زَرتُشت، زردشت، زردهُشت یا زراتُشت (۶ فروردین ۱۷۶۸ ق.م. – ۵ دی ۱۶۹۱ ق.م. در بلخ) نام پیامبر ایرانی بنیادگذار دین زرتشتی یا مَزدَیَسنا; و سراینده گاثاها کهن ترین بخش اوستا است. زرتشت توجه مورخین معاصر را حداقل به دو دلیل جلب کرده است: یکی مبدل شدن زرتشت به شخصیت ای افسانه ای است دیگر برداشت یکتاپرستانه او از خدا بوده که باعث گمانه زنی های مورخین معاصر در مورد تاثیرپذیری مسیحیت و یهودیت از تعلیمات زرتشت شده است.
ریشه و معنای نام : در اوستا زَرَت اّشْتَرَ است. بیشتر از ده شکل برای نام زرتشت در زبان فارسی موجود است. زارتشت، زارهشت، زرادشت، زارهوشت، زردهشت، زراتشت، زرادشت،زرتهشت،زرهتشت، زره دست و زره هشت از این قبیل است ولی او خود را در گاتها زرتشتر می نامد.
از بیشتر از دو هزار سال پیش تا به امروز، معانی بسیاری برای واژه زرتشت گفته اند.آنچه که مشخص است این است که این نام مرکب است از دو جزء «زرت» و «اشترا» هرچند که در سر زرت اختلاف بسیار است. البته بیش تر تاریخ شناسان معتقدند زرد و زرین و پس از آن پیر و خشمگین معانی نزدیک تری هستند. کلمه زرد در خود اوستا «زیریت» است.البته «زرات» به معنی پیر آمده است ولی این که چرا در ترکیب با اشترا تبدیل به «زرت» شد باعث اختلاف نظر شده است
زمان زرتشت زمان ظهور زرتشت، با همهٔ پژوهش های دانشمندان قدیم و جدید، هنوز هم در پردهٔ ابهام است. درباره تاریخ زایش او دیدگاه های فراوانی وجود دارد. ارسطو و اودوکسوس و هرمی پوس نوشته اند که زرتشت پنج هزار سال پیش از جنگ تروا می زیسته است . دیوجانس لائرتیوس نیز به روایت از هردمودروس و کسانتوس همین دیدگاه را بازگو کرده است
اکزان توس : نخستین مورخ یونانی که از زرتشت نام برده و زمانش را تعیین کرده است، اکزان توس (به انگلیسی: Xantus) یا خسانتوس لیدیایی می باشد که در قرن پنجم پیش از میلاد می زیست او در سدهٔ پنجم (۵۰۰-۴۵۰) پیش از میلاد مسیح میزیسته و نویسندگان دیگر از گفته های او یاد کرده اند. دیوژن لرتیوس (به انگلیسی: Diogenes Lartius) یونانی، در سال های نزدیک به دویست و ده
(۲۱۰) پس از میلاد مسیح، پس از ذکر سخنانی از اکزان توس در دو نسخهٔ دستنویس، زمان زرتشت را با شمارهٔ ۶۰۰۰ (ششهزار) و در نسخهٔ دیگر با شمارهٔ ۶۰۰ (ششصد) سال پیش از لشکرکشی خشایارشا به سوی یونان یاد کرده است. در خبر دیوژنس لرتیوس، شمارهٔ ۶۰۰۰ (ششهزار) از دو راه دارای ارزش است.
نخست اینکه با گفته های شاگردان افلاتون و دیگر دانشمندان به خوبی سازگار است، در حالی که شمارهٔ ۶۰۰ (ششصد) با رای و نظر هیچ یک از دانشمندان سازگاری و نزدیکی ندارد. دوم اینکه دیوژنس لرتیوس، علاوه بر نوشتهٔ اکزان توس، سخن دیگری را نیز از هرمودوروس (به انگلیسی: Hermodoros) شاگرد افلاتون یاد می کند که به گفتهٔ او زمان زرتشت را ۵۰۰۰ سال پیش از جنگ ترویا (به انگلیسی: Troya) یاد می کند.
