پاورپوینت معماری باغ دولت آباد یزد

باغ دولت آباد یزد
معرفی و تحلیل معماری
گرد آورنده:

مقدمه
یزد را نگین کویر نامیده اند که با خشت های خشک خود بدون عبور رودی و وجود دشتی نه درختی سرسبز دارد و نه حیاتی سبز اما همین کویر در دشتهای کویری اش چشم اندازی زیبا و آرامش را برای آدمی به ارمغان آورده است.
گرچه استان یزد کویری و خشک است و مردمان آن همیشه از کم آبی رنج برده و قناعت پیشه کرده اند اما این خطه باغ هایی زیبا در خود دارد که چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کند و این سئوال را در ذهن بیننده تداعی می کند که چگونه ممکن است در این شهر چنین زیبایی تلفیق با ذوق و هنر معماری نهفته باشد.

این استان به لحاظ داشتن باغ های زیبای ایرانی که حتی در میراث جهانی نیز به ثبت رسیده است، در آستانه نوروز، زیبایی و دل انگیزی خود را به رخ می کشد و هر بیننده ای را به سوی خود فرا می خواند.
هر یک از این باغ ها متعلق به خاندانی ثروتمند و خانی معروف و بزرگ بوده اند که در گوشه گوشه این شهر کویری ساخته و بنا شده اند.
 از جمله این باغ ها می توان باغ و عمارت دولت آباد یزد را نام برد که از لحاظ معماری، شیوه ساخت، تزئینات و طراحی بیانگر فرهنگ و شیوه زندگی در دوران خود هستند.

باغ دولت آباد از باغ های قدیمی شهر یزد در کشور ایران و هم ردیف باغ فین در کاشان و باغ شاهزاده ماهان در کرمان می باشد.
بادگیر عمارت بادگیر آن با ارتفاع ۳۳/۸ متر بلندترین بادگیر خشتی شناخته شده در جهان است. این باغ در تاریخ ۱۳۴۶/۱۲/۲۳ به شماره ۷۷۴ در ردیف آثار ملی ایران قرار گرفته است؛ و همچنین یکی از باغ های ایرانی ثبت شده در میراث جهانی توسط یونسکو است.
معرفی اجمالی

شهر یزد
یزد با وسعت ۲۳۹۷ کیلومترمربع اولین شهر خشت خام و دومین شهر تاریخی جهان بعد از ونیز است. شهر یزد، مرکز استانی به همین نام در فاصله ۶۷۷ کیلومتری تهران قرار دارد.  یزد در دره ای وسیع و خشک و محصور بین رشته کوه های شیرکوه و خرانق قرارگرفته اسـت. ایـن شهـر از شمال به شهرستان اردکان و از شرق به شهرستان بافق و از جنوب به شهرستان تفت و از غرب به استان اصفهان محدود می شود.
آب وهوای یزد به علت قرار گرفتن روی کمربند خشک جهانی، دارای زمستان های سرد و نسبتاً مرطوب و تابستان های گرم و طولانی و خشک است.

یزد در زمان تاسیس باغ
باغ دولت آباد
شهر قدیم
شهر قلعه ای
مزارع و باغات

شهرستان یزد در دره ای وسیع و خشک و محصور بین رشته کوههای شیرکوه و خرانق قـرار گـرفته اسـت. بیش از 84/5% مساحت استان یزد بیابانی است و تنها چیزی کمتر از 16% آن مناطق غیر بیابانی است.
تعداد روزهایی که ممکن است بارندگی در آن صورت گیرد در سال 23 روز می باشد، ساعات آفتابی در یزد به طور متوسط 3052 ساعت و روزهای غیر آفتابی آن به طور متوسط 60 روز می باشد.
وزش باد در استان یزد: شدیدترین بادها معمولاً از قطاع غربی می وزد و بزرگترین رقمی که به ثبت رسیده است 65 نات معادل 120 کیلومتر در ساعت بوده است. قدرت فرسایش بادی به گونه ای است که یکی از مهمترین عوامل تغییر شکل دهنده زمین به حساب می آید. آثار و علائم این فرسایش در نواحی وسیعی از استان از دشتهای مرتفع گرفته تا مناطق پست کویری قابل مشاهده است.
شهر یزد یکی از کم بارش ترین شهرهای کشور است. به طوری که بارها در آمار و اخبار بارش این شهر پائین ترین میزان در کشور اعلام شده است. میزان بارش باران به طور متوسط سالیانه 61/02 میلی متر می باشد. (آفتاب، 1391)
نوسان درجه حرارت در زمستان و تابستان و حتی در شب و روز بسیار زیاد است. حداکثر حرارت 45 درجه سانتیگراد بالای صفر و حداقل 20 درجه سانتیگراد زیر صفر متغیر است. میانگین روزانه دما برای تمام سال بین 11/9 تا 20/7 درجه سانتیگراد متغیر است.
خصوصیات اقلیمی یزد :

