عرفانی
ابعاد شخصیت امام
فلسفی- کلامی
فقهی- اصولی
ادبی -تفسیری
سیاسی
بسمه تعالی مبانی و سیر اندیشه سیاسی امام و مباحث مهم آن
اهمیت اندیشه امام خمینی
اهمیت اندیشه امام خمینی در جهان امروز از ابعاد مختلف قابل بررسی است:
اولاً؛ امام خمینی ایدئولوگ انقلاب اسلامی بود، از این رو و برای شناخت ایدئولوژی اصیل انقلاب اسلامی می باید ابعاد و زوایای اندیشه ایشان را بازشناسیم. اصولاً انقلاب اسلامی بدون نام امام خمینی شناخته شده نیست و آرمان های این انقلاب همچون اسلام خواهی، احیای رابطه دین و سیاست، بازسازی سیاست براساس معیارهای اسلامی، عدالت خواهی، معنویت خواهی و احیای انسانیت آدمی و آزادی و استقلال و نیز نقش مردم در سیاست، با اندیشه امام خمینی پیوندی تنگاتنگ دارد و اصولاً شناخت دقیق این آرمان ها نیازمند شناخت اندیشه امام خمینی است.
ثانیاً؛ با شناخت اندیشه ایشان می توان شاخص مناسبی برای ارزیابی درستی مسیر حرکت انقلاب اسلامی تعیین کرد و به آسیب شناسی انقلاب پرداخت.
ثالثاً؛ شناخت اندیشه امام خمینی به عنوان الگو و مصلح دینی در جهان معاصر برای مسلمانان اهمیتی بسیار دارد؛ چراکه ایشان کوشید میان مذهب و سیاست در جهان معاصر پیوندی مجدد را برقرار سازد و با احیای جایگاه معنویت و دین گرایی در جهان کنونی، رابطه تخریب شده دین و دنیا و عقل و دین را بازسازی کند. ایشان از مدلی از توسعه و پیشرفت حمایت نمود که بتواند با معنویت نیز توام گردد. مجموعه این تفکرات دغدغه های اصلی مسلمان امروز است و به همین دلیل شناخت اندیشه های امام خمینی به عنوان اندیشمندی دین آشنا که تلاش نموده است به این دغدغه ها پاسخ دهد و راهکار برون رفت از آنها را مطرح سازد برای همه کسانی که این دغدغه ها را دارند بسیار با اهمیت است و شناخت آن می تواند در جهت حل بسیاری از مشکلات امروز راهگشا باشد.
اندیشه سیاسی= اندیشه مرتبط با حکومت و قدرت سیاسی
سوالات و مباحث مهم اندیشه سیاسی امام:
– ضرورت تاسیس حکومت اسلامی
– منشا مشروعیت حکومت اسلامی
– ساختار حکومت اسلامی
– ویژگی های حاکم در حکومت اسلامی
– اهداف حکومت
– نقش مردم در حکومت
مباحث مهم سیاسی وصیتنامه امام (9 آذر66)
الف) مباحث اندیشه ای:
1. خطر تفکر جدائی دین از سیاست
2. اهمیت و ضرورت تاسیس و تداوم حکومت اسلامی
3. نقد دیدگاه قائلین به کهنه بودن قوانین اسلام و مرتجعانه بودن آن
4. اهمیت و ضرورت اتحاد و ائتلاف با مستضعفان و مسلمانان برای ایجاد جمهوری های آزاد و مستقل و تقویت جایگاه قدرت حکومت اسلامی در جهان
ب) مباحث عملکردی و آسیب شناسانه نظام اسلامی
1. ضرورت مقایسه عملکردی انقلاب ایران با انقلاب های دیگر
2. عمل به اسلام در جمهوری اسلامی در حد مقدورات
3. توصیه به مخالفان نظام
4. توصیه به نهادها و قوای سیاسی کشور
5. وارد نشدن نیروهای نظامی در سیاست
6. جلوگیری از آزادی های خلاف شرع
7. انتقاد شدید از برخی سران عرب و اسلامی
ویژگی های اندیشه سیاسی امام
مبنا داری
مستدل
قابلیت اثبات و رد
مبانی اندیشه سیاسی امام:
مبانی انسان شناسی اسلام
– دو ساحتی بودن انسان، غایتمند بودن زندگی بشر، دنیا و جامعه محل رشد و تعالی انسان و ضرورت اصلاح جامعه بعنوان محل تعالی انسان،ضرورت اصلاح
حکومت بعنوان مدیر سیاسی جامعه
مبانی کلامی اسلامی- شیعی
توحید
نبوت
تاکید بر سیره سیاسی پیامبر و ضرورت تداوم آن
امامت
مبانی اصولین شیعی
است :
اندیشه سیاسی امام
سیر اندیشه سیاسی امام:
– امام خمینی از سال 1281(زمان تولد) تا 1320 (سقوط رضا شاه و اوائل حکومت محمد رضا شاه) به دلائل خاص مواضع سیاسی خود را اعلام نمی کند.