منابع ایرانی پهلوی و پس از اسلام : در اوستای قدیم به زمان ظهور زرتشت اشاره ای نشده است. اما این مطلب، در دو رسالهٔ معروف پهلوی، یعنی بندهشن (کتاب آفرینش) و ارداویرافنامه، که هر دو در سدهٔ نهم و دهم میلادی تنطیم شده اند، مورد بحث قرار گرفته است. در کتاب بندهشن آمده است که زرتشت
در سال ۲۵۸ سال پیش از انقراض شاهنشاهی هخامنشی به بعثت رسید. اما در ارداویرافنامه، بعثت زرتشت ۳۰۰ سال پیش از حمله اسکندر ذکر می شود و بنابراین، چون اسکندر ۳۳۰ پیش از میلاد به ایران حمله کرده است، تاریخ تولد زرتشت در حدود ۶۶۰ پیش از میلاد خواهد شد. مورخان ایرانی دورهٔ اسلامی مانند مسعودی و بیرونی، که جز منابع پهلوی اطلاعات دیگری در دست نداشتند، بعثت زرتشت را ۲۵۸ سال قبل از حمله اسکندر ذکر کرده و آن را ۵۵۸ پیش از میلاد دانسته اند
اوستاشناسان و خاورشناسان دیدگاه دیگر دربارهٔ زمان زرتشت، متعلق به بیش تر پژوهشگران و دانشمندان پارسی هند نظیر جمشید جی کاتراک.می باشد که زادروز زرتشت را حدود ۶۶۰۰ سال پیش از میلاد ذکر کرده اند. نظر دیگری که توسط یکی از نویسندگان دانش پژوه پارسیان هند است بیان می کند که از روی ستاره شناسی و اخترشماری، زرتشت ۷۱۲۹ سال پیش از مسیح به دنیا آمده و تا سال ۷۰۵۲ پیش از مسیح زنده بوده است.
. زبان اوستایی خویشاوند زبان سانسکریت است . گاتاها یا سرودهای مقدسی که به دست زرتشت ساخته شده اند، طنینی عتیق همانند سرودهای ریگ ودا، دارند. همچنین نزدیکی محسوسی میان دستور زبان و وزن و سبک سرودهای ریگ – ودا، و دستور زبان و وزن و سبک گاتاهای زرتشت موجود است ، و در حقیقت ساختمان صرفی زبان گاتاها از ساختمان صرفی سرودهای ریگ – ودا، ابتدایی تر و ساده تر است .
در هر حال اکنون این دیدگاه وجود دارد که تصنیف گاتاها نمی تواند به طور جداگانه و در یک فاصله زمانی دور از زمان تصنیف وداها صورت گرفته باشد، و عصر زرتشت را حداقل یک هزار سال پیش از مسیح می دانند
خاستگاه زرتشت از این پیامبر ایرانی در یشت های کهن سخن می آید که در «ایران ویج (اَریّانَ و یَوچَه)» در ساحل رود «دائیتی» در سرزمین قبایل ایرانی زاده شد. در زامیادیشت زیستگاه زرتشت را در ناحیه ئی می داند که در آن دریاچه «کوسَویّ» (که ممکن است همان دریاچه هامون باشد) است .
به هر تقدیر ناحیه «ایران ویج» گاه خوارزم پنداشته می شود و گاه آن را آذربایجان و بعضاً به سبب مراسمی مذهبی که در ستایش «اَرُدویسورااناهیتا» می شود آن را در سیستان ذکر کرده اند. در یسنا اشاره می شود که زرتشت یا بزرگترین رهبر روحانیت زردتشتی در جایی به نام «رقاً دفن است بندهشن این»رقاً را همان ری می داند
زادگاه زرتشت در مکانی در چیچست در نظر گرفته می شود. چیچست، در اوستا، نام دریاچه ای اسطوره ای در شرق ایران است. همچنین بسیاری از خاورشناسان غربی مانند آنکتیل دوپرن بلخ را زادگاه زرتشت دانسته اند
چیچست
موقعیت قرار گرفتن آتشکده های
آتشکده آذرگشسب
آتشکده آذرگشسب از نمای داخلی
یزد – آتشکده ی زرتشتیان
آتشکده پیر همدانی آب
آتشکده نیاسر
مراسم مذهبی
تبار و خانواده زرتشت : مسعودی ضمن بیان سلسله نسب زرتشت، جد پدری زرتشت را فردی به نام پورشسف دانسته است. مادر او دُغدو و پدر وی پوروش اسپ نام داشتند. نام خانوادگی زرتشت اسپنتمان(زرتوشتره سپیتامه) بود پوروشَسْب اِسپَنْتْمان مردی دانشور و درستکار بود. دغدو دختر فری هیم رَوا از خاندانی نژاده و دینور بود. حاصل ازدواج پوروشسب و دغدو پنج پسر بود و زرتشت سومین آن هاست.
