کاخ چهل ستون قزوین
فهرست:
شیوه های معماری و سبک شناسی بنای چهل ستون
سلسله مراتب فضایی بنا
نمونه قوسهای به کار رفته در بنا
بررسی شباهت های بنای جهل ستون با بناهای دیگر
دید هوایی از سایت
شیوه های معماری وسبک شناسی بنای چهل ستون
عمارت چهل ستون قزوین سبک اصفهان داردوشیوه اصفهانی دو دوره دارد دوره ی اول کمی پیشتر از صفویه از زمان قره قویونلوها تا اواخر زمان محمدشاه محدوده 1360 ه ق و دوره دوم یا انحطاط تا مدت ها بعد از اینکه تهران و شهرهای نزدیک تحت تاثیرات این انحطات قرار میگیرند بوده است.
عمارت چهل ستون یا کلاه فرنگی که در زمان شاه تهماسب در شمال مجموعه کاخهای سلطنتی قرار داشت، اغلب محل پذیرایی شخصیت های مهم خارجی بود که در زمان این پادشاه و پادشاهان دیگر خصوصا" شاه عباس اول به دربار دولت صفوی می آمدند و تفصیل این پذیرائیها در کتب تاریخی آن زمان و نوشته های سیاحان اروپایی آمده است.
پیترودلاواله که از این عمارت و باغ زیبای آن در 1028 قمری بازدید کرده و میهمان شاه عباس بزرگ بود می نویسد: خیابان های باغ بسیار عریض و تا چشم کار می کند کشیده است و در اطراف هر یک آب روان در جویبارها می غلتد … در میان باغ عمارت کوچکی با چند اتاق برپا کرده اند. در مقابل این عمارت استخر بزرگ چهار گوشی است و در یکی از اضلاع آن مقابل عمارت نشستنگاهی مسقف ساخته اند که چون شبه جزیره ای در استخر پیش آمده و از سه جانب مشرف بر آب است. سقف این محل کوچک را فقط بر چهار ستون قرار داده اند چنانکه اطراف آن باز و برای جریان هوا آزادست ولی زیر آن سقف جای وسیعی نیست و تنها اشخاص ممعدودی میتوانند در آنجا از هوای خنک و فرح بخش باغ استفاده کنند.
این مکان که کاخ شاهی بوده است، ساختمانی هشت گوش به مساحت تقریبی 500 متر مربع است. براساس نقشه یک معمار ترک در دو طبقه ساخته شده و دارای تالارها و اتاق های کوچکی در هر طبقه است و با شیوه شطرنجی خیلی کوچک ساخته و دارای پنجره های چوبی بسیار ظریف و زیبا است.
رواقی با ستونهای آجری و قوسهای نیم دایره ای بنا را در برگرفته و بر بالای آن ایوانی با ستونهای چوبی استوار شده است. نقشه بنا دارای طرحی با محورهای صلیبی و برون گرا و سقف طبقه همکف پوشیده از مقرنس با طرح های بدیع و سقف طبقه فوقانی خنچه پوش است.
یکی از آثار مهم دوره صفوی در قزوین عمارت چهلستون یا کلاه فرنگی است که در وسط باغ بزرگی قرار دارد و تنها کوشک باقی مانده از مجموعه کاخ های سلطنتی روزگار شاه طهماسب است و در دور صفویه (زمانی که قزوین پایتخت بود) به کلاه فرنگی معروف بود. این کاخ بسیار زیباست و درست در مرکز شهر قزوین،در میدان آزادی(سبزه میدان) این شهر واقع شده است. "عمارت کلاه فرنگی" به همراه سردر عالی قاپو تنها بناهای باقی مانده از باغهای دوره صفویه در قزوین است. این بنا در دوره قاجاریه توسط محمدباقر سعدالسلطنه فرماندار وقت قزوین بازسازی شد و چهلستون نام گرفت
سلسله مراتب فضایی بنا
این بنا در دو طبقه بنا شده که طبقه اول ان شامل یک سالن مرکزی در وسط وچهار اتاق در اطراف است.اتاقها عملکردهای متفاوت دارند. به طوریکه اتاق شماره 1ورودی ساختمان میباشد در وسط سالن مرکزی حوضی قرار دارد که در راستای حرکت مجموعه اصلی مجموعه است.ایوانهای شماره 3همگی باز بوده اند و جریان هوا در داخل بنا وجود داشته است.طبقه اول متعلق به دوران صفویه است در صورتی که طبقه دوم در دوران قاجار تغییرات بسیاری کرده است.