– اولین اثر سیاسی امام کشف اسرار در سال 1321 می باشد.
– 1321(ه.ش) نگارش کتاب کشف اسرار (در پاسخ به کتاب اسرار هزار ساله)
محورهای مهم کتاب مذکور
– دومین مرحله ارائه نظرات سیاسی امام در اوائل دهه 40 ه.ش و با نگارش جلد دوم کتاب البیع مطرح می شود مباحث این کتاب با عنوان شئون و اختیارات ولی فقیه به فارسی ترجمه شده است.
محورهای مهم کتاب مذکور
مباحث مهم کتاب البیع (1341-1355)
. دلایل امام خمینی در نفی تفکیک دین از سیاست وضرورت تاسیس حکومت مبتنی بر اسلام
-. جامعیت دین اسلام
-. یکسان بودن هدف دین و هدف سیاست
سیاست این است: …تمام مصالح جامعه را در نظر بگیرد و تمام ابعاد انسان و جامعه را در نظر بگیرد و اینها را هدایت کند به طرف آن چیزی که صلاحشان هست.
-. جدا نبودن دنیا از آخرت
-. پیوند دین و سیاست در آموزه های قرآن و سیره پیامبر و ائمه
-. ماهیت سیاسی بسیاری از احکام اسلام
-ناکافی بودن قانون برای اصلاح جامعه
-. تاسیس حکومت توسط پیامبر اسلام
-. تعیین حاکم اسلامی و خلیفه از سوی پیامبر واجماع مسلمین بر ضرورت تداوم حکومت بعد از رحلت پیامبر
-. نیاز بسیاری از قوانین اسلام در اجرا به حکومت
– ضرورت استمرار اجرای احکام اسلام
– تاکید آیات قران بر نفی طاغوت و نظامهای غیر الهی
– تاکید روایات بر ضرورت تشکیل حکومت اسلامی
– سومین مرحله نظرات سیاسی امام در مجموعه 13 سخنرانی ایشان در نجف در سال 1348 مطرح شد که بعدها در کتابی با عنوان ولایت فقیه منتشر شد
مباحث مهم کتاب ولایت فقیه
دلائل عقلی در اثبات ولایت فقها
. امام خمینی ا بتدا در خصوص ضرورت عالم بودن حاکم به دلائل عقلی زیراستناد می کند و معتقد است که
اولا ماهیت حکومت اسلامی ایجاب می کند حاکمْ قانون دان باشد؛ زیرا حکومت اسلامی حکومت قانون است و نه فقط برای زمامدار، بلکه برای همه افراد ـ در هر شغل و مقامی باشند ـ داشتن چنین علمی ضرورت دارد.
ثالثا ایشان معتقد است عدم تسلط حاکم بر قوانین اسلامی باعث تبعیت حاکم از دیگران و از بین رفتن اقتدار حکومت اسلامی می شود. به دیگرسخن، چنانچه زمامدار مطالب قانونی را نداند لایق حکومت نیست؛ چه آنکه اگر تقلید کند، قدرت حکومت شکسته می شود و اگر نکند، نمی تواند حاکم و مجری قانون اسلام باشد.