آب و هوای یزد :
آفتاب سوزان گرمای زیاد و درجه حرارت بالا در روز و درجه حرارت پایین در شب
تابستان های گرم و زمستان های سرد
هوای خشک ، در نتیجه باران کم و کمبود آب
طوفان های پر گرد وغبار و احیانا شنی .(توسلی، 22:1360 )
آب و هوای این منطقه : در کتاب “معماری اسلامی ایران“ تالیف استاد محمدکریم پیرنیا ( 1371 ) پیرامون اقلیم یزد آمده است
تابستانها بسیار گرم و طاقت فرساست به طوری که گرمای شدید و خشک تابستانی و بادهای کویری که در این نقاط توام با
طوفانهای سهمناک است از خصوصیات بارز تابستانهای استان یزد است . علاوه بر اینها زمستان هم به طور متداول بی نهایت سرد و
غیر قابل تحمل است ، به طوری که در بیرون شهر در ماههای دی و بهمن شاید عبور و مرور به خصوص در نزدیکیهای صبح
خطرناک و کشنده باشد . این مسایل مربوط به آب و هوا و اقلیم و مسایل دیگر و خشکی هوا را میتوان مولود خشکی و بی آبی
دراین شهر دانست .

پوشش گیاهی مناطق کویری و بیابانی استان یزد:

مناطق کویری بدلیل وجود خاک شور دارای پوشش گیاهی منحصر بفردی می باشند. گیاهانی که در این مناطق رشد می کنند، گیاهانی شور پسند هستند که علاوه بر جلوگیری از فرسایش و حفظ خاک نمادی از استقامت در گرمای کویر هستند که عمده گیاهان در مناطق کویری می توان موارد ذیل نام برد:
آویشن (گیاه صنعتی و داروئی) ، اسپند( اسفند)، اسطوخودوس، اسفناج ، اسفناج وحشی ( آنزیپلکس)، اسگنبیل ، اشنان ، انجیر صخره ای، انغوره (گیاه صنعتی و داروئی) ، ایباریجه ، بادام کوهی ، باریجه ، پدن ، پرند ، پسته وحشی ، پیچک صحرایی ، تاغ (درخت- درختچه) ، چرخان ، خارشتر ، درمنه ، درمنه دشتی ، دم گاوی ، ریپس، ریش بز ، ریواس ، زعفران ، زیره(گیاه صنعتی و داروئی) ، سبد ، سنبل الطیب ،سیاه شور ، شور بیابانی ،صبر زرد، قدومه( تخمه سرخو ) ، علف شور الوان ، علف شور الوان (علف مار – کَوَر – کَبَر – خاورک)،علف هفت بند ،قاصدک ، قدومه ،قره داغ ،قیچ، کتیرا(گیاه صنعتی و داروئی)، کلبیت ،کندر(گیاه صنعتی و داروئی)، کنگر صحرایی، کوشاد،کوشاد (ژانسیان) ، گز (درختچه)، گل شوره زار، گون ، مریم گلی ( گل تلخو ) ، نتر، نخل(درخت)، نخودوک، نسی

در حال حاضر و در طول تاریخ مهمترین مسئله در کشور ما تامین آب بوده است. به علت میزان بارش بسیار پائین تر از میانگین های جهانی، وجود اقلیم های گرم و خشک و مناطق وسیع بیابانی در خاک ایران همیشه تامین آب با مشکل روبرو بوده است.
مشکل تامین آب در مناطقی از خاک ایران که در مجاورت با کویر قرار دارند بیشتر از سایر مناطق حس می شود. در استان یزد بیابان و کویر بیش از 84 درصد اراضی را اشغال کرده است و بارندگی سالانه بسیار پائین است به طوری که بارها در آمارهای کلی کشور یزد کم بارش ترین نقطه اعلام شده است. در چنین شرایطی تامین آب و وجود منابع آبی خبر از زندگی در یک نقطه می دهد.
منابع آبی شهرستان یزد(استان یزد):
498 حلقه چاه عمیق با میزان تخلیه 118/2میلیون متر مکعب آب در سال، 9 حلقه چاه نیمه عمیق با برداشت سالیانه 1/9 میلیون متر مکعب آب و 1 رشته قنات با میزان تخلیه سالیانه 0/10 میلیون متر مکعب، مجموع منابع آبی استان را تشکیل می دهد.
در سالهای گذشته برای تامین آب از منابع دیگری هم در صورت توان استفاده شده است. یکی از مهمترین این منابع استفاده از آب زاینده رود است که خود در حال حاضر با مسائل و مشکلاتی روبرو است.
در حال حاضر محدودیت منابع آب، افت سفره های زیرزمینی و خشکسالیهای پی در پی مهمترین مشکل استان یزد و علی الخصوص شهر یزد می باشد.
مسئله آب

باد :
تغییرات سریع و شدید حرارتی موجب وزش بادهای مختلفی از مناطق معین می شود . این بادها که در جهات مختلف و در فصول متفاوت می وزند هرکدام بنوبه خود تاثیر بسیار در وضع آب و هوا و معیشت مردم دارند .
-1 بادی که از جانب شمال غرب می وزد و به باد اصفهان معروف است . 6 ماه از سال از نیمه فروردین تا نیمه شهریور یعنی در بهار و تابستان جریان دارد و مطلوب است .
-2 بادی که از جانب جنوب شرق می وزد وبه باد کرمان معروف است . 4 ماه از سال از نیمه مهر تا نیمه بهمن یعنی در پاییز و زمستان جریان دارد و باد نامطلوبی است . این باد اغلب گرم و آلوده و خاک به همراه دارد و موجب طوفانهای زیادی می شود .
-3 بادی که از جانب غرب می وزد و به باد شیرکوه معروف است . 2 ماه از سال از نیمه اسفند تا نیمه فروردین و از نیمه مهر تا نیمه آبان و باد نیمه مطلوبی است.
-4 بادی شنی که به باد سیاه کوه مشهور بوده و جهت وزش آن از شمال و مدت آن نیز حدوداً 50 روز در سال می باشد