دسترسی به طبقه بالا از طریق پله است که در اتاق شماره 5 قرار دارد.طبقه بالا نیز دارای یک سالن مرکزی است که از سالن پایین بزرگتر است چهار اتاق گوشواره در چهار طرف ان موجود است که در دوران قاجار به بنا اضافه شده است.
بر گرداگرد بنا غلام گردش وجود دارد که در طبقه اول با ستونهای مدور اجری تزیین گشته و در طبقه دوم با ستونهای نازک چوبی مزین شده است.
قوسهای طبقه دوم نیز متعلق به دوران قاجار وستونهای طبقه اول متعلق به دوران صفویه میباشد.
پلان طبقه اول
11
1
3
4
3
3
2
4
5
3
ستونهای طبقه دوم که چوبی میباشند
ستونهای طبقه اول که اجری میباشند
نماها
پلان طبقه دوم
طبقه دوم عبارتست از یک تالار 4 گوشواره در 4 طرف که یکی از گوشواره ها برای راه پله استفاده می شود.تالار دارای 4 شاه نشین است و به احتمال زیاد در تعمیرات بعدی ابعاد آن تغییر پیدا کرده و طبقه دوم از تزئینات و نقاشی های پوشیده شده که غیر از چند تابلو چیزی از آن باقی نمانده است استفاده از کلیه آمود ها و گره سازی ها تراش یا معرق سفال و کاشی و در موارد معدودی (کاشی و سفال )
قوس تیز شاخ بزی
قوس تیز دارای مقاومت کافی می باشد . چون نیروی فشاری وارد بر این قوس به طور یکنواخت به قسمت های زیرین یعنی ستون ها وارد میشود این قوس به عنوان قوس باربر در ساختمان پل های آجری استفاده می شود . اما این قوس از نظر زیبا سازی کمتر مورد استفاده قرار می گیرد .
چندین نمونه از قوسهایی که در بنای چهل ستون به کار رفته
قوس تیز شاخ بزی
ستون
پاکار
کوه نال
علت دور
تیزه قوس
.
قوس نیم بیز ( نیمه بیضی )
قوس های نیم بیضی که دارای زیبایی خاصی می باشد در کارهای سنتی معماری مورد استفاده قرار می گیرد . بر این قوس ها نمی توان نیرو وارد نمود مگر اینکه قوس کاملا مهار شود . قوس فاقد شکستگی و دارای زیبایی خاصی می باشد .
قوس کمانی
قوس کم خیز را اصطلاحا قوس هلالی می گویند . اصطلاحا قوس هلالی از هلال ماه گرفته شده است . معمولا ارتفاع ( خیز ) این قوس حد میان قوس کمانی و تخت می باشد خیز قوس هلالی به دلخواه تعیین می گردد
در ساختن قوس بایستی به ساختن تکیه گاه ها توجه شود و عمل مهار کردن بین قوس و ستون ها باید انجام گیرد تا خطر باز شدن قوس در زیر فشار پیش نیاید .
چنانکه خیز قوس زیاد انتخاب شود قوس کمانی به وجود می آید . قوس کمانی دارای مقاومتی بیشتر از قوس هلالی می باشد.
پنج او هفت تند
این قوس نمایی فوق العاده زیبا داشته و انتقال نیرو از تیزه و شانه بطور یکنواخت و سریع بر کوه نال وارد می شود و از این محل به آرامی بر ستون ها منتقل می گردد . این قوس و قوس پنج o هفت کند به سایر قوس های تیز مشابه در پوشش سقف ها و نما سازی و همچنین موارد دیگر استفاده فراوان دارد .
