آثار معماری شیوه آذری
گنبد سلطانیه
با شکوه ترین ساختمان شیوه آذری و شاید کل معماری ایران پس از اسلام، گنبد سلطانیه (قرن هشتم هجری) است که در کنار آن آرامگاه سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) ساخته شده است. از ارسن بزرگ سلطانیه پایتخت سوم ایلخانان (پایتخت اول مراغه و پایتخت دوم تبریز) که در برگیرنده بیمارستان، خانقاه و میانسرای بزرگ آن بوده، تنها گنبدخانه و آرامگاه اولجایتو (تربت خانه) باقی مانده است. این ارسن شاید به اندازه دو برابر میدان نقش جهان اصفهان بوده است.
تهرنگ گنبدخانه، هشت پهلو می باشد و در جلوی آن ایوانی بوده که آثارش هنوز دیده می شود. گنبد دو پوسته پیوسته آن نزدیک به 25 متر دهانه وارد و چفد پایه آن «چمانه» است که گنبد سبویی پدید آورده است.
نکته: گنبدی که مقطع آن چفد چمانه است یعنی از دوران چفد چمانه حول محور خود به وجود می آید را گنبد سبویی گویند.
این بنا ارتفاعی حدود 50 متر دارد (از کف تا نوک گنبد) و نمای درونی گنبد به گونه های گره سازی درهم (آجر و کاشی)، کاشی کاری (معرق و معقلی)، سفال پیش بر، کاشی مهری و سفال مهری آمود شده که بخشی از آن به جا مانده است.
ویژگی ساختمانی و نیارشی این گنبد چنان است که دانشمندی چون پروفسور سن پائولوزی رییس دانشکده معماری فلورانس ایتالیا ساختمان گنبد کلیسای «سانتا ماریا دل فیوره» در شهر فلورانس را برگرفته از گنبد سلطانیه می داند.
مسجد جامع علیشاه (ارگ علیشاه)
این بنا در قرن هشتم هجری به دستور علیشاه گیلانی (گیلان از توابع تبریز) در تبریز ساخته شده و گفته شده دارای میانسرایی بزرگ، مدرسه، مناره، برج و سه درآیگاه ورودی بوده است. این ساختمان و دیگر نمونه ها نشان می دهند در سرزمین آذربایجان چه اندازه توان ساخت چنین ساختمان های بزرگی وجود داشته است. این مسجد دارای ایوانی بسیار بزرگ با دهانه ای نزدیک به 30 متر و دیواری به ضخامت 11 متر بوده که در همان زمان چون پوشش ایوان سست کار شده بود فرو ریخته است.
ارسن بسطام
بخشی از ساختمانهای ارسن بسطام در شیوه رازی ساخته شده اند. مانند آرامگاه بایزید بسطامی، منار و مسجد مردانه و زنانه، خانقاه بایزید و امامزاده محمد. ولی گنبد غازان خان، سردر، ایوان غربی میانسرا، مدرسه شاهرخیه، آرامگاه شاهزاده، گنبد امامزاده محمد و برج کاشانه از بناهای شیوه آذری و متعلق به قرن هشتم هجری می باشند. گنبد امامزاده محمد و گنبد غازان خان هر دو از نوع رک (مخروطی) می باشد.
مسجد جامع ورامین
این مسجد در قرن هشتم بنا شده و یکی از معروفترین مساجد چهار ایوانی ایران است. این مسجد در زمان آبادانی خود دارای گنبدی دو پوسته بوده که هم اکنون «خود» آن ریخته و تنها آهیانه آن باقی مانده است. شبستان های این مسجد با طاق های آهنگ و چهاربخش پوشیده شده و پوشش ایوان جلوی گنبدخانه، گونه ای ترمبه پتکانه بسیار زیبا می باشد.
نکته: از گذشته های دور معماران ایرانی روش های گوناگونی را برای تبدیل چهارضلعی به هشت ضلعی و در نهایت احداث گنبد روی فضای چهارگوش آزموده اند. یکی از روش های معمول، استفاده از ترمبه (نوعی گوشه سازی) می باشد که خود بر چند نوع است:
1- ترمبه چوبی: در این روش با چیدن چند الوار در پخی گوشه ها و تبدیل آن به هشت ضلعی گنبد احداث می شود مانند آتشکده بازه هور در خراسان.