تاریخچه ی باغ
باغ دولت آباد در یزد در اواخر دوره افشاریه و درسال ۱۱۶۰ ه. ق توسط محمد تقی خان معروف به (خان بزرگ) که وی سرسلسله خاندان خوانین یزد بود احداث گردید.
مرحوم محمدتقی خان ابتدا قناتی به طول ۶۵ کیلومتررا احداث نمود و آب را از مهریز به یزد و محل کنونی باغ دولت آباد رساند و سپس مجموعه حکومتی (دارالحکومه) خود را بنا کرد.
این باغ با مساحتی درحدود ۷۰/۰۰۰ مترمربع شامل ساختمان ها، حوض ها و آبنماهای بسیاری بوده که در فضای بین آنها باغ های با درختان انار و انگور و… باگل های فراوانی زینت بخش محیط بوده اند.
قنات تاریخی عظیم دولت آباد با قدمتی بیش از ۲۰۰ سال از احداث پنج رشته قنات تشکیل شده و از ارتفاعات مهریز سرچشمه میگرفته و پس از مشروب کردن بخشی از زمینهای مهریز و به کار انداختن چند آسیاب آبی و طی بیش از ۵۰ کیلومتر به یزد میرسیده و باغ دولت آباد را آبیاری میکرده. اما این باغ در حال حاضر توسط چاه نیمه عمیق مجاور آبیاری می شود. تقی خان بافقی پدر عبدالرضاخان یزدی و جد سلطانعلی خان وزیر افخم و خانواده های افخم ابراهیمی و افخمی است. مدارک مربوط به این موضوع در میان اسناد شخصی خانواده افخم ابراهیمی حفظ و نگهداری گردیده است.

موقعیت قرارگیری فعلی باغ

باغ اندرونی
باغ بیرونی ( باغ بهشت آیین)

بخش های مختلف باغ

عناصر و اجزا باغ
عمارت سردر (بهشت آیین)
عمارت هشتی (عمارت بادگیر)
تالار طنبی
عمارت طهرانی
تالار آیینه
عمارت سر در شمالی
اصطبل بزرگ
ابنیه فرعی و خدماتی
آب انبار

در واقع باغ دارای چهار بنای اصلی بوده که سه دستگاه آن به نام هشتی، تالار طنبی و سردر هنوز بر پای است و قسمتی از اطاق های زمستانی هم وجود دارد ولی بقیه ساختمان ها و حتی عرصه ی آن از بین رفته است.(قهاری ۱۳۷۹)
علاوه بر این بناهای اصلی، ابنیه فرعی و خدماتی در ضلع شرقی باغ شامل آبدار خانه،شربت خانه ،آشپزخانه و تاسیسات چاه و منبع آب با گاورو وجود دارد که در مواقع کم آبی برای پر کردن حوض های متعدد باغ از آن استفاده می شده است. (باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید ۱۳۸۳)

بخش اندرونی باغ
این بخش محل سکونت حاکم و خانواده اش شامل ساختمانهای زیر بوده است:
ساختمان هشتی (بادگیر تابستانه)
حرمسرا
بهشت آیین
مطبخ
برج دیدبانی
آب انبار خصوصی
اصطبل تابستانه و زمستانه

بخش بیرونی باغ
این بخش محل استقرار کاروانها٫ همچنین رسیدگی به امور حکومتی و شامل
ساختمانهای زیر بوده است:
جلوخان و سردر
تالار آیینه
عمارت تهرانی
دو بازارچه
آب انبار عمومی

از دیدگاه گونه شناسی کالبدی ، دولت آباد از نوع “باغ-حیاط” به شمار می رود زیرا ساختمان ها و عمارات آن در اطراف باغ قرار می گیرد. (مانند نارنجستان قوام و باغ هفت تنان در شیراز)که فرمی درونگراست.
نظام کاشت باغ
نظام آبیاری باغ
منبع اصلی تامین آب باغ ، قنات دولت آباد می باشد. در وقف نامه مفصل قنات دولت آباد نوشته شده است : « بر هیچ احدی مباح و روا نیست که پیش از گذشتن آب از باغ مذکور در آن تصرف نماید، اگر چه فی المثل ، همه آب دادن یک وجب زمین باشد. مگر در صورتی که به جهت آفات سماوی ، کمی آب به جایی برسد که گذشتن آب از باغ ممکن نباشد که در این صورت متولی را جایز است که در هر موضع که صلاح باشد آب را به مصرف برساند». علاوه بر قنات ، برای مواقع خشکسالی و برای سیراب کردن باغ و پرکردن حوض های متعدد آن ، یک چاه و منبع آب با گورو (آنچه امروز گاورو نامیده می شود) در ضلع شرقی باغ و در کنار ابنیه خدماتی احداث شده بود. همچنین در مواقع اضطراری از آب ذخیره شده در آب انبار باغ نیز استفاده می شد. (باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید 1383)

عمارت هشتی:
دارای سه اتاق بزرگ و حوضخانه ای (با حوض یکپارچه مرمرین) در وسط می باشد. طرح آن شبیه سایر کوشک های ایرانی است و طبقه فوقانی یک تالار و صفه و منظر دارد». (باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید ۱۳۸۳)
اتاق اصلی این عمارت که رو به باغ و حیاط قرار دارد، در ورودی آن با شیشه های رنگارنگ کوچک و بزرگ و با طرح های زیبا مزین شده که در هنگام وجود خورشید و پرآب بودن حوض منظره زیبایی از نقاط رنگی منعکس شده را بر روی حوض مرمرین به نمایش می گذارد.

