جشن های آیین زرتشت
فهرست مطالب
مقدمه
معرفی زردشت
جشن فروردین گان
مراسم نیایش گاه شاه ورهرام ایزد
جشن اردیبهشت گان
جشن خردادگان
جشن تیرگان
جشن امردادگان
جشن شهریورگان
جشن مهرگان
جشن آبانگان
جشن آذرگان
جشن دی گان
جشن بهمن گان
جشن اسپندگان یا اسفندگان یا سپندارمزدگان
جشن زیارت پیر سبز ( چک چک )
نتیجه گیری
منابع
مقدمه
ایرانیان و هندیان پیش از آنکه در سرزمین ایران و هند سکنی گزینند با یکدیگر می زیستند عصر با هم زیستی این اقوام را آریاورته می نامیدند. سپس آریاهای ایرانی به مغرب رفتند و در سرزمین ایران ویچ مسکن گزیدند و آریاهای هندی به سوی جنوب آمدند و در سرزمین هند ساکن شدند.
اقوام آریایی بخصوص ایرانیان جشن های فصلی خاص برگزار می کردند که جز اساطیر باستانی ما محسوب می شوند.
از مضامین اساطیری این سرزمین می توان به جشنهای باستانی ایرانیان اشاره کرد. آثار بازمانده از دوره هخامنشی گویای دو نوع گاه شماری در این دیار کهن است ( گاه شماری پارسی باستان ) شاید این نوع گاه شماری پس از مهاجرت دوره اول آریاییان و تاثر ایرانیان از بابل،آشور و عیلام آغاز شده است.آغاز سال در این نوع تقویم از خزان است و جشنهای مهرگان به عنوان جشنهای آغاز سال برپا می شد.
دوره دوم که(گاه شماری اوستای جدید) نام دارد متاثر از گاه شماری ساده و منظم مصری است که ماههای آن سی روز بودو هر یک از روزهای ماه به نام امشاسپند یا ایزدی نامیده می شد. نام ماهها هم به نام دوازده تن از همین امشاسپندان بود.دراین نوع گاه شماری آغاز سال از فصل بهار بود و نوروز به عنوان جشن های آغاز سال نمادی ویژه ای داشت.
در گاه شماری جدید اوستایی به هنگام تطبیق هر یک از روزهای ماه با نام همان ماه ایرانیان آن روز را جشن می گرفتند پس در دوازده ماه 12 روز جشن برگزار می شد. با عنوان: 1-فروردگان 2-اردیبهشتگان 3-خردادگان 4-تیرگان 5-اَمردادگان 6-شهریورگان 7-مهرگان 8-آبانگان 9-آدر جشن 11 -دیگان 11 -بهمنجه یا بهمنگان 12 -اسپندارمذ یا جشن مزدگیران.
افزون بر این جشنها ایرانیان در طول سال، شش جشن بزرگ که گهنبارنام داشت، برپا می کردند بر طبق اساطیر
زرتشی آفرینش در این شش هنگام ترتیب یافته بود.
این جشن ها نمادی از فرهنگ غنی ایران و آینه تمام نمای عقاید و آداب و رسوم ایرانیان است که ریشه در
دین و خداپرستی آنان دارد.
معرفی زردشت
زرتشت یا زردشت رهبر و اصلاح گر دینی، فیلسوف و شاعر ایرانی بود. او به پیروانش آموخت که هستی میدان نبرد نیروهای خیر و شر است و انسان آزاد است جایگاه خود در این مبارزه را انتخاب کند. آموزه های او، هسته ی اصلی مزدیسنا را تشکیل می دهد.
زمان دقیق زندگی زرتشت، مشخص نیست. نوشته های سنتی، بر آنند که او «۲۵۸ سال پیش از اسکندر» یا «۵۰۰۰ سال پیش از خشایارشا» زیسته است. با این حال، پژوهشگران جدید زمان زندگی او را حدود ۱۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح می دانند. محل دقیق زندگی او نیز نامشخص است. در منابع از آذربایجان، سیستان و ری به عنوان زادگاه او یاد شده است، اما تعیین دقیق آن ساده نیست و به زعم غالب مورخان و باستان شناسان امروزی تنها روشن است که در شمال شرق ایران بزرگ زندگی می کرده است—به گمان عده ای از باستان شناسان و مورخان، جایی در محدوده تاجیکستان و افغانستان امروزی.
