سبک آذری
شیوه آذری از آذربایجان برخاسته و در قرن 8 و 9 هجری قمری پدیدار گشت .
دارای دو دوره است :
دوره نخست از زمان هلاکو و پایتخت شدن مراغه .
دوره دوم زمان تیمور و پایتخت شدن سمرقند .
ویژگی های معماری این دوره :
ویژگی های زمانی در این دوره بسیار اهمیت دارد . در آن زمان نیاز به ساختمان های گوناگون بود که باید زودتر ساخته می شد . از همین رو در روند ساختمان سازی شتاب می شد . سپس به پیمون بندی و بهره گیری از عناصر یکسان روی آوردند . از طرفی با از بین رفتن شمار زیادی از هنرمندان و معماران بزرگ در دوره اول این شیوه (هلاکو) کاستی ها و نادرستی هایی هم پدید آمد . حتی در گزینش جای برخی از شهرها اشتباه کردند .
یکی دیگر از ویژگی های این دوره بهره گیری بیشتر از هندسه در طراحی معماری است . گوناگونی طرح ها در این شیوه از همه بیشتر است . تنوع در طراحی در تورفتگی و بیرون زدگی نمودار می شود .
همچنین در این شیوه ساختمان هایی با اندازه هایی بسیار بزرگ ساخته شد که در شیوه های پیشین مانند نداشت . همچون گنبد سلطانیه ، انواع نقشه ها با حیاط و چهار ایوان برای مدرسه و مسجد بکار رفت .
نیارش :
در شیوه آذری دگرگونی هایی در نیارش ساختمان رخ داد .گنبد دو پوسته گسسته ( خود وآهیانه ) با دیوارهای خشخاشی .
در شیو ه رازی آجر نما کاری همراه با سفت کاری انجام می شد و ساختمان پایدارتر و نماسازی آن ماندگارتر می شد . اما در شیوه آذری ، نخست ساختمان با خشت یا آجر یا سنگ لاشه با شتاب و بدون نما ساخته می شد . سپس نماسازی به آن افزوده می شد . یا با پوسته ای از آجر،گره سازی آجر یا با گچ اندود و نقاشی می شد .گره سازی آجر و کاشی (معقلی) هم بکار می رفت .
کم کم از کاربرد آجر کاسته شد و جای آن را کاشی لعابدار و سفال کنده کاری شده گرفت .
یکی از نمونه های کاشی ،کاشی معرق بود که در این دوره بیشتر بکار رفت .کاشی تراش یا معرق در این دوره بسیار پیشرفت کرد . سپس در دوره دوم شیوه کاشی هفت رنگ و کاشی خشتی باب شد.
گنبد سلطانیه :
باشکوه ترین ساختمان شیوه آذری و شاید کل معماری ایران ،گنبد سلطانیه است که در کنار آن آرامگاه سلطان محمد خدابنده الجایتو ساخته شده است .گنبد خانه هشت پهلو با گنبد دو پوسته پیوسته که 5/25 متر دهانه دارد .که گنبد کلیسای سانتاماریا فلورانس ایتالیا را از این گنبد الهام گرفته اند. ارتفاع نوک گنبد سلطانیه تا زمین 50 متر است . دیوارهای داخلی با گره سازی آجر و کاشی آمود شده که بعدها روی آن گچ اندود کرده اند .
مسجد جامع علیشاه تبریز :
دارای میانسرایی بزرگ ، مدرسه و مناره و برج و سه ورودی است . این مسجد دارای ایوان بسیار بزرگ است با دهانه ای حدود 30 متر و بلندای دیوار ایوان 11 متر است که پوشش ایوان چون سست بنا شده فرو ریخته است .
مسجد جامع ورامین : تهرنگ آن میانسرای چهار ایوانی است . گنبد دو پوسته که خود ریخته و آهیانه مانده است .
گنبد سید رکن الدین یزد : در نزدیکی مسجد جامع یزد ساخته شده است و فقط گنبد خانه دارد
آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی : آرامگاه و بناهای اطراف آن در سده 8 هجری بنا شده است . آنچه امروز دیده می شود از شیوه آذری و افزوده های آن در دوره اصفهانی باقی مانده است .
مجموعه شیخ صفی اردبیلی دارای چهار حیاط بوده است. حیاط باغچه (بزرگترین حیاط)، حیاط بزرگ که مجموعه بناهای اصلی دور آن قرار دارند،حیاط کوچک، فضایی بین دو حیاط بزرگ و حیاط جنوبی یا شهید گاه. دیگر فضاهای مهم این مجموعه عبارتند از: مقبره شیخ صفی، مسجد جنت سر، چینی خانه، حرم خانه، شاه نشین، مقبره شاه اسماعیل و چندین فضای دیگر. حیاط باغچه با عرضی حدود 27متر و طولی بین 89 و 100متر با طراحی باغهای ایرانی ساخته شده بود.
میانسرا. پس از دو حیاط یاد شده، حیاط بزرگ قرار دارد. اضلاع حیاط 31 متر در 16 متر است. فضاهای اطراف این حیاط هیچ یک شبیه به هم نیستند. در ضلع غربی مسجد جنت سر و در ضلع شرقی اتاق های متولی واقع شده اند. در وسط حیاط حوضی کوچک قرار دارد.
مسجد جنت سر. اضلاع خارجی این بنا دارای تاقنماهای پنج گوش پنجره ای مانند است که چفدهای جناغی آنرا پوشانده است. در ضلع رو به حیاط مسجد، ایوانی قرار دارد که با شبکه چوبی دارای طرحهای هندسی مسدود می شود.