این بنا از سه شاه نشین با درهای مشبک٫ اتاقک بادگیر٫ هشتی و دو اتاق پستو تشکیل شده و شکل کلی بنا شبیه به یک هشت ضلعی است٫ همچنین بادگیر قرار گرفته بر آن نیز از نوع هشت تنبوشه می باشد.
سقف قسمت میانی (هشتی) کارای کاربندی زیبایی که اثر استاد حاجی علی اکبر آخوند است که با سیم گل و دمگیری گچی به طرزی بسیار ماهرانه اجرا شده است.

در سمت غرب عمارت هشتی، “عمارت طَنَبی”  بزرگ و مجللی قرار دارد که دارای بادگیری مربع شکل و رو به باغ است. در دو طرف تالار طنبی، تالارها، صفه ها وشبستان هایی در یک طبقه جای دارد که در و روزن های آن ها به طنبی باز میشود. در زیر طنبی، زیر زمینی ژرف کنده اند که با دو پله راست به باغ می پیوندد و از طرف جنوب با راهرویی به محوطه زیر بادگیر ارتباط دارد.(باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید ۱۳۸۳)

“عمارت سردر” 

(در مرز مشترک دو باغ اندرونی و بیرونی) اصلی ترین عمارت باغ بهشت آیین بشمار می آید که دو طبقه است و زیر خان آن از یک سردر، هشتی و یک اتاق بزرگ (رو به شرق) و چند اتاق کوچک (رو به شمال و جنوب) و چند راهرو تشکیل شده است.(باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید ۱۳۸۳)

پلان ها، نقشه ها و مقاطع باغ دولت آباد
ساختمان بهشت آئینA-Aمقطع
ساختمان بهشت آئینB-Bمقطع
پلان همکف ساختمان بهشت آئین

پلان طبقه دوم ساختمان بهشت آئین
پلان طبقه اول ساختمان بهشت آئین

مقطع طولی عمارت هشتی و بادگیر
مقطع طولی عمارت هشتی و بادگیر
اسطبل تابستانه و جزئیات آن

مرمت و بازسازی
عملیات مرمت و بازسازی باغ دولت آباد از سال 1348 توسط دفتر فنی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی آغاز شد و تا سال 1316 ادامه داشته است. بخش هایی از مجموعه که مورد مرمت قرار گرفت عبارتند از: عمارت تالار آیینه، عمارت مستخدمین، آشپزخانه ها، عمارت تهران، قسمت ساباط و آب انبار عمارت حرمخانه، عمارت بادگیر و عمارت سرو، عمارت بهشت آیین، همچنین در فاصله سال های 1355 تا 1361 عملیات باغسازی و محوطه سازی در این باغ تاریخی صورت پذیرفت. 
از سال 1348 تا 1364 وزارت فرهنگ و هنر این باغ را از اداره اوقاف اجاره نموده و در اختیار دفتر حفاظت آثار باستانی کشور قرار داد. در حال حاضر باغ در اختیار متولی موقوفه قرار دارد.بادگیر باغ دولت آباد یزد بلند ترین بادگیر جهان است
 باغ دولت آباد یزد از بناهای زیبای دوران زندیه است که پس از گذر سالهای بسیار هنوز همچون نگین سبزی در دل کویر می درخشد.

کار با اقلیم
احترام به سایت و کاربران
کل گرایی
مصالح و مصرف انرژی
تحلیل بنا
در ادامه به بیان مصادیق برای مفاهیم و عناوین زیر می پردازیم:
فرض بر این است که هر تلاشی برای همگامسازی با اقلیم در جهت رفاه حال کاربران است و از این حیث
احترام به آنها نیز محسوب میشود.

استفاده از الگوی باغ ایرانی
کل گرایی

:هندسه منظم باغ
هندسه باغ یک هندسه ی منظم است که سطح باغ را به دو بخش مستطیلی شکل عمود بر هم (باغ بیرونی و باغ اندرونی) تفکیک کرده است. محور تقارن مستطیل بزرگتر ، محور اصلی باغ اندرونی است که آبنمای بزرگ باغ به ابعاد ۱۹۴ در ۱۲ متر بر این محور منطبق می باشد. در واقع این محور، همان محوری است که عمارت سردر را به عمارت هشتی متصل می کند. «معمار باغ با کاشت درخت در دو جانب محور اصلی ، علاوه بر این که سبب تمرکز دید بسوی عمارت های اصلی باغ می شود ، موجب عدم محدودیت دید از سوی هر یک از عمارات بسمت منظر باغ نیز می گردد و بر اتصال بصری بین دو عمارت تاکید می کند».(باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید ۱۳۸۳) «وجود چشم انداز اصلی به شکل مستقیم و کشیده در محور طولی باغ روبروی کوشک و کاشتن درختان بلند در دو طرف آن نقشی اساسی در ایجاد پرسپکتیوی دارد که باغ را طولانی تر جلوه گر می سازد». (انصاری, باغ ایرانی)