با توجه به دلائل مذکور ، امام خمینی لزوم حاکمیت عالِم و قانون دان اسلامی را در حکومت اسلامی امری بدیهی و عقلانی می داند و بدین رو بر حاکمیت فقها که در واقع عالمان به احکام شریعت و قوانین فقهی اند تاکید می ورزد.
دلائل نقلی .امام خمینی برای اثبات ولایت فقیه
روایت اول
امام زمان× طی نامه ای به یکی از نواب اربعه اعلام کرد:
درباره حوادث واقعه [= حوادث روز و مسائل جدید] به راویان حدیث و سنت ما رجوع کنید. همانا آنان دلیل و حجت من بر شما هستند و من نیز حجت خدا بر شمایم.[1]
روایت دوم
امام صادق× پس از آنکه در پاسخ به عمر بن حنظله رجوع به حاکمان طاغوت را در موارد منازعهٔ در قرض و میراث حرام دانسته، در جواب این پرسش که شیعیان در این موارد چه کنند، فرموده است:
در اختلافات و شکایات، به فردی از شما که حدیث ما را روایت می کند و در حلال و حرام ما می نگرد و احکام ما را می شناسد، مراجعه کنید و او را به قضاوت و داوری بپذیرید؛ چراکه من چنین فردی را بر شما حاکم قرار دادم. پس اگر به حکم ما قضاوت کرد و از او نپذیرفتند، حکم الهی را کوچک شمرده و ما را رد کرده اند و هرکس حکم ما را مردود داند، حکم الهی را مردود دانسته و چنین کسی در حد شرک به خداست.[2]
روایت سوم
امام صادق× می فرماید: فردی را که به خوبی حلال و حرام ما را می شناسد، [برای فصل خصومت و داوری] تعیین کنید؛ زیرا من او را بر شما داور [= قاضی] قرار دادم و مبادا که بعضی از شما علیه برخی دیگر، به زمامدار ستمگر ـ برای شکایت ـ مراجعه کند.[3]
روایت چهارم
امام صادق× از رسول خدا| چنین نقل کرد: «فقیهان امانت داران رسولان هستند.»[4]
روایت پنجم
علی× به یکی از قضات به نام شریح فرمود:
ای شریح! تو بر جایگاهی تکیه زده ای که جز پیامبر یا وصی پیامبر یا انسان نگون بخت، کسی دیگر بر آن تکیه نمی زند.[5]
روایت ششم
امام صادق× فرمودند:
از تصدی مقام حکومت و داوری بپرهیزید؛ زیرا حکومت برای پیشوایی است که دانشمند به قضاوت و در میان مسلمانان عادل و دادگر باشد. چنین امری برای پیامبر یا جانشین اوست.[6]
[1]. … «و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواه حدیثنا فانهم حجتی علیکم و انا حجه الله… .»(وسائل الشیعه ،شیخ حر عاملی ،کتاب القضا باب 11 )
[2]. «… ینظر ان من کان منکم ممن قد رَوی حدیثنا و نظر فی حلالنا و حرامنا و عرف احکامنا… فلیرضوا به حکماً. فانی قد جعلته علیکم حاکماً… فاذا حکم بحکمنا فلم یقبل منه فانما استخفَّ بحکم الله و علینا ردّ و الراد علینا الراد علی الله و هو علی حد الشرک بالله.»(اصول کافی 67/1 باب اختلاف حدیث )
[3]. «… اجعلوا بینکم رجلا قد عرف حلالنا و حرامنا فانی قد جعلته علیکم قاضیاً و ایاکم ان یخاصم بعضکم الی بعضاً الی السلطان الجائر. .»(وسائل الشیعه ، جلد 18 ص 100 کتاب القضا)»
[4]. «… عن ابی عبدالله×: قال رسول الله|: الفقها امناء الرسل ما لم یدخلوا فی الدنیا، قیل یا رسول الله و ما دخولهم فی الدنیا؟ قال اِتباع السلطان. فاذا فعلوا ذلک فاحذروهم علی دینکم.» (محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 1، ص 46.)