زرتشت، به دو گروه تاریخی و افسانه ای تقسیم می شوند:
گاتاها
اوستا
شکل1-زرتشت
جشن فروردین گان
نخستین جشن ماهیانه در هر سال، جشن فروردین گان نام دارد که روز فروردین از ماه فروردین برابر نوزدهم فروردین است و به آن فرودگ هم می گویند. این جشن به فروهر پاک درگذشتگان و نیاکان مربوط است، به همین دلیل همه برای شادی روان و فروهر درگذشته ی خود، به آرامگاه می روند. هر کس برای تهیه می زد درمراسم جشن فروردین گان، میوه یا لرک با خود می آورند. بانوان سیر و سداب، سیرک، آش و بقیه خوراکی های مراسم را تهیه می کنند. موبدان لباس سپید ویژه اجرای مراسم مذهبی بر تن کرده آفرینگان خوانی را به صورت گروهی اجرا می نمایند و شرکت کنندگان نیز نیایش می کنند و بر روان فروهر درگذشتگان درود می فرستند. دهموبدان هنگام اجرای آفرینگان خوانی، میوه ها را با کارد به اندازه های کوچک می برند و پس از پایان مراسم بین شرکت کنندگان همراه با لرک تقسیم می کنند.
شکل2-جشن فروردین گان
مراسم نیایش گاه شاه ورهرام ایزد
بیستمین روز از ماه سی روزه ی زرتشتیان ورهرام نامیده می شود. ورهرام یعنی پیروزی و وهرام ایزد یعنی پیروزی مقابل ستایش درباور ایرانیان پیروزی همواره با ارزش و قابل ستایش بوده است. به همین دلیل در اوستا سرودهای زیبایی در ستایش پیروزی آمده است. ایرانیان باستان پیش از آغاز هر کار گروهی، درنیایش گاه ویژه ای گرد می آمدند و سرودهای ستایش پیروزی را باهم می خوانند و با روانی نیرومند و اراده ای استوار برای کسب پیروزی، پای به میدان مبارزه زندگی می نهادند. این نیایش گاه ها به تدریج به نیایش گاه ورهرام ایزد معروف گشت. اکنون زرتشتیان دست کم ماهی یک بار، در روز ورهرام در نیایش گاه شاه ورهرام ایزد گردهم می آیند و اهورامزدا را نیایش می کنند و از او می خواهند که پیروزی را در زندگی بهره آنان گرداند و نیز همه کسانی را که به پیروی از پیام اشو زرتشت در تازه گردانیدن زندگانی، پیش بردن جهان هستی و گسترش آیین راستی می کوشند پیروز و سرافراز گرداند. اغلب زرتشتیان برای حضور در زیارتگاهها، آدریان و نیایش کردن همواره سدره و کستی برتن دارند.
شکل3- مراسم نیایش گاه شاه ورهرام ایزد
جشن اردیبهشت گان
روز اردیبهشت از ماه اردیبهشت (دوم اردیبهشت)، جشن اردیبهشت گان نام دارد. اردیبهشت از واژه ی اوستایی اشاوهیشتا گرفته شده است که پاکی و اشویی معنی می دهد. ایرانیان باستان در این روز لباس سپید که سمبل پاکی است، بر تن می کردند و به آدریان یا آتشکده می رفتند و نیایش اهورامزدا را به جای می آوردند. اکنون نیز زرتشتیان در جشن اردیبهشت گان، به آتشکده و آدریان می روند و با سرایش اردیبهشت یشت خداوند جان و خرد را ستایش می کنند.