هندسه متقارن باغ
آبنما که دقیقا بر محور تقارن باغ اندرونی منطبق می باشد سطح باغ را به دو کرت مستطیلی متقارن تقسیم می کند. «در باغ اندرونی قسمت عمده باغ کرت بندی شده است. تناسبات کرت بندی ها از تناسبات دو باغ مستطیل شکل تبعیت می کند.» (باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید ۱۳۸۳)
محورتقارن مستطیل کوچکتر که همان باغ بهشت آیین می باشد بر محور اصلی باغ عمود می باشد. مستطیل باغ بهشت آیین توسط یک حوض مستصیلی بزرگ که عمود بر محور تقارن مستطیل است به دو قسمت مربع شکل تقسیم می شودکه در واقع کرت های اصلی باغ بهشت آیین همین مربع ها می باشند.

تقارن در تمامی ساختمان ها ، مسیر های آب و الگوی کاشت گیاهان به چشم میخورد و مصداق بارز کل گرایی در بناست.

در باغ دولت آباد نیز مانند سایر باغ های ایرانی نظم کاشت بر اساس نظم هندسی کالبد باغ تعیین می شود و بر هندسه آن تاکید می کند. در کناره کرت های اصلی باغ ، دو ردیف کاج و یک ردیف سرو شیرازی کاشته شده است. یکی از خصوصیات مهم باغ ایرانی ، نظم دقیق و هندسی در نحوه کاشتن درختان است و برای این منظور هر بخش از باغ که به مربع یا مستطیل است به مربع های کوچک تقسیم و در هر راس این شبکه مربعی یک درخت که عمر طولانی تر دارد کاشته می شد و سپس این مربع ها به مربع های کوچک تر تقسیم و در هر راس آن درختان با عمر متوسط و به همین ترتیب درختان با عمر کوتاه در راس های مربع های میان آنها کاشته می شد.(انصاری, باغ ایرانی)
کار با اقلیم:
این نوع کاشت درخت علاوه بر ایجاد یک پرسپکتیو و مسیر دید طولانی و تمرکز دید، با ایجاد سایه در مسیر اصلی باغ ، رهگذران باغ را از گزند آفتاب سوزان در امان می دارد.
نحوه کرت بندی در باغ

ساختمان (عمارت) هشتی از مهمترین بخش های مجموعه به شمار می رود که در آن، تلفیق جریان هوا و آب به زیباترین شکل صورت گرفته است. دراین ساختمان با تلفیق باد و آب که درحوضهای داخل ساختمان درجریان است هوای خنک از زیر بادگیر به قسمت شاه نشین و تالارها انتقال پیدا می کند. به همین دلیل به این بنا، ساختمان تابستانه نیز گفته می شود.لازم به ذکر است بادگیرهای عمارت طنبی 4 گوشه،کوتاهتر و بدون حوض میباشند.
سقف عمارت
بادگیر و حوض زیرین

بادگیر عمارت
بلند ترین و زیبا ترین بادگیر ها، بادگیر «باغ دولت آباد» یزد است که ارتفاع آن 33 متر و 80 سانتی متر است و تاریخ بنای آن به زمان «کریم خان زند» می رسد. حسن این بادگیر، در دو قسمت خلاصه می شود:
1- زمینه بادگیر، هشت ضلعی است و با ارتفاع زیادی که چشمه های آن دارد، طبیعی است که باد در هر جهت و ارتفاعی جریان داشته باشد، به راحتی و با سرعت هر چه بیشتر، به قسمت زیر، هدایت می شود.
2- در زیر بادگیر، حوضی است که در میان آن، فواره سنگی ای تعبیه شده است؛ به طوری که وقتی باد به سطح آب می وزد، هوای خنک و مطبوعی ایجاد می کند.

قسمت انتهایی بادگیر
پلان بادگیر
نمای بادگیر
مقطع عمودی بادگیر

سیرکولاسیون باد در طبقه همکف حرم

آب انبار: حوض و یا استخر سرپوشیده ای است که در قدیم برای ذخیره آب و در زیر زمین ساخته می شده است.آب انبار مخزن آب سرپوشیده در پایین تر از سطح زمین است که آب آشامیدنی را برای روزهای کم آبی فراهم می کند. شکل بنا، عایق بودن دیوارها، پایین بودن مخزن آب و و وجود بادگیرها کمک می کند که در روزهای گرم هم آب خنک و گوارا در دسترس باشد و تهویه و هواکشی به نحو مطلوب انجام شود.
در مناطق کم آب و کویری ایران آب انبار را از آب باران و یا جویبارهای فصلی پر می کنند. آب انبارها از جمله تاسیسات وابسته به قنات هستند.
یکی از روش های ذخیره آب آشامیدنی در قدیم الایام در ایران، ساخت آب انبار بوده است. به همین خاطر آب انبار را یکی از بناهای زادبومی ایران به شمار می آورند.
آب انبارها به عنوان یکی از بناهای عام المنفعه از منزلت و جایگاه فراوانی در فرهنگ و تمدن ایران زمین برخوردار بودند.

