سِپَندارمَذگان روز بزرگداشت زن و زمین و دلدادگان
سِپَندارمَذگان یا اسپندگان، یکی از جشن های ایران باستان است که در روز ۵ اسفند برگزار می شود.
این جشن ریشه در شاهنشاهی هخامنشیان دارد.
ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه آورده است که ایرانیان باستان، روز پنجم اسفند را روز بزرگداشت زن و زمین و دلدادگان، می دانستند.
ایرانیان این روز را روز زن و روز مادر می نامند.
در گاه شماری های(تقویم های) گوناگون ایرانی، علاوه بر این که ماه ها نام داشتند، هریک از روزهای ماه نیز یک نام داشتند. برای نمونه روز نخست هر ماه «روز اورمزد»، روز دوم هر ماه، روز بهمن (سلامت، اندیشه) که نخستین صفت خداوند است، روز سوم هر ماه، اردیبهشت یعنی «بهترین راستی و پاکی» که باز از صفات خداوند است، روز چهارم هر ماه، شهریور یعنی «شاهی و فرمانروایی آرمانی» که خاص خداوند است و روز پنجم هر ماه، «سپندارمذ» بوده است. سپندارمذ لقب ملی زمین است. یعنی گستراننده، مقدس، فروتن. زمین نماد باروری است چون با فروتنی، تواضع و گذشت زندگی را به همه زیستمندان هدیه می کند. به همین دلیل در فرهنگ باستان اسفندگان (اسپندگان) را به عنوان نماد تمایلات مادرانه و باروری می پنداشتند.
گفته می شود که خانواده های ایرانیان باستان برای سپاس از همسران و بانوان در خانواده و نزدیکان خود، هر یک در اندازه توان برای زنان پاکدامن و فروتن خود دهش ها و پیش کش هایی تدارک می دیدند و به پاس زحمات یکساله شان تقدیم آنان می کردند.
بانوان نیز این روز را گرامی می داشتند و در آن لباس و کفش نو می پوشیدند، زنانی که مهربان و پاکدامن، پرهیزگار و پارسا بودند و فرزندان نیک به دنیا آورده بودند، مورد سپاس قرار می گرفتند و از مردان خود پیش کش هایی دریافت می کردند.
در روز جشن سپندارمذگان بانوان از کارهای روزمره و همیشگی در خانه و زندگی معاف شده و به جای آنان مردان و پسران خانواده وظایف جاری ایشان را در خانه به عهده می گرفتند.
واژه فارسی «اسفند» یا اسپند در زبان فارسی امروز، از دو واژه بر گرفته شده است.
از واژه پارسی میانه سپندارمت-Spandarmat» – و واژه اوستایی «سپِنتَه آرمَئی تی-SpentaArmaiti
واژه «سْپِنـْـتـَه آرَمَئیتی»، از دو بخش «سپِنتَه» به معنی پاک و مقدس و «آرَمَئیتی» به معنی فروتنی و بردباری تشکیل شده است.
معنی این دو با هم فروتنیِ پاک و مقدس است.
سْپِنـْـتـَه آرَمَئیتی به باور ایرانیان باستان یکی از یاوران اهورامزدا نیز بوده است.
واژه پارسی میانه سپندارمت، به معنی خِرَدِ کامل است.
این واژه ها بعدها در فارسی، «سپندارمذ» و «اسفندارمذ» و «اسفند» شده است.
واژه اسفند و سپَندارمَذ
اگرچه منابع کهن از جمله ابوریحان این جشن را در ۵ اسفند یاد کرده اند، اما با توجه به تغییر ساختار گاهشمار ایرانی و سی و یک روزه شدن شش ماه نخست سال در گاهشماری خورشیدی، برخی این جشن را در ۲۹ بهمن برگزار می کنند.
بر پایه منابع کهن و همان طور که از نام آن پیداست این جشن به روز اسپند یعنی پنجمین روز ماه از ماه اسفند اشاره دارد.
در هر ماه، یک بار، نام روز و ماه یکی می شده است که در همان روز جشنی ترتیب می دادند متناسب با نام آن روز و ماه.
روز پنجم هر ماه سپندارمذ یا اسفندار مذ نام داشت. ماه دوازدهم سال هم اسفندارمذ نام داشت و جشنی با همین عنوان می گرفتند.
محمد نجاری پژوهشگر مطالعات تطبیقی زنان در هنر و ادبیات، نیز با استناد به ابوریحان بیرونی ، تاریخ پنج اسفند را در گاهشمار زرتشتی درست می داند و می گوید: «بنا به گفته ابوریحان اسپندارمَذ، ایزد موکل بر زمین و ایزدِ پشتیبان و نگاهبان زنان شوهر دوست و پارسا و درستکار بوده و به همین مناسبت این روز، جشن زنان، نامگذاری و مردم برای گرامیداشت زنان، به ایشان کادو می دادند و بخشش می کردند.
در کتاب زین الاخبار آمده است: از این روی جشن را مردگیران نیز می گفتند که زنان به اختیار خویش و با آزادی، شوی و مَرد زندگی خود را برمی گزیدند؛ بنابراین در روز پنجم ماه اسفند جشن زنانه «مَردگیران» یا «مژدگیران» که ویژه زنان نام داشته، برگزار می شده است؛ پس تاریخ درست جشن سپندارمذگان، در گاهشمار خورشیدی ۵ اسفند خواهد بود»
سپندارمذگان،اسپندگان، مزدگیران یا مژدگیران، این جشن و آیین کهن ایرانی را به هر نام که بخوانیم هم دارای مفهوم و مناسبت نیکو و زیبایی است و هم یادآور وسعت نگاه و آگاهی اجدادمان به شان بانوان و خانواده است. امروزه نیز بیشترین جنبه مورد تاکید در جشن اسفندگان، قدردانی از بانوان است. شاید بتوان گفت؛ ایرانیان باستان مردمانی بودند که در افسانه ها، اساطیر و داستانهای و روایت های قصه گونه خود جنبه های شادمانه آنها را به شکلی ویژه در نظر داشتند.
هم اکنون بعضی از زرتشتیان ایران،سپندارمذگان را جشن می گیرند.
از این مناطق می توان به منطقه پشتکوه استان یزد اشاره کرد که این مراسم به ویژه در روستای پندر به صورت با شکوهی برگزار می شود.
متاسفانه در این سال ها، با فراموشی خیلی از آیین های زیبا و کهن ایرانی، به جای آیین داشت سپندارمذگان، مردم روز ولنتاین را که یک فرهنگ وارداتی است جشن می گیرند. البته باید این را هم بدانیم بر اساس برخی استنادهای موجود همین روز ولنتاین نیز از روز سپندارمذگان ایرانی برگرفته شده است.
به امید ایرانی آباد و آزاد
دانشنامه ویکیپدیا برگرفته از منابع زیر:
نظر تعدادی از استادان ایران شناس درباره زمان درست جشن اسپندگان
گفتگو با استاد جلال خالقی مطلق
اسفندگان در پایگاه پژوهشی آریابوم
سپندار مد؛ روز زن در ایران باستان نوشته ناهید توسلی
سخنی درباره زمان جشن اسفندگان و دیگر جشن های ایرانی
جشن اسفندگان: روز گرامیداشت زمین بارور و بانوان
نظر و گزارش استاد جلیل دوستخواه
گزارش اسفندگان در تارنمای ایران بوم
آناهیتا و ایزدبانوان دیگر در اسطوره ها و باورهای ایرانیان، رضا طاهری، نشر فروهر
پورداود، ابراهیم، مجموعه مقالات آناهیتا، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۴۲، ص ۱۶۵.