جشن خردادگان
نام ششمین روز از ماه زرتشتیان خورداد است. روز خرداد از ماه خرداد (۶ خرداد) این جشن برگزار می شود. واژه خرداد در اوستا به صورت هئوروتات آمده است و نام یکی از امشاسپندان است که رسایی و کمال معنی می دهد. نیاکان ما روز خرداد از ماه خورداد را جشن می گرفتند و در این روز به سر چشمه ها و رودخانه ها و کنار دریاها می رفتند و نیایش به جا می آوردند و اهوارمزدا را ستایش می کردند. اکنون زرتشتیان در سالن ها و نیایشگاه ها حضور می یابند و پس از نیایش و ستایش اهورامزدا جشن خردادگان را گرامی می دارند و به شادمانی می پردازند.
جشن تیرگان
در ماه تیر هنگامی که روز تیر فرا می رسد، دهمین روز از تیرماه روز تیراز است که در این روز جشن تیرگان برگزار می شود. تیر در اوستا «تیشتریه» و در زبان پهلوی تشتر نام دارد. در نوشته های اوستایی و غیرگاتاهایی تشتر یا تیر نام ایزدی است که به باریدن باران کمک می کند همچنین در باور ایرانیان نام ستاره ای است که هر گاه درآسمان پدیدار شود مژده باریدن باران را با خود می آورد. سبب پیدایش جشن تیرگان نیز مانند بسیاری از آداب و رسوم با رویدادی سرنوشت ساز در تاریخ زندگی ایرانیان باستان هماهنگی یافته است. گروهی این جشن را یادگار پیروزی ایرانیان بر تورانیان می دانند که در زمان پادشاهی منوچهر سپاه افراسیاب قسمت زیادی از سرزمین ایران را اشغال کرده بود و قرار آشتی بر این شد که از سوی سپاه ایران تیری رها شود و در هر جا بر زمین فرود آید مرز ایران و توران تعیین شود. بنابراین آرش جوان دلیر ایرانی با تمام توان تیری را از کمان رها ساخت این تیر در کنار رودخانه جیحون بر درختی نشست و مرز ایران و توران را مشخص کرد. باز در زمان ساسانیان و پادشاهی فیروز هفت سال در ایران خشکسالی روی داد و در چنین روزی مردم روی به بیابان نهادند و با نیایش خود از پروردگار آرزوی باریدن باران را کردند و پس از آن بارش باران شروع شد و ایران از خشکسالی رهایی یافت. از آن سال به بعد ایرانیان در این چنین روزی در یکدیگر آب می پاشند و شادی می کنند.
شکل4-جشن تیرگان
جشن امردادگان
درهرماه سی روز زرتشتیان هفتمین روز آن امرداد نام دارد. روز امرداد از ماه امرداد سوم امرداد گاهشمار ایرانی
یا هفتم امرداد زرتشتی را جشن امردگان میگیرند. واژه امرداد یعنی بی مرگی و هنگامی که در ماه امرداد
روز امرداد فرا می رسد آن را جشن امردادگان می نامند. در مورد برگزاری این جشن در گذشته اطلاع چندانی
دردست نیست. اکنون در برخی از روستاها و شهرها جشن امردادگان برگزار می شود. این جشن اغلب در تالار
آدریان یا سالن عمومی برپا می شود.
واژه شهریور در اوستا به صورت خشتره وئیریه آمده است که شهریاری نیرومند معنی می دهد و در ماه سی روزه 00 زرتشتیان چهارمین روز در هرماه زرتشتی شهریور نام دارد که در حال حاضر روز شهریور در ۳۰ مرداد گاهشمار ایرانی …. قرار دارد و در این روز جشن شهریورگان برگزار می شود. از چگونگی برگزاری مراسم این جشن در ایران باستان اطلاع 00000 زیادی در دست نیست. اکنون مانند جشن های ماهیانه دیگر زرتشتیان در برخی از شهرها و روستاها گرد هم می آیند و 00000 نیایش همگانی می خوانند و با برنامه های شاد جشن شهریورگان را گرامی می دارند.