[5]. «یا شریح قد جلست مجلساً لایجلسه الا نبی او وصی نبی او شقی. (شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 4.)
[6]. «عن ابی عبدالله× قال: اتقوا الحکومه، فان الحکومه انما هی للامام بالقضاء العادل فی المسلمین، لنبی او وصی نبی.»
روایت هفتم
امام کاظم× فرمود: «فقهای مومن دژهای اسلام اند؛ همان گونه که دیوارهای شهر، دژ مستحکم آن هستند.»[1]
حضرت امام در استنباط از این روایت نیز می گوید:
اینکه فرموده اند «فقها دژهای اسلام اند»، یعنی مکلف اند اسلام را حفظ کنند و زمینه حفظ اسلام را فراهم آورند [= حکومت تشکیل دهند] که بتوانند حافظ اسلام باشند و این از اهم واجبات است.[2]
روایت هشتم
امام علی× به نقل از رسول خدا| فرمود:
بار خدایا! جانشینان من را مورد رحمت خویش قرار ده. پرسش شد: ای فرستاده خدا! جانشینان شما چه کسانی هستند؟ فرمود: کسانی که پس از من می آیند و گفتار مرا بازگو می کنند و سنت و روش مرا روایت می نمایند.[3]
روایت نهم
رسول خدا فرمود:
عالمان وارثان پیامبران هستند. به درستی انبیا درهم و دینار از خود به ارث نمی گذارند، اما ارث آنان «علم» است. پس هر کس از آن [= علم] بهره گیرد، بهره فراوان برده است.[4]
روایت دهم
امام رضا× فرمود:
منزلت و جایگاه فقیه در این زمان، همچون جایگاه منزلت پیامبران بنی اسرائیل است.[5]
روایت یازدهم
پیامبر| فرمود:
من در روز قیامت به دانشمندان امت خود مباهات می کنم و می گویم: دانشمندان امت من همچون پیامبرانِ پیش از من هستند.[6]
روایت دوازدهم
علی× فرمود: «دانشمندان رهبران مردم هستند.»[7] امام خمینی، درباره این روایت می گوید:
روایت سیزدهم
امام علی× فرمود:
جریان امور و احکام به دست دانشمندان الهی است که به حلال و حرام خدا امین هستند.[8]
[1]. «لان المومنین الفقها حصون الاسلام کَحِصن سور المدینه لها.» (محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 1، ص 38.)
[2]. روح الله موسوی خمینی (امام)، پیشین، ص 67 ـ 68.
[3]. «اللهم ارحم خلفائی. قیل یا رسول الله| و مَن خلفائک؟ قال|: الذین یاتون من بعدی یروون عنی حدیثی و سنتی.» (شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 37.)
[4]. «عن ابی عبدالله× قال: قال رسول الله|: … ان العلماء ورثه الانبیاء لم یورثوا دیناراً ولا درهماً ولکن ورثوا العلم، فمن اخذ منه اخذ بحظ وافر.»(اصول کافی ج 1،کتاب فضل العلم )
[5]. «منزله الفقیه فی هذا الوقت کمنزله الانبیاء من بنی اسرائیل.» بحار الانوار جلد 78 ص 346.
[6]. «افتخر یوم القیامه بعلماء امتی فاقول: علماء امتی کسائر انبیاء قبلی.». (جامع الاخبار ،ص38 فصل بیستم ).