چند نمونه پنج او هفت تند
قوس نیم دایره
قوس نیم دایره باربر می باشد چنانچه دو طرف دور قوس دیوار باشد قوس دارای مقاومت فراوان می باشد . از مواردی که این نوع قوس را در نما بکار برده اند ساختمان اداره کشاورزی قزوین را می توان نام برد این نوع قوس از قوسهای کاربردی دوره قاجار میباشد.
معرفی عناصر بنا
این کاخ نمونه ارزنده ای از تنوع معماری دوران صفویه است اطراف ایوان دارای ستونهای استوانه ای آجری با قوسهای نیم بیضی می باشد.تقریبا تمام بنا از نقاشی پوشیده شده است.سالن مهم ترین و زیباترین قسمت ساختمان است که سطح وسیعی دارد و دهانه هایی که این سالن را به ایوانها متصل می کند دارای قوس جناغی بوده و در دوره ی دوم قوس کندتر روی آن زده شده که دارای نقاشی های زیبایی است سپس در دوره قاجار با قوس دایره ای با دهانه بزرگتر پوشانده شده است.که این قوس هم دارای نقاشی است و قوس ها دوره های مختلفی را که بر این بنا گذشته نشان می دهند.
نمونه مقرنس کاری در بنا
گره شش و دوازده در بنای چهلستون
بررسی شباهت های عمارت چهل ستون با سایر بناها
عمارت چهل ستون دارای پلانی هشت گوش می باشد که چهار ایوان در چهار جهت اصلی دارد . این ایوان ها در گذشته باز بوده و هوای مطلوبی درآن جریان داشته ولی امروزه به علت حفظ و نگهداری بسته شده است . نقطه عطف این بناست که در گذشته آب در آن از شمال به جنوب جریان داشته و وجود حوض شمالی و مرکزی و جنوبی مسیر حرکت را نیز مشخص می کرده ولی اکنون فقط خوض مرکزی و جنوبی باقی مانده است .
در گذشته به علت باز بودن ایوان ها و جریان آب ، هوای مطلوبی در ففصل تابستان در سالن این کاخ جریان داشته . در چهار جهت شمال شرقی ، شمال غربی ، جنوب شرقی و جنوب غربی چهار اتاق غیر هم شکل وجود دارد که کاربری های جداگانه ای دارد . اتاق شمال شرقی عملکرد ورودی دارد . اتاق جنوب شرقی وسیله ارتباطی طبقه اول و دوم می باشد و دو اتاق دیگر عملکرد متفاوت دارند .
یکی دیگر از مشخصه های این کار برونگرا بودن آن است و دیدی که از چهار طرف به این بنا وجود دارد .
از بناهایی که می توان با کاخ چهل ستون مقایسه کرد کاخ هشت بهشت اصفهان است این کاخ در داخل باغ بزرگی بوده که هشت ساختمان در آن وجود داشته ولی امروزه فقط یک ساختمان باقیمانده . همانگونه در گذشته بیست و سه مجموعه در باغ اطراف چهل ستون قزوین قرار داشته که امروزه فقط این بنا باقی مانده است .
یکی از ویژگی های کاشی کاری موزه چهل ستون
استفاده از کاشی هفت رنگ بود به این ترتیب که روی کاشی سفید لعاب دار نقاشی می کردن و در کوزه می گذاشتند و سپس روی زمینه ی کار تنظیم می کردند .
استفاده از انواع و اقسام پوششهای طاق و تخت مانند طاق و تویزه و چهاربخش و کاربندی قاب سازی و گنبدهای دو پوسته پیوسته و…
برای چسباندن گره سازی ها و کاشی تراشی آجر تا دوره زندیه از ملات مقاوم قیر و چارو استفاده می شده است.متاسفانه از زمان قاجاریه با گچ آن را می چسبانند.
رنگ کاشی و ابداع رنگ ها از خانواده آبی (لاجوردی-سرمه ای-آسمانی)که اینها را از گل لاجوردی می گرفتند.