جشن شهریورگان
شکل6- جشن شهریورگان
شکل5- جشن امردادگان
جشن مهرگان
روز شانزدهم مهرماه گاهشمار ایرانی که به نام ایزد مهر، نام گذاری شده است، هنگام برگزاری این جشن بزرگ است. واژه مهر پیمان و دوستی معنی می دهد. در ایران باستان، جشن مهرگان پس از نوروز دارای اهمیت ویژه ای بود. دلیل آن این است که نوروز آغاز تابستان و مهرگان آغاز زمستان را به هر ماه می آورند. زیرا در آن زمان سال به دو فصل تقسیم شده بود. فصل اول، تابستان بود که از جشن نوروز شروع می شد و هفت ماه ادامه داشت. و فصل دوم، زمستان که از جشن مهرگان آغاز می شد و پنج ماه ادامه داشت در مورد پیدایش این جشن نظرات مختلفی وجود دارد. بیرونی می گوید که چون در این روز آفتاب بر عالمیان پیدا شد، این روز را مهرگان (هنگامه خورشید) نامیدند. پادشاهان ساسانی در این روز تاجی به شکل خورشید بر سر می گذاشتند و آن را به با شکوه ترین وجهی جشن می گرفتند.. جشن مهرگان که از روز مهر شروع می شد تا شش روز پس از آن ادامه می یافت و جشن و شادی برپا می شد. انگیزه ای که به پیدایش جشن مهرگان در تاریخ ایران نسبت می دهند، پیروزی ایرانیان بر ضحاک ستمگر به رهبری کاوه آهنگر است که او را در بند آوردند و فریدون را به عنوان رهبر خود برگزیدند. اکنون نیز زرتشتیان در روز مهر از ماه مهر به آتشکده و نیایشگاه ها می روند، با تهیه خوراک های سنتی از یکدیگر پذیرایی می کنند و با نیایش و برنامه های فرهنگی مانند سخنرانی های علمی و آیینی سرود، شعرود کلمه جشن مهرگان را با شادی برپا می دارند.
شکل7- جشن مهرگان
جشن آبانگان
آبان روز از آبان ماه یعنی دهم آبان این جشن برگزار می شود. واژه آبان، آب و هنگام آب معنی می دهد و جشن آبانگان جشن مربوط به آب های روی زمین است. در باره پیدایش جشن آبانگان گروهی از پژوهشگران بر این باورند که در پی جنگ های درازی که بین ایران و توران روی داد و افراسیاب تورانی دستور داد تا کاریزها و نهرها را ویران کنند. پس از پایان جنگ، پسر تهماسب که زو نام داشت دستور داد تا این کاریزها و نهرها را لایروبی کنند و پس از این لایروبی آب در کاریزها روان گردید و مردم بازآمدن آب را جشن گرفتند. در روایت دیگری آمده که پس از ۸ سال خشکسالی در ماه آبان، باران شروع به باریدن نمود. آن گاه بیماری و فقر مردم تمام شد و از آن زمان جشن آبانگان پدید آمد. به هر حال اکنون زرتشتیان مانند بقیه جشن های ماهیانه، جشن آبانگان را گرامی می دارند.
شکل8- جشن آبانگان
جشن آذرگان
روز آذر از ماه آذر که در ۳ آذر گاهشمار ایرانی قرار دارد این جشن برگزار می شود. واژه آذر که آتش معنی می دهد یکی از چهار عنصر پاک کننده در نزد زرتشتیان است که آن ها عبارتند از: آب، باد، خاک و آتش. از آنجا که زرتشتیان همواره آتش را که بهترین و سریع ترین عنصر پاک کننده است گرامی داشته و آن را سمبل روشنایی و گرما می دانند، به همین دلیل برای نیایش اهورا مزدا، به آتشکده یا جایی که روشنایی وجود دارد روی می آورند. در گاه شماری زرتشتیان روز نهم از هر ماه آذر نام دارد و در ماه آذر هنگامی که روز آذر فرا می رسد آن را جشن می گیرند. اغلب با لباس آراسته و تمیز به آتشکده و آدریان می روند. نیایش های روزانه خود را انجام می دهند و برخی با سرایش آتش نیایش از اوستا، جشن آذرگان را گرامی می دارند.