[7]. «العلماء حکام علی الناس.».(مستدرک الوسائل ج17ص 316 کتاب القضا)
[8]. «مجاری الامور و الاحکام علی اید العلماء بالله الامناء علی حلاله و حرامه… .» به نقل از روح الله موسوی خمینی (امام)، شئون و اختیارات ولی فقیه، تهران ،نشر کنگره ،1365 ص 46
– چهارمین مرحله نظرات سیاسی امام در سال های 57 و 58 در آستانه پیروزی انقلاب و در مصاحبه های ایشان با خبرنگاران مخصوصاً در پاریس و به دنبال آن سخنان ایشان در آستانه رفراندم نظام جمهوری اسلام در رفراندم قانون اساسی ج.ا. مطرح شد در این ایام گروه های مخالف با ارائه نظرات خود می پرداختند و امام برای پاسخ به آنها نظرات حکومتی خود را صریح تر مطرح کردند.
ویژگی های مباحث این دوره
-. مبانی نظری امام در دفاع از نقش مردم در حکومت اسلامی
حال پرسش این است که دفاع امام از نقش مردم در حکومت، مبتنی بر چه مبنای نظری مشخصی است؟ بی شک امام خمینی در جایگاه فقیهی شیعی دیدگاه های سیاسی خود را از درون مبانی فقهی، کلامی و اصلی خود برگرفت. در یک جمعبندی از مباحث امام در مورد نقش مردم در حکومت، می توان مبانی نظری ایشان را بدین شرح دانست.
یک. حق تعیین سرنوشت انسان
دو. غیر شرعی بودن تحمیل بر مردم
سه.. وجوب امربه معروف و نهی ازمنکرتوسط مردم
چهار – حضورمردم، مقدمه ای واجب برای تشکیل حکومت و استمرار آن
پنج . اعتبار رای اکثریت در انتخاب مسئولان و تعیین مصالح عمومی
در مجموع امام خمینی بر اساس این مبانی نظری که ریشه در مبانی فلسفی و فقهی ایشان دارد به قوت بر لزوم حضور مردم در عرصه سیاسی و جایگاه مهم آنها در یک نظام اسلامی باورر دارد که در ادامه به بررسی جایگاه مردم در اندیشه سیاسی امام می پردازیم
اهداف مهم حکومت اسلامی از دیدگاه امام خمینی
– عدالت
– احیای هویت دینی در جامعه ورفع موانع رشد تکاملی انسان
– آزادی
– استقلال
-پیشرفت وتمدن سازی
– پنجمین مرحله نظرات سیاسی امام در اوائل دهه 60 ه.ش
در این ایام دولت نوپای جمهوری اسلامی یا برخی مشکلات اندیشه ای مواجه شد و مباحثی همچون: گرفتن مالیات، نرخ گذاری بر کالاها، برخورد با محتکران به بیمه کارگران و …. موجب طرح سوال از حد و حدود اختیار دولت اسلامی شد که در پاسخ امام خمینی طی نامه هایی مباحث زیر را که در فقه شیعه ریشه داشت احیا کرد:
1- بحث ولایت مطلقه در مقابل ولایت مقید
2- بحث مصلحت
3- بحث احکام حکومتی
– مفهوم ولایت مطلقه
ولایت مطلقه در برابر ولایت مقیده قرار دارد معنای موردنظر امام از مطلقه بودن حکومت ، مبسوط الید بودن حاکم مشروع در حکومت اسلامی است تا بتواند در شرائط خاص بدون هرگونه مانعی در تحقق مصالح مسلمین اقدام کند و در واقع امام حکومت اسلامی را از اهم احکام اولیه اسلام ومقدم بر بقیه احکام وآن را ادامه ولایت رسول الله می داند و اختیارات حکومت را فراتر از چارچوب احکام فرعیه الهیه می داند لذا ایشان با طرح ولایت مطلقه برای حکومت اسلامی، راه را برای رفع هرگونه مانع بر سر راه اقتدار کامل دولت اسلامی در پیشبرد مصالح عمومی باز کرد.