قندیلخانه. نمای مقبره شیخ صفی که رو به حیاط است ویژگیهای منحصر بفردی دارد. عناصر نما از خطوط عمودی و افقی تبعیت می کنند. انواع کاشیکاری، طرحهای قاب، مقرنس کاری و آجرکاری، در این نما بکار گرفته شده است. پس از ورود به یک راهرو در سمت راست آن ورود به نمازخانه قرار دارد. سردر ورود به این بخش از بنا بسیار پرکار و با تناسبات جالب است. نماز خانه مستطیل شکلی است که در اضلاع اطول آن تاقنمای چهارگوش دو طبقه ای قرار دارد. در داخل این نمازخانه انواع تزیینات و مقرنس بکار گرفته شده است. ابتدا سردر، راهرو، سپس نمازخانه که خود به سه بخش ورودی، نمازخانه و شاه نشین تقسیم می شود و در نهایت رسیدن به بقعه.
آرامگاه شیخ صفی الدین. آرامگاه بنای هشت گوش منظمی است که دیوارهای آن تاقنماهای ساده دارد. قسمت خارجی مقبره برج مدوری است که بر روی پایه ای سنگی قرار گرفته و دارای گنبد نوک تیزی است.
بدنه اصلی استوانه ای شکل مقبره معقلی است از حرف الله و آجرهای قرمز رنگ. در بالای آن کتیبه ای قرار دارد، و برفراز آن طرحی دیگر بر روی گنبد. در جنوب شرقی مقبره شیخ صفی حیاط چهارگوش و عمارتی مربع شکل است که ظاهراً مقبره بانویی می باشد.
چینی خانه. عمارت گنبدداری بنام چینی خانه گوشه شرقی مجموعه بنا و نمازخانه را تشکیل می دهد. طرح بنا مربع شکل است که گوشه های آن پخ می باشد و در هر یک از اضلاع بنا یک تورفتگی چند وجهی قرار دارد. بدنه بخشی از دیوار چینی خانه تا ارتفاعی حدود 2/5 متر کاشی کاری شده است و سپس روی آن تاقنماهای پرکار گچی، شبیه به اتاق ساز عالی قاپو، دیده می شود، تبدیل از چهار ضلعی به هشت گوش در این بنا بوسیله تاقهای بزرگ و کاربندی انجام شده است.
مسجد جامع یزد :
طرح اول آن در سبک خراسانی با شیوه ستوندار ساخته شده که امروزه از آن چیزی نمامده است . در شیوه آذری سردر بلند آن ساخته شد و در دوره اصفهانی دو مناره به آن اضافه شد . گنبد آن دو پوسته گسسته است که روی آهیانه حلقه های آجری زده شده و خود روی آن سوار شده است .
بارگاه امام رضا(ع) :
مثل مسجد جامع اصفهان موزه معماری سنتی ایران است . چون ساختمان هایی از شیوه های مختلف در آن یافت می شود . بخش بزرگی از آن در شیوه آذری و اصفهانی است . شامل بناهای حرم امام رضا(ع) و مسجد گوهر شاد و صحن عتیق و صحن نو و محدوده گنبدخانه .
حرم امام رضا(ع) کهن ترین بخش آستان قدس، ساختمان چهار گوشه ای است که دو پهلوی آن نزدیک به 10متر است.
در زمان تیموریان، بگونه کوشکی شناسانده شده و در آن زمان بوده که پیرامون آن پر شده و در جنوب غربی آن مسجد گوهرشاد و صحن عتیق در شمال شرقی ساخته شده است.
صحن عتیق دارای چهار ایوان بزرگ است که سه تای آن به فرمان شاه عباس ساخته شده است. در زمان صفویان دو خیابان در شرق و غرب این صحن ساخته شد و افزون بر ایوانها، گلدسته طلا بر روی ایوان شاه عباسی افزوده شد. صحن نو در زمان فتحعلی شاه و در زمان ناصرالدین شاه مهمانسرا یا زاویه ای برای مسافران نیازمند افزوده شد
مسجد گوهر شاد :
مربوط به دوره دوم شیوه آذری است . دارای میانسرای چهار ایوانی است.
قوام الدین زین الدین شیرازی معمار برجسته ایرانی در شیراز متولد شده و در سال 818 هجری قمری به دستور گوهرشاد بیگم ، همسر شاهرخ میرزا شروع به ساخت مسجد گوهرشاد در شهر مشهد می نماید. بنای مسجد مذکور در سال 821 هجری قمری به پایان رسیده و قوام الدین شیرازی در سال 841 ه.ق دارفانی را وداع می گوید.
مدرسه غیاثیه خرگرد :
این ساختمان زیباترین مدرسه ایران است و از نظر دید و دقت و تنوع نقشه و آمود کاملترین مدرسه است . حجره های آن دو اشکوبه و پتکانه ها و مقرنس های آن شگفت آور است. معمار آن قوام الدین شیرازی و پس از او پسرش غیاث الدین بوده است.
مسجد امیر چخماق یزد :
در نگاه اول چهار ایوانی بنظر می رسد . ولی سه دهانه ورودی است و مسجد یک ایوانی است .
مسجد کبود تبریز :
آواز قوی شیوه آذری است و در زمان خود به فیروزه اسلام نام آور بود. مسجد بدون میانسرا است که از مسجد شاه ولی تفت الگو گرفته شده و پس از آن نیز در مسجد شیخ لطف الله اصفهان دیده می شود . بدلیل سردی هوای تبریز به شیوه برونگرا ساخته شده است . همه اندام مسجد با کاشی آجر (معقلی) و کاشی تراش (معرقی) آمود شده است . گنبد ساده و بی شکنج است و کتیبه برجسته و کاربندی های گوناگون به چشم می خورد.