متاسفانه به دلیل تغییر کابری بنا به ساختمانی نظامی و نیاز به فضایی خشک و به دور از تزیینات، تمامی نقاشی ها تخریب و یا روی آنها را با گچ پوشانده اند.
یکی دیگر از دلایل تخریب نقاشی ها، تغییر حکومتهاست؛ زیرا هر حکومتی با روی کار آمدن خود برای نشان دادن اقتدار خود و از بین بردن آثار حکومت سابق، نقاشی های قدیم را تخریب و یا روی همانها نقاشیهای دیگری را ترسیم می کرده اند.
این بنا در حال حاضر، به عنوان موزه خوشنویسی قزوین محل نگهداری آثاری ارزشمند از خطاطی ها و کتابهای قدیمی و… است. در مراسم بزرگداشت روز جهانی موزه که در تهران و در اردیبهشت 1392، توسط کمیته ملی موزه ها(ایکوم) برگزار شد، کاخ موزه چهلستون موفق به کسب رتبه اول کشوری در نگهداری از اموال فرهنگی- تاریخی شد
با توجه به عمارتهای تبریز، شاه دستور داد این بنا را نیز مزین به نقاشی کنند تا تداعی کننده کاخهای تبریز باشد؛ در نتیجه، بهترین و زبده ترین نقاشان جمع شدند و چهلستون را به نقاشی هایی با مضامین:قصه های شیرین و فرهاد، لیلی و مجنون، صحنه های رزم و مسابقات چوگان و شکار و…. مزین کردند. نقاشی های دیواری طبقه اول نمونه ای از هنر نگارگری مکتب قزوین و دارای شهرت جهانی است. تالار بزرگ طبقه دوم با ارسی های پنج چشمه ای در چهار جهت اصلی به محوطه بالا می پیوندد که دارای سقف بلندی از خنچه پوش بوده است. گفته اند بنای هشت بهشت اصفهان با ایده برداری از این اثر ساخته شده است.
ساختمانی که امروز از کاخهای سلطنتی باقی مانده براساس قرائن تاریخی همین عمارت کلاه فرنگی است بین خیابان پهلوی و خیابان پیغمبریه و خیابان فردوسی که قبلا به جای عماراتی که در اطراف آن ساخته اند باغ وسیعی وجود داشت. این عمارت دو طبقه است که بوسیله پلکانی مارپیچ به یکدیگر متصل می شوند. دیوارهای داخلی این عمارت که منقش به مینیاتورهای زیبایی از دوران صفویه بود دیوارهای داخلی این عمارت عالی قاپوی اصفهان در اندودی از گچ پوشیده شد و چون احتمال میرفت شواهد زنده ای از نقاشی های روزگار صفویه به دست آید از سال ها قبل به برداشتن گچ های دیوارها اقدام شد و همانطور که حدس زده میشد نقش و نگارهایی از زیر گچ پیدا شد لکن این نقشهای زیبا بمرور ایام از بین رفته و به جز اندکی باقی نمانده است.
سقف و دیوارهای کاخ چهلستون با سه لایه نقاشی تزئین شده است که دو لایه آن مربوط به دوران صفویه با عنوان مکتب نقاشی تبریز و قزوین است و لایه سوم نقاشی های سقف و دیوارها در زمان حکومت قاجار انجام گرفته است. بنای کاخ چهلستون به شکل مکعب مربع و از چهار طرف دارای پنجره هایی با شیشه های رنگی است که به آن ارسی می گویند و به دلیل اینکه بام این بنای تاریخی در زمان قاجاریان به شکل شیروانی ساخته شده است، این اثر زیبا در زمره بناهای کلاه فرنگی شناخته می شود
عمارت چهل ستون به فرم یک کوشک است و کوشک عبارتست از بنایی با یک فضای که چهار ایوان در اطراف و چهار برج در گوشه ها آن واقع شده است و اطراف آنرا راهروی مسقف ستوندار احاطه کرده است.
نمونه ای از عکسهای داخلی و خارجی بنای چهل ستون