– مفهوم مصلحت
امام خمینی توجه به مصلحت را رکن اساسی هر نوع فقه سیاسی می داند ومعتقد است حاکم مسلمین بایددر موضوعات طبق صلاح مسلمین وصلاح حکومت اسلامی عمل کند وهمواره بر لزوم تقید ولایت فقیه به مصلحت و مصالح عامه تاکید می کنند یعنی در کنار عمل به قوانین اولیه و ثانویه شریعت این موضوع همواره مدنظر امام خمینی است که در صورت علم به اینکه اجراء و یا عدم اجراء حکمی به مصلحت اسلام و مسلمین است نباید در شرعی بودن اجرای آن حکم تردید کرد. ایشان تشخیص مصلحت را توسط حاکم وبا استفاده از نظرات کارشناسان می داند
احکام حکومتی
«احکام حکومتی تصمیماتی است که ولی امر در سایه قوانین شریعت و رعایت موافقت آنها به حسب مصلحت زمان اتخاذ می کند و طبق آنها مقرراتی وضع نموده و به اجرا درمی آورد. مقررات مذکور لازم الاجرا بوده و مانند شریعت دارای اعتبار هستند. با این تفاوت که قوانین آسمانی، ثابت و غیرقابل تغییر ند اما احکام حکومتی مقررات وضعی وقابل تغییرند و در ثبات و بقا، تابع مصلحتی هستند که آنها را به وجود آورده است و چون پیوسته زندگی جامعه انسانی در تحول و رو به تکامل است، طبعاً این مقررات تدریجاً تغییر و تبدیل پیدا کرده جای خود را به بهتر از خود خواهند داد.»
-ویِژگیهای احکام حکومتی
احکام حکومتی دارای ویژگیهای زیر است :
1- مبنای حکم حکومتی، تشخیص مصلحت در نظر حاکم مشروع است که شخصاً و یا به کمک مشاورین و کارشناسان خبره، آن مصلحت را تشخیص می دهد.. .
2-ویژگی دوم حکم حکومتی ، اجتماعی بودن آن است؛
3- احکام حکومتی، موقت و قابل تغییر است. چون احکام حکومتی برخواسته از مصلحت و مفسده ملزمه ای است که حاکم آن را تشخیص داده است و لذا هرگاه این دو باقی باشد، حکم حکومتی نیز هست
4- پیروی از احکام حکومتی بر همگان لازم است، از آنجا که احکام حکومتی برای اداره نظام و حکومت صادر می گردد، از این رو هیچ کس حتی فقها، اگرچه از حاکم داناتر باشند، حق نقض آن و پیروی نکردن از آن را ندارند.
– ششمین مرحله نظرات سیاسی امام در پیامهای امام در سال 67
در این پیامها امام عمدتاً به بحث نحوه تقویت قدرت جمهوری اسلامی در عرصه بین المللی پردازد و برای این منظور راهکارهای زیر را ارائه می دهد:
1- ضرورت دستیابی نظام اسلامی به سنگرهای کلیدی قدرت در جهان
2- ضرورت اتحاد و ائتلاف با به منظور ایجاد بلوک قدرت جدید در مقابل ابر قدرتها
3- دفاع از حرکتهای آزادیخواهانه و استقلال طلبانه کشور های مستضعف و اسلامی بعنوان قدمی به سوی ایجاد اتحاد جماهیر اسلامی
4- صدور ارزشهای معنوی انقلاب در جهان
تحلیل:
سیر روند اندیشه سیاسی امام روندی تکاملی بوده است که در عین حفظ هسته مرکزی آن یعنی
بتدریج گسترش بیشتری یافت و مباحثی همچون موارد زیر را در بر گرفت:
– ضرورت مقبولیت مردمی ولایت فقیه جامع الشرائط برای حکومت
– بحث مطلقه بودن اختیارات حکومت اسلامی و بحث احکام حکومتی به منظور شکستن بن بست های حکومت
– بحث مصلحت عمومی نظام اسلامی بعنوان معیار مهم تصمیم گیری ها
– بحث ضرورت تقویت قدرت نظام اسلامی در نظام بین المللی بعنوان عاملی برای استمرار و ضمانت بقاء و رسیدن به اهداف غائی
– طرح بین الملل اسلامی و حرکت به سوی اتحاد جماهیر اسلامی
با تشکر از توجه شما
موفق باشید