به نام خداوند پدید آورنده آتش
جشن سده آیین پیدایش آتش
جشن سده جشنی بزرگ نزد ایرانیان بوده و هست .
چهل روز پس از شب چله یا همان یلدای ایرانیان، دهمین روز یا آبان روز از بهمن ماه در تقویم زرتشتی، جشن سده برگزار می شود
این جشن ضمن اینکه با سرور و شادی همراه است، نمونه کامل یک جشن اصیل و تمام عیار ایرانی نیز بشمار می آید.
در شامگاه دهمین روز یا آبان روز از بهمن ماه با افروختن هیزمی که مردمان، از روزهای پیشین در مرکز شهر یا آبادی یا بر بلندی کوهستان گرد آورده اند، این جشن آغاز می شود.در اشارات تاریخی این جشن همیشه به شکل دسته جمعی و با گردهمایی همه مردمان شهر و محله و روستا در یک جا و با برپایی یک آتش بزرگ برگزار می شده است؛ مردمان در گردآوردن هیزم با یکدیگر مشارکت می کنند و بدین ترتیب جشن سده، جشن همکاری و همبستگی مردمان است.
بعضی دانشمندان نام سده را گرفته شده از صد می دانند؛ ابوریحان بیرونی می نویسد: «سده گویند یعنی صد و آن یادگار اردشیر بابکان است و در علت و سبب این جشن گفته اند که هرگاه روزها و شب ها را جداگانه بشمارند، میان آن و آخر سال عدد صد بدست می آید و برخی گویند علت این است که در این روز زادگان کیومرث -پدر نخستین- درست صدتن شدند و یکی از خود را بر همه پادشاه گردانیدند و برخی برآنند که در این روز فرزندان مشی و مشیانه به صد رسیدند و نیز آمده: “شمار فرزندان آدم ابوالبشر در این روز به صد رسید. »
معنای واژه سده
نظر دیگر اینکه سده معروف، صدمین روز زمستان است؛ از ابتدای زمستان (اول آبان ماه) تا ۱۰ بهمن که جشن سده است صد روز، و از ۱۰ بهمن تا نوروز و اول بهار ۵۰ روز و ۵۰ شب بوده است؛ و به علت اینکه از این روز به بعد انسان به آتش دست پیدا کرده است شب هم مانند روز روشن و گرم و زنده است شب ها هم شمرده می شوند.
البته روایت هایی که جشن سده را به صد روز گذشتن از زمستان یا پنجاه شب و پنجاه روز مانده به نوروز تعبیر می کنند، همگی از ساخته های جدیدتر است و در متون قدیمی نیامده اند.
برخی گفته اند که این تسمیه به مناسبت صد روز پیش از به دست آمدن محصول و غلات است. مهرداد بهار در کتاب «پژوهشی در فرهنگ ایران» و رضا مرادی غیاث آبادی در کتاب «نوروزنامه»، بر این باورند که سَدَه در زبان اوستایی به معنای برآمدن و طلوع کردن است و ارتباطی با عدد ۱۰۰ ندارد؛ عدد «سد» به شکل «صد» معرب شده است در حالی که واژه «سده» به شکل «سذق» معرب شده است.
از اسطوره های جشن سده تنها یکی به پیدایش آتش اشاره دارد؛ فردوسی می گوید: «هوشنگ پادشاه پیشدادی، که شیوه کشت وکار، کندن کاریز، کاشتن درخت… را به او نسبت می دهند، روزی در دامنه کوه ماری دید و سنگ برگرفت و به سوی مار انداخت و مار فرار کرد؛ اما از برخورد سنگ ها جرقه ای زد و آتش پدیدار شد.» هم در کتاب «التفهیم» و هم «آثارالباقیه» ابوریحان، از پدید آمدن آتش سخنی نیست بلکه آن را افروختن آتش بر بامها می داند که به دستور فریدون انجام گرفت و در نوروزنامه آمده است که: «آفریدون همان روز که ضحاک بگرفت جشن سده برنهاد و مردمان که از جور و ستم ضحاک رسته بودند، پسندیدند و از جهت فال نیک، آن روز را جشن کردندی و هر سال تا به امروز، آیین آن پادشاهان نیک عهد را در ایران و دور آن به جای می آورند.»