از ویژگی های مهم این باغ قناتی به طول ۶۵ کیلومتر و آب نمای داخل باغ به طول ۲۰۶ متر و عرض شش متر است.
در باغ دولت آباد، آب به تمامی به نمایش گذاشته می شود. معمار با بازی وصف ناپذیری ، بارها آب را به درون زمین برده و بیرون آورده است، بطوریکه آب در تمام سطح باغ حضوردارد. آب ابتدا در زیر بادگیر عمارت هشتی و در یک حوض یکپارچه مرمرین دیده می شود که در آن می جوشد و بالا می آید. سپس به حوضی در وسط این عمارت وارد می شود و از آن به سه حوض کشیده مستطیل شکل در سه شاه نشین سرازیر می شود. در مقابل ارسی اتاق ها، سه سینه کبکی وجود دارد که از سنگ مرمر است و آن را به شکلی تراشیده اند تا موج ایجاد کند و حجم آب را بیشتر از واقعیت نشان دهد. (باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید 1383)

آب از هر سینه کبکی، وارد یک حوض کوچک می شود که حوض کلگی نامیده می شود و از آنجا در آبنمای بزرگ باغ جاری می شود. این آبنما دقیقا بر محور اصلی باغ قرار دارد و ابعاد آن متناسب با ارتفاع بادگیر عمارت هشتی است، بطوریکه تصویر این عمارت را بگونه ای کامل در آب منعکس می کند. (آب درون آبنما در این مرحله وارد آبگردانی بسبار زیبا می شده که اکنون از بین رفته است). بعد از آن آب از زیر عمارت سردر وارد باغ بهشت آیین می شود و به یک استخر 12 ضلعی بزرگ که در شمال عمارت قرار داررد می ریزد و از آنجا به سمت سه استخر مستطیل شکل در سه جانب دیگر سرازیر می شود.

سپس آب از این استخرها بسوی خیابان ها و آبادی ها جاری می شود و به مصرف کشت و زرع می رسد.

در واقع معمار تنها به عبور آب از لایه های زیرین زمین و سیراب کردن درختان قناعت نمی کرد، بلکه آب گوارا را به روی زمین می آورد و به نمایش می گذاشت تا روح ساکنان کویر را نیز سیراب کند.(باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید 1383)

نظام آبیاری باغ:
1. مسیر نمایان حرکت آب
2. مسیر پنهان حرکت آب
3. حوض و آبنما
1
2
3
احترام به کاربران

دولت آباد از نقطه نظر گونه شناسی عملکردی ، باغ”سکونتگاهی- حکومتی” می باشد. به نحوی که باغ بیرونی محل انجام تشریفات حکومتی ، مراسم ورزشی و اداره امور شهر بوده است و باغ اندرونی،بخش خصوصی و اقامتگاهی مجموعه به شمار می رفته است. «در باغ های سکونتگاهی- حکومتی عرصه اندرونی را از سایر عرصه ها کاملاً متمایز می کردند و حتی دربان یا حاجبی را برای نظارت بر آن تعیین می کردند.»(حیدرنتاج ۱۳۸۵)

وجود شیشه های رنگی در درهای این بنا و تابش نور خورشید در آن مانعی برای وجود حشرات موزی و گزنده در ساختمان بوده که امروزه نیز به دلیل تکنولوژی و مواد شیمیایی حشره کش، بسیار کمرنگ و محدود از آن استفاده می شود.

اندازه بالکن ها به میزانی طراحی شده که امکان پهن کردن سفره ی غذا برای کاربران فراهم آید.

تجلی مفاهیم قرآنی در باغ ایرانی(همانند باغ دولت اباد یزد)
با توجه به تفاسیری که از آیات سوره انسان آمده است می توان به مشابهت هایی میان باغ بهشت قرآنی با باغ هایی که بعد از ورود اسلام در ایران بوجود آمده است اشاره نمود و چون که انسان مسلمان در پایان زندگی دنیوی خود در جهانی دیگر در پی بهشتی است که خداوند در قرآن وصف نموده است « ابرار »، نمونه ای از آن را در این دنیا بر اساس مصادیق قرآن به عنوان باغ دنیوی طراحی نموده است طرفی نیز گفتنى است که نعمت هاى شکوه بار بهشتى که خدا وعده آنها را به متناسب با سراى آخرت است و در دنیا نظیر و مانند ندارد، اما قرآن بدان دلیل که با زبان و فرهنگ مردم دنیا سخن بگوید، آن نعمت ها را با نام عناصر مورد نظر مردم دنیا مى شمارد.
باغ بهشت، باغی است که مقدمات آسایش جسمی و روحی انسان در آن در نظر گرفته شده است و هدف آرمانی انسان در آن پیاده گردیده است. این همان آرمانی است که انسان مسلمان در پایان زندگی دنیوی خود در جهانی دیگر در پی آن است. به همین خاطر است که نمونه ای از آن را در این دنیا به عنوان باغ دنیوی طراحی نموده است. آرمانی که همیشه انسان بطور فطری در جستجوی آن در این جهان بوده و سعی کرده در طراحی و معماری خود آن را پیاده نماید. این الگوی مادی تلاشی است در جهت رسیدن به الگوی الهی.

