیسا پلکان هایی در غرب صفه و دوبازوی
شمالی و جنوبی صفه در مقابل سه ورودی کلیسا قرار دارد
پلان کلیسا، هم از خارج و هم از داخل، به شکل صلیب است و طبق سنت کلیساهای ارمنیان محراب آن در سمت شرق قرار دارد. کلیسا دارای یک گنبد اصلی دوازده ضلعی با دوازده نورگیر در بالای نمازخانه و یک گنبد ناقوس خانه با شش ستون در سمت غربی است.
گنبد اصلی کلیسا، که به هیچ وجه از معماری ارمنی پیروی نمی کند، متاثر از معماری بیزانسی ساخته شده که در گرجستان و روسیه متداول بوده است.به نظر نگارنده علت این امر عدم اشنایی کافی مارکف با سبک معماری ارمنی بوده که سبب شده تا ویسقف نماز خانه را نه بر اساس اصول معماری ارمنی بلکه متعاصر از گنبدی با معماری روسی بنا کند.ورودی اصلی، که در سمت غرب بنا قرار دارد، دارای سردری به سبک معماری کلیساهای سده های چهارم و پنجم میلادی در ارمنستان است که با کاستن ضخامت دو دیوار دو طرف سردر و قرار دادن دو ستون زیبایی خاصی به این قسمت بخشیده است.
پس از ورودی غربی و در دو طرف آن، دو اتاقک قرار گرفته و این قسمت از بنا را به شکل راهرویی درآورده که به بازوی غربی کلیسا که به نمازخانه راه دارد وصل می شود. در اتاقک شمالی راه پله ای برای رسیدن به ایوان و در زیر اتاقک جنوبی دخمه ای قرار دارد.
ورودی اصلی که در سمت غرب بنا قرار دارد دارای سردری
به سبک معماری کلیساهای سده های چهارم و پنجم م در
ارمنستان است که با کاستن ضخامت دو دیوار دوطرف سردر
و قرار دادن دو ستون زیبایی خاصی به این قسمت بخشیده
است پس از ورودی غربی و در دوطرف ان دو اتاقک قرار
گرفته و این قسمت از بنا را به شکل راهرویی دراورده که
بازوی غربی کلیسا ک به نماز خانه راه دارد وصل میشود
در اتاقک شمالی راه پله ای برای رسیدن به ایوان و درزیر اتاقک جنوبی دخمه ای قرار دارد.ایوان ک محل استقرار گروه کر است با دوستون وسه سقف ضربی شکل برروی ان با محیط داخل نماز خانه مرتبط و از سمت غربی دارای دو نورگیر باریک است در بالای ایوان گنبد ناقوس خانه و ناقوس های کلیسا قرار دارد
در سمت غربی بازوهای شمالی و جنوبی کلیسا و در بالی پلکان های واقع در قسمت صفه دو ورودی قرار دارد که فاقد تزعینات استو کار تخلیه کلیسا را پس از پایان مراسم سرعت میبخشد.پس از عبور از دو ورودی شمالی و جنوبی وارد فضایی بسته میشویم که با دو ورودی با سقف های ضربی مرتفع به نماز خانه راه دارد.به غیر از نورگیر های گنبد بنا در کلیه جهت ها دارای نورگیر است.در اضلاع شمالی جنوبی شرقیسه نورگیر بزرگ در کنار هم قرار دارد ک در قسمت خارجی دارای تزییناتی به صورت نمای ستون سر ستون و قوس بالای ستون متاثر از تزیینات دیوار های خارجی کلیساهای سده9تا13 م در ارمنستان است.از همین نوع نورگیردر دوطرف بازوی غربی کلیسا نیز استفاده شدهاست اما ب صورت یک جفت در هرطرف.
در هر دوضلع دیوار های خارجی میراث خانه ها واقع در دوطرف محراب نورگیرهایی قرار دارندکه از سمت خارج بنا در داخل فرورفتگی هایی با پلان ذوزنقه باز می شوند.استفاده از این نوع فرورفتگی در دیوار های خارجی کلیساهای ارمنستان از قرن ششم م متداول شد و خاستگاه ان منطقه سیونیک ارمنستان است
تزیینات کیسا
قسمت شمالی و نورگیر
ورودی غربی قسمت شمالی
در چهار طرف بنا و بالای دیوار ها حجاری زیبایی از صلیب همراه با طرحی از خوشه انگورقرار دارد.در بین مسیحیان منطقه و جهان ارمنیان تنها ملتی هستند ک از نقش صلیب ب فراوانی استفاده کرده اند. در کلیه حاشیه های بالای دیوار های خارجی دوردیف حجاری شده:طرح هندسی در بالا وطرح گیاهی یک شکل در پایین.
در بالای سردر ماکت کلیسایی قرار دارد که به هیچ وجه شباهتی به کلیسا ندارد.هرچند این ماکت و صلیب روی ان ب زیبایی سردر می افزاید.
بر پیشانی سردر سنگ نوشته ای قرار دارد مشتمل بر ذکر سال هایی که طی ان بنای کلیسا ساخته شده و نام فرد خیری که به یاد بود مادرش این کلیسارا بناکرد.
مارکف به غیر از گنبد در مورد دیگری نیزاز اصول معماری ارمنی تخطی کرده است و ان تکرار حجاری های مشابه در یک بناست.در هیچ یک از کلیساهای ارمنستان نمیتوان دو حجاری مشابه را بر روی دیوار هامشاهده کرد
نیم تنه دکتر هاراطونش داویدیان مزار پیرم خان
مزار هوهانس ماسیحیان
پایان