سده از دیدگاه اساطیری
داستان پدیدآمدن آتش و بنیاد نهادن جشن سده در شاهنامه بدین گونه آمده است که هوشنگ با چند تن از نزدیکان از کوه می گذشتند که مار سیاهی نمودار شد؛ هوشنگ سنگ بزرگی برداشت و به سوی آن رها کرد؛ سنگ به کوه برخورد کرد و آتش از برخورد سنگ ها برخاست. به گفته فردوسی:
برآمد به سنگ گران سنگ خرد هم آن و هم این سنگ گردید خرد
فروغی پدید آمد از هر دو سنگ دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ
جهاندار پیش جهان آفرین نیایش همی کرد و خواند آفرین
که او را فروغی چنین هدیه داد همین آتش آن گاه قبله نهاد
یکی جشن کرد آنشب و باده خورد سده نام آن جشن فرخنده کرد
سده از دیدگاه تاریخی
در کتاب نوروزنامه منسوب به خیام می خوانیم:
«هر سال تا به امروز جشن سده را پادشاهان نیک عهد در ایران و توران به جای می آورند، بعد از آن به امروز، زمان این جشن به دست فراموشی سپرده شد و فقط زرتشتیان که نگهبان سنن باستانی بوده و هستند این جشن باستانی را بر پا می داشتند.» مرد آویج زیاری، نخستین کس پس از اسلام بود که به سال ۳۲۳ هجری (صده دهم میلادی) این جشن را در اصفهان با شکوه فراوان برگزار کرد و گویا به همین دلیل پس از پایان مراسم در توطئه ای کشته شد. همچنین در زمان غزنویان این جشن دوباره رونق گرفت و عنصری شاعر نامدار ایران در یکی از جشن های سده در برابر امیر محمود غزنوی قصیده ای درباره سده خواند که آغاز آن این است:
سده جشن ملوک نامداراست
زافریدون و از جم یادگار است
این جشن به یاد آورنده اهمیت نور، آتش و انرژی است. نوری که از خداوند جداست و از خداوند جدا هم نیست چنان که از کتاب ها و اسناد تاریخی برمی آید جشن سده جنبه دینی نداشته و تمام داستان های مربوط به آن غیردینی است و بیشتر جشنی کهن و ملی به شمار می آید و وارث حقیقی جشن سده نه تنها ایرانیان و آریایی ها بلکه میراثی است که به بسیاری از کشورهای همسایه ایران نیز راه یافت.
سده از دیدگاه دینی
به هر روی، ماندگاری سده در فرهنگ ایرانی بسیار مرهون اقوام گوناگون ایرانی است؛
کرمان، در هشتاد سال گذشته مهد برگزاری سده بوده است و همه ساله باشکوه ترین جشن سده نیز در آن جا توسط همه مردم برگزار می شود؛ در سال های پس از انقلاب اسلامی، زرتشتیان این جشن را با روش های تازه ای که سابقه تاریخی ندارد، برپا می کنند.
همچنین در تقویم اصلی و جدید زرتشتیان این روز را آبان روز نامیده اند.
زرتشتیان استان های یزد، فارس، تهران و دیگر استان ها نیز از دیرباز این جشن را برگزار می کرده اند؛
امروزه بجز این شهرها در روستاهای اطراف میبد و اردکان، بافت، بردسکن، طبس (روستای پیرحاجات) و حتی در برخی کشورهای خارجی مانند سوئد، آمریکا و استرالیا ایرانیان با گردآمدن در یک نقطه از شهر یا روستا در کنار هم آتشی بسیار بزرگ می افروزند و به نیایش خوانی و سرودخوانی و پایکوبی می پردازند.
ایرانیان غیر زرتشتی هم این جشن ملی را در کنار زرتشتیان گرامی می دارند.
اکنون این روز به عنوان یک عید رسمی در تقویم تاجیکستان گنجانده شده است. محافل رسمی «سده» با شرکت گسترده ساکنان شهر دوشنبه و نواحی اطراف آن و با اجرای برنامه های فرهنگی و هنری و نمایش آثار هنر دستی برگزار می شود.
جشن سده در تاجیکستان
صادق هدایت در سال های جوانی خود از جشن سده زرتشتیان کرمان دیدن و چنین گزارش می کند: «سده سوزی جشنی است که هنوز زرتشتیان کرمان به یادگار جمشید و آیین های ایران باستان می گیرند و برای این کار موقوفاتی در کرمان در نظر گرفته اند. پنجاه روز به نوروز خروارها بوته و هیزم درمنه در گبر محله باغچه بوداغ آباد گرد می آورند. جنب این باغچه خانه ای هست مسجد مانند و موبدان موبد از بزرگان شهر و حتی خارجی ها را دعوت شایانی می کنند. در این آیین نوشیدنی و شیرینی و میوه زیاد چیده می شود و اول غروب آفتاب دو نفر موبد دو لاله روشن می کنند و بوته ها را با آن آتش می زنند و سرود ویژه می خوانند هنگامی که آتش زبانه می کشد همه میهمانان که بیش از چندین هزار نفر می شوند با فریادهای شادی دور آتش می گردند و این ترانه را می خوانند:
سد به سده، سی به گله پنجاه به نوروز
صادق هدایت
جشن سده نزدیک غروب آفتاب، با آتش افروزی آغاز می شود و امروز هم با همان سنت کوه هایی از بوته و خارو هیزم در بیرون شهر فراهم شده، در حالی که موبدان لاله به دست اوستا زمزمه می کنند، بوته ها را روشن کرده و مردمی که در آن جا جمع شده اند نماز آتش نیایش خوانده، این مراسم به وسیله انجمن زرتشتیان کرمان سده هاست که بیرون از شهر انجام شده و همه مردم زن و مرد، زرتشتی و مسلمان، کلیمی در آن جا گرد آمده و در شادی شرکت می کنند.
وبسایت تحلیلی خبری فرارو
خبرگزاری مهر
دانشنامه ویکیپدیا برگرفته از کتاب ها و وبسایت های زیر:
آیین ها و جشن های کهن ایرانی-محمود روح الامینی
آثارالباقیه، فصل نهم، ابوریحان بیرونی
کتاب فلسفه زرتشت نوشته فرهنگ مهر چاپ هفتم
وبسایت انگلیسی اوستا
وبسایت جشن نامه