2- ترمبه فیلپوش: در این روش با استفاده از فرمی مخروطی شکل در گوشه ها گنبد را احداث می کنند. این شیوه در دوره ساسانی بسیار مورد استفاده قرار می گرفته است. مانند کاخ فیروزآباد و کاخ سروستان.
3- ترمبه پتکانه: پر کردن گوشه ها با چند رده کانه کوچک که روی هم سوار شده و کم کم پیش می نشینند تا گوشه پر شود. استفاده از سیستم پتکانه (کانه روی کانه) در زیر ایوانها و گنبدها نیز دیده میشود. مانند ایوان استاد مسجد جامع اصفهان و ایوان جنوبی مسجد جامع ورامین.
مسجد جامع یزد
این مسجد در شیوه خراسانی شبستانی بوده که از آن مسجد امروزه چیزی باقی نمانده است. مسجد کنونی دارای شبستان ستون داری در شرق میانسرای خود می باشد و گنبدخانه و شبستان های جنوب میانسرای آن در شیوه آذری ساخته شده اند (قرن هشتم هجری). در زمان شاهرخ تیموری در دوره شیوه آذری، سردر بلند مسجد ساخته شد که در شیوه اصفهانی دو مناره بر روی آن افزوده گردید. در زمان قاجاریان نیز یک شبستان در قسمت غرب میانسرا به عنوان شبستان زمستانی بنا شد.
سردر مسجد جامع یزد از لحاظ تناسب، بزرگترین سردر بناهای مذهبی ایران است و نسبت 1 به 3 دارد. برای جلوگیری از رانش طاق آن دو مناره به آن اضافه شده است. گنبد این مسجد از نوع دو پوسته گسسته می باشد (به شیوه گنبد برجهای خرقان) که آهیانه و خود گنبد هر دو از نوع شبدری است. در دو سوی گنبد خانه این بنا دو طنبی (تنبی) وجود دارد که آسمانه آنها طاق و تویزه و میان تویزه ها به روش خوانچه پوش پر شده است.
نکته: طنبی به تالار کشیده و درازی گویند که دیوار آنع پنجره ندارد و خوانچه پوش نوعی طاق است که در این روش، تویزه هایی کوچکتر عمود بر تویزه های بنیادی طاق بین هر دو تا از آنها زده شده میان آنها پر می شود و گاه در بخش میانی آن کاربندی نیز می شود. در نزدیکی مسجد جامع یزد آرامگاه سید رکن الدین قرار دارد که آن هم در قرن هشتم ساخته شده است. سید رکن الدین بانی بخشی از مسجد جامع یزد بوده است.
آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی
این بنا و ساختمان های پیرامون آن در سده هشتم در اردبیل بنیاد نهاده شد، گر چه به گواهی آثار بازمانده پیش از روزگار شیخ صفی در آنجا ساختمان هایی بوده است. ولی آنچه امروز دیده می شود از شیوه آذری و افزوده های پس از آن از شیوه اصفهانی است که از شاهکارهای معماری به شما می آید.
مجموعه شیخ صفی شامل فضاهای زیر می باشد:
1- چهار حیاط به نام های حیاط باغچه، حیاط بزرگ (که بناهای اصلی دور آن قرار دارند)، حیاط کوچک (بین حیاط بزرگ و حیاط باغچه) و حیاط جنوبی به نام شهیدگاه.
2- مقبره شیخ صفی که گنبدی گسسته و نار دارد. این آرامگاه بنایی است استوانه ای شکل که پوشش بیرونی آن دارای تزئینات معقلی (ترکیب آجر و کاشی) با نام مقدس الله می باشد و به گنبد «الله الله» معروف است.
3- چینی خانه که در گوشه شرقی مجموعه قرار دارد و در زمان شاه عباس ساخته شده است.
4- آرامگاه شاه اسماعیل صفوی
5- مسجد جنت سرا که پلاتی هشت گوش دارد و در ضلع شرقی حیاط بزرگ قرار دارد.
6- قندیل خانه که در جنوب حیاط بزرگ واقع شده است.
7- خانقاه و حرم خانه
ارسن آستان قدس
ارسن پیرامون آرامگاه مطهر حضرت امام رضا (ع) مانند مسجد جامع اصفهان، گنجینه (موزه) معماری سنتی ایران است. بخش بزرگی از این مجموعه بسیار بزرگ از شیوه آذری و اصفهانی است.