جشن دی گان
روز دی از ماه دی که در۲۵ آذر ۱۷،۹،۲ دی ماه گاهشمار ایرانی قرار دارد جشن دی گان برگزار می شود و اکنون زرتشتیان در برخی از شهرها و روستاها یکی از روزهای دی در ماه دی یا همه آن را جشن می گیرند. واژه دی، آفریدن و آفریدگار معنی می دهد و در ماه دی غیر از نخستین روز ماه که اورمزد نامیده می شود و نام خداوند است، سه روز دیگر به نام های دی بآذر، دی بمهر و دی بدین وجود دارد. بنابراین جشن دیگان برابر است با یکی از این روزها در ماه دی، که دوم، نهم، و هفدهم در تقویم خورشیدی است. در ایران باستان نخستین جشن دی گان، در ماه دی یعنی روز اورمزد و دی ماه فرم روز نیز نام داشته است و در این روز که روز پس از شب چله، بزرگترین شب سال بوده است، پادشاه و حاکم دیدار عمومی با مردم داشته است.
جشن بهمن گان
روز وهمن از ماه بهمن که در ۲۶ دیماه گاهشمار ایرانی قرار دارد جشن بهمن گان گرفته می شود. بهمن یا وهومن از واژه وهومنه در اوستا گرفته شده است که منش نیک معنی می دهد و در گاه شماری سی روزه زرتشتیان یا به عبارت دیگر یکی از فروزه ها و صفات اهورامزدا ست که درگاتهای اشوزرتشت بسیار به این واژه بر می خوریم و در واقع زرتشت پیامبر ایرانی برای دریافت پیام های اهواریی از وهومن یاری می گیرد. وهومن یعنی اندیشه نیک، خرد خدا داده و اشو زرتشت پیام های الهی خویش را به وسیله فرد مقدس و نیک اهورا دریافت می کرد.
شکل9- جشن بهمن گان
جشن اسپندگان یا اسفندگان یا سپندارمزدگان
روز سپندارمزد از ماه اسفند (اسپند) که در ۲۰ بهمن گاهشمار ایرانی قرار دارد این جشن را برگزار می کنند. اسفند (اسپند) یا سپندارمزد در اوستا به صورت سپنته آرمئیتی آمده است. این واژه معنی فروتنی و بردباری دارد. سپنته آرمئیتی نام یکی از امشاسپندان است. امشاسپند سپندارمزد در نقش مادی خود نگهبان زمین است و از آنجا که زمین مانند زنان در زندگی انسان نقش باروری و باردهی دارد، جشن اسفندگان (اسپندگان) برای ارج نهادن به زنان نیکوکار برگزار می شود. در گذشته و در برخی از نقاط سرزمین ایران در این روز بانوان لباس های نو می پوشیدند، زنهایی که مهربان، پاک دامن، پرهیزکار وپارسا بوده اند و فرزندان نیک را به جامعه تحویل می دادند، مورد تشویق قرار می گرفتند و در روز جشن اسفندگان (اسپندگان)، زن ها از مردان خود پیشکش هایی دریافت می نمودند. آن ها در این روز از کارهای همیشگی خود در خانه و زندگی معاف می شدند و مردان و پسران کارهای مربوط به زنان در خانه را در روز جشن اسفندگان (اسپندگان) انجام می دادند. اکنون نیز زرتشتیان جشن اسفندگان (اسپندگان) را به نام روز زن و روز مادر زرتشتی و زنان نیکوکار و پاک دامن گرامی می دارند.
شکل10- جشن اسپندگان یا اسفندگان
جشن زیارت پیر سبز ( چک چک )
چک چک یا پیرسبز ، زیارتگاهی است واقع در شهرستان اردکان که در بالای کوه قرار دارد و زرتشتیان همه ساله در اواخر خرداد ماه درین مکان مذهبی گرد هم جمع میشوند و به مدت چهار روز به رقص و پایکوبی و شادی میپردازند .