زرتشت سه بار ازدواج کرده بود. نام زن نخست و دوم او ذکر نشده است؛ زن سوم او هووی نام داشته، از خاندان هووگوه و بنابر روایات سنتی دختر فرشوشتره (فرشوشتر) بوده است. زن نخست او پسری به نام ایسَت واسْتَرَه و سه دختر به نام های فرینی و ثریتی و پورچیستا داشت. نخستین کسی که به زرتشت ایمان آورد، میدیوی مانگهه (میدیو ماه) بود، که فروردین یشت از او نام می برد. وی در روایات سنتی، پسر عموی زرتشت به شمار آمده است.
زندگی زرتشت روایت باستانی بر آن است که زرتشت در سن پانزده سالگی نزد آموزگاری به شاگردی پرداخت و از او کشتی دریافت کرد. پس از اعلام پیامبری، زرتشت به شمال خاوری ایران آن روزگار یعنی منطقه بلخ کوچ کرد. در آن جا از گشتاسب خواست تا به آیین وی درآید؛ گشتاسب پس از مشورت با جاماسپ و فرشوشتر آیین تازه را پذیرفت. و زرتشت توانست دین خود را گسترش دهد.
معجزه ها روایات دینی زرتشتیان آمده است که زرتشت پس از به دنیا آمدن برخلاف دیگر نوزادان خندیده است. روشن کردن آتش بدون چوب و سندل و کاشتن درخت سرو غول پیکری در کاشمر با فرو کردن عصا در زمین از دیگر معجزات زرتشت هستند. پیروان دین زرتشت، گاتاها را نیز معجزهٔ زرتشت می دانند
دشمنان زرتشت : گاتاها از برخی دشمنان شخصی زرتشت، مانند بندو و گرهمه نام می برد که همیشه مانعی در برابر او بودند بنابراین، وی از قبیله خود می گریزد[ و به کی گشتاسب، فرمانروای بلخ، پناه می برد.]در قسمتی از سرودها، نام کاوی، کرپان و اوسیج یک جا در زمره
دشمنان آیین زرتشتی آمده است. دیگر از دشمنان که پیامبر از وی یاد می کند، مردی به نام بندوه است[ بندوه سمت کهانت و روحانیت داشته است. گرهما نیز، از دیویسنان و کاهنان آیین قدیم بوده است. در گاثاها، از دشمنی به نامگئوتاما نیز نام برده شده است. دشمنان زرتشت بر اساس این آیین کسانی هستند که از کشاورزی گریزان بوده و به شکارورزی علاقه مند بودند؛ و گاوها را قربانی کرده و یا به آن ها آسیب می رساندند؛ گروهی دیگر نیز کسانی که دست از آیین کهن بازنداشته بودند.
کشته شدن زرتشت زرتشت در سن ۷۷ سالگی در روز خور یا یازدهم اردیبهشت ماه (به نقل از متن پهلوی زادسپرم) در نیایشگاه بلخ بدست یک تورانی به نام توربراتور کشته شد
فلسفه زرتشت زرتشت چنین گفته است: «سخن ها را بشنوید و با اندیشه روشن در آن ها بنگرید و راهی را که باید در پیش گیرید برای خود برگزینید، از آن دو مینوی همزادی که در آغاز آفرینش در اندیشه و انگار پدیدار شدند، یکی نیکی را می نمایاند و دیگری بدی را؛ و میان این دو، دانا راستی را برمی گزیند و نادان دروغ را»
از دیدگاه اسلام از آنجا که اسلام، صریحاً ایمان به پیامبران گذشته را همردیف به پیامبر اسلام اعلام کرده است، زرتشت هم یک پیامبر الهی شناخته شده است. چنان که در قرآن سورهٔ حج آیهٔ ۱۷، زرتشتیان را مجوس نامیده است و در ردیف پیروان ادیان آسمانی آورده است.
در قرآن کلمهٔ مجوس به عنوان یک دین ذکر شده است. همچنین در برخی احادیث اسلامی از زرادشت به عنوان پیامبر مجوس نام برده شده است. بنابر این، از دیدگاه اسلام، زرتشت پیامبری از جانب خداوند است که دارای کتاب آسمانی بوده است. زرتشت نیز خود را پیامبر دانسته است،