در داخل کرت ها انواع درختان میوه کاشته می شد، از جمله درخت انجیر و درخت توت. هم اکنون چند اصله درخت توت با بیش از صد سال عمر، در باغ وجود دارد. همچنین در کرت ها نارنجستان، انارستان و تاکستان ایجاد می شد. در کرت های جانبی نیز گیاهان پوششی مانند پیچ امین الدوله، شبدر، یونجه و اسپس کاشته می شد.(باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید ۱۳۸۳)
در باغ بهشت آیین نیز کرت بندی ها ، سه حیاط بوجود آورده اند بطوریکه در دو طرف هر یک از حوض های مستطیل شکل دو باغچه وجود دارد که درآن ها نیز گل های تزیینی کاشته می شده است.(باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید ۱۳۸۳)
فاصله میان درختان را از گل سرخ پر می کردند، در چهار خیابانی که ازتقاطع راه غلامخانه و خیابان های باغ بوجود می آمده است،
استفاده از پوشش گیاهی وسیع و پربار در منطقه ای کویری :
احترام به سایت

چند اصله درخت توت و در سایر کرت‎ها، نارنجستان، انارستان و تاکستان ایجاد شدند. به گفته مرحوم پیرنیا که از اهالی اطراف، تاریخ شفاهی معماری ایران را گردآوری می‎کرد، گل‎های رز باغ دولت‎آباد آنقدر زیاد بود که گلاب‎گیری آنها 2 ماه طول می‎کشید.
در دوران پهلوی ساخت و ساز حومه شهری پیرامون باغ را فرا گرفت و به تدریج، باغ دولت آباد در مرکز شهر قرار گرفت، درخت‎های اصلی باغ، دو ردیف کاج و یک ردیف سرو، در دو طرف محور اصلی کاشته شدند، و مجدداً دو کرت اصلی بصورت متقارن در دوطرف آب نمای بزرگ باغ زیرکشت رفتند.

این 6 ردیف کاج و سرو تا به امروز حجم انبوه فضای سبز باغ را تشکیل می‎دهند. در چهار خیابانی که از محورهای اصلی به وجود می‎آمده است، درخت‎های بید مجنون و ارغوان بر مهتابی بزرگ سایه می‎افکند که اطراف آن از یاس زرد، نسترن و بوته‎های گل پر بوده است.
همچنین بر بالای مهتابی دیگری که در کنار حوض عمارت سردر قرار دارد، داربستی از گل نسترن وجود داشته است.
پوشش گیاهی باغ در حال حاضر چند اصله درخت توت 100 ساله و کاج‎ها و سروهای دو طرف محور اصلی می‎باشند که در حال خشک شدن هستند.

مصالح به کار رفته و مصرف انرژی
الف )گل و خشت و آجر :
عمده مصالح مورد استفاده برای ساخت دیوارها و پوشش سقف در این ساختمان همانند سایر ساختمان های بومی یزدگل،خشت و آجر است که بدلیل وجود آن ها و امکان تهیه ارزان از دیرباز مورد استفاده قرار می گرفت .(که این خود نوعی احترام به سایت است)دیوارهای قطوری که با این مصالح ساخته میشوند بدلیل داشتن چگالی و در نتیجه ظرفیت گرمایی بالا در طی روز گرمای هوا را جذب کرده و در هنگام شب این هوای گرم را به فضای داخلی وارد می سازد. عکس این عمل نیز به هنگام شب اتفاق می افتد و بدین طریق باعث تعدیل نوسان حرارت در طی شبانه روز می شود.
حیاط این بنا بوسیله ی آجر فرش شده چرا که آجر در مقایسه با آسفالت یا موزائیک حرارت کمتری را به هنگام تابش آفتاب جذب کرده و بدین طریق اندکی از حرارت طاقت فرسای روز را کاهش کی داد، از سوی دیگر در هنگام شب که هوا سرد میشد، آجرها هنوز مقداری از حرارت روز را در خود حفظ کرده بودند که این امر مانع از رود سرد شدن فضای حیاط می گردید.
ب )چوب :
بعلت کمبود چوب در منطقه از آن فقط برای تهیه در و پنجره و گاهی ستون ایوان ها استفاده شده است .چوب بعلت پذیرش حرارتی بسیار پائین، توانایی انتقال گرمای روز را به فضاهای داخلی در طول شب دارا نبوده و بالطبع قادر به انجام عکس این عمل نیز به هنگام روز نمی باشد .بنابراین استفاده از آن بعنوان دیوارهای اصلی منطبق با نیازهای اقلیمی ابنیه این مناطق نمی باشد.
ج)از مصالح شاخصی که در بناهای این باغ بکار رفته سنگ مرمر است که تماماً از شهر مراغه آورده شده است. در این امر جای تعجب است زیرا سنگ مرمر یزد خود مرغوب بوده و همیشه شهرت داشته است.ظرفیت گرمایی سنگ نیز نسبتا بالاست.و از این رو به لحاظ حفظ انرژی مناسب میباشد.