زرتشتیان معمولا درین روز با شیرینی و میوه جات و خوردنی ها و زنان زرتشتی با نان سوروگ ( نوعی نان محلی که تسط زنان زرتشتی پخته میشود) از هنکیشان خود پذیرایی میکنند و شب در خیله هایی که مخصوص زائران ساخته شده استراحت میکنند صبح روز آخر از جشن پیر سبز نیایش همگانی برگزار می شود و زرتشتیان با خواندن اوستا از اهورامزدا شادی دل و تندرستی را برای همه مردم نیک جهان آرزو میکنند.
نتیجه گیری
آریاییها اقوامی هستند که از مناطق سرد سیر به خاطر سردی هوا ، تنگی جا و برای جستجوی چراگاه به سرزمین های گرم مهاجرت کردند کلمه آریا از نظر دینی به معنی پرستنده و قربانی دهنده و از لحاظ اصطلاح ملی قدیم به معنی شریف ، نجیب و صاحب اختیار است. تمدن اقوام آریایی بر اساس خانواده شکل می گیرد زن در این تمدن موقعیت منحصر به فردی را دارد از مضامین اساطیری آریایی ها جشن های اسطوره ای است و ایرانیان در این دیار کهن دو نوع گاه شماری داشتند دوره اول گاه شماری فارسی باستان است که این نوع گاه شماری پس از مهاجرت آریاییها و تاثیر ایرانیان از بابل، آشور و ایلام آغاز شد و آغاز سال در این تقویم از فصل خزان بود و جشن مهرگان به عنوان نماد بارز این تمدن مطرح بود. دوره دوم گاه شماری (اوستای جدید) نام دارد که متاثر از گاه شماری ساده و منظم مصری است که ماههای آن سی روز بود و هر روز به نام امشاسپندی نامگذاری می شد و آغاز سال در این نوع تقویم از فصل بهار بود و نوروز نماد بارز این جشن است. در این نوع گاه شماری به هنگام تطبیق هر یک از روزهای ماه با نام همان ماه جشنی برپا می شد پس در هر سال 12 جشن ویژه وجود داشت غیر از این جشنها(گاهنبارها) هم که موسم آفرینش هستی محسوب می شدند به عنوان جشن های شش گانه برگزار می شدند.
جشن های فصلی اسطوره ای معرف فرهنگ و تمدن قوم آریایی است و این جشن ها بعد از اسلام هم نشان
هویت و تشخص ایرانیان می باشد بسیاری از این آئین ها تا روزگار ما هم ادامه یافته اند و اسلام جلوه ای ویژه
به بعضی از این جشن ها از جمله نوروز داده است چرا که اساس تعالیم اسلام بر انسانیت و وحدت می باشد و
این جشن ها به طرز شگفت انگیزی نماد وحدت و همگرایی امتها هستند.
منابع
پورداود، ابراهیم (۱۳۸۶)؛ فرهنگ ایران باستان تهران اساطیر
حسینی دهشیری،افضل السادات;آیین زرتشت و دلالت های تربیتی آن (بر اساس متن گات ها)
خلیلی محله، منیره(1390); جشن های اسطوره ای ایران نماد فرهنگ و تمدن قوم آریایی
فرزین، فاطمه(1394);ارتباط جشنها و مناسک زرتشتیان با اسطوره
متحدین ، ژاله (1381): دانشنامه کوچک ایران . تهران : انتشارات توس .
آذرگشسب، اردشیر (۱۳۴۸)؛ مراسم مذهبی و آداب زرتشتیان، تهران: فروهر ۲
آموزگار ژاله – تفضلی احمد (۱۳۸۰)؛ اسطوره زندگی زردشت، تهران: چشمه
آموزگار، ژاله (۱۳۹۳)؛ تاریخ اساطیری ایران تهران سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)
بویس ، مری (1376): تاریخ کیش زرتشت ، مترجم : همایون صنعتی زاده . تهران : انتشارات توس.
پورداود، ابراهیم (۱۳۷۷)؛ پشتها ج ۲ و ۱. تهران: اساطیر