ارسن آستان قدس رضوی در برگیرنده بناهای زیر می باشد:
1- حرم مطهر
2- صحن عتیق
3- صحن نو
4- مسجد گوهرشاد
5- مدرسه پریزاد
6- مدرسه بالاسر
7- مدرسه دودر
8- مسجد بالاسر
9- مدرسه میرزا جعفر
10- دارالحفاظ
11- دارالسیاده
12- دارالضیافه
13- دارالسلام
14- دارالسرور
15- آرامگاه شیخ بهایی
16- گنبد الله وردیخان
17- گنبد حاتم خانی
18- مدرسه مستشار
حرم مطهر
حرم امام رضا (ع) کهن ترین بخش آستان قدس، ساختمان چهار گوشه ای است که اضلاع آن نزدیک به 10 متر است. طرح نخست آن تا پیش از گسترش در زمان تیموریان، به گونه کوشکی بوده که پیرامون آن در قرون بعدی ساخته شده است.
صحن عتیق
این صحن مستطیل شکل با چهار ایوان بزرگ در شمال حرم مطهر قرار دارد که قسمتی از آن را امیرعلی شیرنوایی وزیر دانشمند سلطان حسین بایقرا در سال 872 هجری قمری بنیان نهاده است. (ایوان جنوبی این صحن به ایوان امیرعلی شیرنوایی معروف است). قسمت های دیگر صحن از جمله ایوان های شمالی، شرقی و غربی به فرمان شاه عباس صفوی ساخته شده اند. گلدسته های طلا که بر روی ایوان عباسی (ایوان شمالی) و ایوان جنوبی قرار دارند از آثار شاه طهماسب صفوی (قرن دهم) و نادرشاه افشار (قرن دوازدهم) می باشند.
صحن نو
این صحن در زمان فتحعلی شاه قاجار (قرن سیزدهم هجری قمری) بنا نهاده شده سپس در زمان محمد شاه قاجار با کاشیکاری تزیین یافته است. این صحن متعلق به قرن سیزدهم هجری است.
مسجد گوهرشاد
این مسجد در قرن نهم بنا شده و از بناهای دوره دوم شیوه آذری می باشد. مسجد گوهرشاد به وسیله معمار بزرگ دوران تیموری استاد قوام الدین شیرازی بنا شده و نقشه بنا از نوع چهار ایوانی است. پوشش سقف ایوانهای این مسجد از نوع طاق آهنگ است.
بخش بزرگی از مسجد، گنبدخانه و ایوان این بنا در چند دهه کنونی به کلی بازسازی شده و دوباره از بتن ساخته شده است. نماهای این مسجد همانند اغلب ساختمان های همزمان با گونه های گره سازی درهم (آجر و کاشی) آمود شده است. مسجد گوهرشاد در کل چهار ایوان، یک گنبد و دو مناره دارد.
نکته: استاد قوام الدین شیرازی برجسته ترین معمار دوره تیموری است که علاوه بر مسجد گوهرشاد، معمار آرامگاه گوهرشاد در هرات نیز بوده است. آرامگاه گوهرشاد در هرات از معدود بناهایی است که دارای گنبد سه پوسته می باشد. از دیگر بناهایی که گنبد سه پوسته دارد آرامگاه ملاحسن کاشی در سلطانیه زنجان است.
مدرسه دودر
این مدرسه چهار ایوانی در سال 848 هجری قمری (قرن نهم) در دوره دوم شیوه آذری ساخته شده است. دو گنبد این مدرسه از نوع دو پوسته گسسته می باشند که پوشش آهیانه گنبدها از نوع تاوه ای (گنبد بسیار کم خیز) می باشد.
مدرسه غیاثیه خرگرد
این مدرسه میان خواف و جام در استان خراسان در سالهای 842 تا 848 هجری قمری (قرن نهم) ساخته شده و زیباترین مدرسه ایرا ناست. معمار آن قوام الدین شیرازی و پس او از پسرش غیاث الدین بوده است. نهاز و نخیرها در تهرنگ آن بسیار متناسب و حجره های آن دو اشکوبه می باشند. همچنین دارای کاربندی ها، پتکانه ها و چفد آویزهای شگفت آوری می باشند. این مدرسه چهار ایوانی و دارای دو گنبد در طرفین ایوان ورودی بر روی فضای مدرس (محل درس) می باشد.