سطوح و نما :
سطوح و نما به رنگ روشن انتخاب شده اند تا حرارت ناشی از تابش آفتاب کمتر جذب دیوار شود و نما و سطوح صیقلی روشن میباشند تا باعث انعکاس هر چه بیشتر تابش خورشید شوند. همچنین استفاده از اندودهای روشن چون اندود گچ و اندود کاهگل یا سیمگل. منظور از ملات سیمگل ترکیب کاه ریز, ماسه باد,خاک رس می باشد (و دانه های کاه در ملات سیمگل این امکان را فراهم می کند تا سطوح نماهای ساختمان صیقلی تر و صافتر باشند.اضافه بر آن به خاطر خاصیت اشباعی(واتر پروف) سیمگل این ملات خود عایق رطوبتی خوبی نیز هست.
جهت گیری ساختمان ها:
این جهت گیری با توجه به باد های مطلوب و نا مطلوب اتخاذ شده.

ابعاد وتناسبات فضاهای بسته :
در این بنا فضاهای تابستانی ,بزرگ ودارای سقف های بلند بوده تا هوای انها دیرتر گرم شود, در حالی که فضاهای زمستانی ,کوچک با سقف های کوتاه سریعتر گرم می شوند.
ویژگی های بام ها:
سطح منحنی وقوسدار طاق بام باعث انعکاس بیشتر تابش خورشید شده و در نتیجه باعث کاهش جذب حرارت می شود و زمانی که پوشش قوسدار و گنبد ی ا ست سطح بیشتری از بام در معرض وزش باد و نسیم واقع میشود. (قاضی زاده، 8:1) همچنین هوای درون گنبد در مجاورت بخشی که در معرض تابش آفتاب است گرمتر و بخش دیگر آن خنکتر است که این خود باعث جریان هوا در داخل میشود.
(در پایان این بخش باید اشاره شود که پیروی از اصول معماری سازگار با اقلیم به جهت ایجاد شباهت بین اجزای بناهای یک منطقه خود به نوعی از کل گرایی ناشی شده و نیز میتوان آن را احترام به سایت قلمداد کرد.)

دیگر تصاویر باغ دولت آباد یزد

طبقه دوم عمارت هشتی

ورودی
نمای روبروی ساختمان هشتی

داخل بادگیر
حوض مرمرین وسط عمارت

منابع
آریان پور. علیرضا، "پژوهشی در شناخت باغهای ایران و باغهای تاریخی شیراز"، چاپ گلشن، 1365  تبیان استانها
اطلس معماری
انصاری، مجتبی؛ باغ ایرانی،مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی
انصاری، مجتبی؛ جزوه درس مبانی معماری منظر، دانشگاه تربیت مدرس،۱۳۸۶
باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید، انتشارات موزه هنرهای معاصر، ۱۳۷۸، ص۱۶۲-۱۶۹
پورجعفر،م ؛ رستمی،ث ؛ پورجعفر،ع ؛ رستمی، م ؛ ثریا رستمی. تجلی مفاهیم قرانی در باغ ایرانی با تاکید بر سوره انسان( نمونه موردی: باغ دولت آباد یزد)، دوفصلنامه تخصصی پژوهشهای میان رشتهای قرآن کریم،شماره اول، بهار و تابستان 1393
حیدرنتاج، وحید؛ گونه شناسی باغ ایرانی، ماهنامه نظر، ۱۳۸۵
سایت رسمی باغ دولت آباد
سایت سازمان یونسکو
زندیه، م. و پروردی نژاد، س. ( 1392 ). توسعه پایدار و مفاهیم آن در معماری مسکونی ایران، فصلنامه مسکن و محیط
روستا، صفحات 5-3
مفیدی، م. و آذربایجانی، م ) 1392 ( مفهوم معماری پایدار، همایش بهینه سازی مصرف سوخت در ساختمان، صفحه 350

سفلایی، ف. ) 1392 ( پایداری عناصر اقلیمی در معماری سنتی ایران )اقلیم گرم و خشک( همایش بهینه سازی مصرف
. سوخت در ساختمان، صفحات 137-134
شبکه اینترنتی آفتاب
طلایی، اسماعیل؛ پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، ۱۳۷۹
قهاری، علیرضا؛ معماری و فرهنگ، عمارت هشت باغ دولت آباد، پاییز ۷۹، ص ۸۲-۸۴
نعیما، غلامرضا؛ باغ های ایرانی و کوشک های آن
هردگ . کلاوس، " ساختار شکل در معماری اسلامی ایران و ترکستان"، مترجم : تقی زاده مطلق. محمد، انتشارات بوم، بهار 1376. ویبلر .دونالد، " باغهای ایران و کوشکهای آن  "، مترجم: دخت صبا. مهین، چاپ تهران، 1348
یعقوبی، علی اکبر.شناخت باغ دولت آباد یزد و بررسی هندسه باغ با تاکید بر اصل تقارن
کسمایی، مرتضی، اقلیم و معماری،
قاضی زاده،سینا، "تحلیل تحول شکل گیری بناهای معاصر اقلیم گرم و خشک"کنفرانس ملی معماری و منظر شهری. پایدار 1393
مقررات ملی ساختمان – مبحث نوزدهم
قبادیان ، وحید و محمد فیضی مهدوی ، 1372 ،طراحی اقلیمی ، انتشارات دانشگاه تهران ، چاپ اول .
http://iranmemari.com/
http://morarchitect.blogfa.com/
https://fa.wikipedia.org