نکته: در میان مدرسه های ایران، مدرسه خان شیراز از همه کامل تر است ولی از دید دقت و تنوع در نقشه و در آمود، مدرسه خرگرد برترین است.
مسجد امیر چخماق یزد
این بنا که به مسجد جامع نو نیز معروف است از سال 841 هجری قمری (قرن نهم) به جای مانده است. این مسجد در نگاه اول چهار ایوانی به نظر می رسد اما جز ایوان جنوبی مسجد سه دهانه بزرگ دیگر «درآیگاه» مسجد می باشند و نمی توان نام ایوان برآنها نهاد. این مسجد دارای گنبد دو پوسته گسسته است که آهیانه آن دارای چفد مازده دار (بدون نیزه) می باشد. در آبگاه به معنی جایی درون ساختمان است که نخست به آنجا درآیند (وارد شوند).
ارسن شیخ احمد جام
یکی از ارسن های مهم ایران که برخی ساختمان های آن از شیوه آذری است. مجموعه خانقاه و آرامگاه شیخ احمد جام (از عارفان بزرگ قرن ششم هجری) است. این ارسن در چند دوره از سده ششم تا قاجاریان ساخته شده است. این زیارتگاه در میان جاده مشهد به هرات (تربت جام) ساخته و در برگیرنده ساختمان هایی است که در پیرامون دو میان سرا ساخته شده است. مهمترین بخش این مجموعه ایوان بلند آن و گنبدی است به نام گنبد فیروزشاهی که در شمال غربی مجموعه واقع است. این گنبد از نوع دو پوسته گششته بوده و آهیانه آن دارای کاربندی است.
نکته: یکی از ویژگی های ساختمان های شیوه آذری (دوره دوم) در خراسان، بلندی ایوان ها و به ویژه سردر آن است. به فاصله میان تیزه چفد ایوان تا بالای سردر آن «چکاد» می گویند. این فاصله در ساختمان های منطقه خراسان به ویژه در سمرقند و بخارا آن چنان بلند است که تناسب درگاه از میان رفته به نظر می رسد. این ویژگی به خوبی در ایوان اصلی مجموعه شیخ احمد جام مشاهده می شود.
در دوره دوم شیوه آذری ساختمانهایی هم در بیرون ایران کنونی و در خراسان بزرگ ساخته شد که برخی از آنها چنین بودند:
اصفهانی (قرن نهم هجری)، مدرسه گوهرشاد در هرات به دست معمار قوام الدین شیرازی (قرن نهم هجری)، مدرسه الغ بیگ در سمرقند (قرن نهم هجری)، آرامگاه خواجه ابونصر پارسا در غزنین (قرن نهم هجری)، مسجد بزرگ کالیان در بخارا (قرن دهم هجری)، مدرسه میرعرب در بخارا (قرن دهم هجری)، مدرسه و مسجد طلاکاری در سمرقند (قرن یازدهم هجری).
در مرکز ایران نیز دو بنای درب امام اصفهان و مسجد میدان کاشان از دوره تیموری به جای مانده است.
مسجد کبود تبریز
مسجد کبود تبریز آواز قوی شیوه آذری است که در قرن نهم بنا شده و در زمان خود به «فیروزه اسلام» معروف بوده است. این مسجد فاقد میانسرا و دارای معماری برونگراست. این نوع طرح از مسجد شاه ولی تفت برگرفته شده و پس از آن نیز در مسجد شیخ لطف الله به کار رفته است.
مسجد کبود تبریز در سال 870 هجری قمری ساخته شده و دارای گنبدخانه ای است که گرداگرد آن را شبستان ها فرا گرفته اند. تمام قسمت های ساختمان با تزئینات معقلی (آجر و کاشی) و کاشی تراش (معرق) آمود شده است. همچنین این مسجد کتیبه ای از شعر فارسی دارد که با خط نستعلیق نوشته شده است. بازسازی گنبد مسجد به تازگی انجام شده است. بازسازی این گنبد با بهره گیری از عکسی کهن و با همت معمار توانای معاصر تبریز، استاد رضا معماران تبریزی، به صورت یک گنبد دو پوسته پیوسته میان تهی با آهیانه ای با چفد خاگی و خودی با چفد شبدری تند انجام گرفته است.