موضوع:
معرفی تمدن جیرفت ( کهن ترین تمدن شرق) و شهر سوخته (سیستان)
حدود 160 کیلومتر به طرف شمال تنگه هرمز در جنوب شرق ایران و بر فراز نقطه مرتفعی در میانه مسیر رودخانه هلیل رود، شهری به نام جیرفت قرار گرفته که توسط کوه هایی به ارتفاع 4000 متر احاطه شده است. هلیل رود از کوهستان های شمال و شمال غرب شهرستان جیرفت سرچشمه گرفته و تا هامون و جازموریان ادامه دارد.
موقعیت جغرافیای جیرفت
جیرفت چشم انداز شگرف و زیبایی از تمدن های حیاتی مفقود شده است که تمدن های بزرگ دیگر در جهان را به یکدیگر متصل می کند. ماجرا از آنجا شروع می شود که پس از سیل عظیم در بستر هلیل رود، هزاران قطعه از ظروف سنگی تراشیده شده با نقوش پیچیده و با موضوعات مشخصی شامل انواع مختلف گیاهان، درختان (بخصوص خرما)، حیوانات مانند بز، گاو نر، مار، پلنگ، عقرب، حیوانات ترکیبی و جنگل های خیالی اشکال اسطوره ای و معماری که تا آن زمان زیر خروارها خاک مدفون مانده بود، نمایان شد.
اسناد سومری به ما می گوید آنان (سومری ها) از جایی در خاور ایران به نام آراتا به میان رودان و باختر ایران رفته اند. در گذشته ایلام باستان سرزمین های خوزستان، فارس و بخش هایی از استان های کرمان و لرستان و کردستان را در بر می گرفته و می توان گفت آراتا در همسایگی انشان که خود یکی از ایالت های مهم ایلامی بوده قرار داشته است. همان گونه که در گذشته بین النهرین متشکل از دولت شهرهای بزرگی با نام های اروک، نیپور، لاگاش، اور، لارسا بوده در خاور ایران نیز دولت شهرهایی کاملا مستقل ولی در ارتباط تنگاتنگ و متاثر از یکدیگر بوده اند که در حال حاضر با آنها مواجه هستیم با نام تپه یحیی، شهرسوخته، جیرفت، شهداد، تل ابلیس، اسپید دژ در سیستان همگی مربوط به هزاره سوم و چهارم پیش از میلاد و در یک زمان فرهنگی دارای شکوفایی و قدرت بوده اند.
در بررسی های منطقه ای انجام شده مواد فرهنگی به دست آمده در مناطق همجوار مانند مهره ها و سنگ های نیمه قیمتی که به عنوان تزئینات روی ظروف سنگی جیرفت به کار برده می شده ازمنطقه شهرسوخته در سیستان تامین شده است؛ بخصوص استفاده از لاجورد، فیروزه و عقیق که نمونه های یافت شده ابزار کار صنعتگران از قبور در شهرسوخته مانند اره، تراشه و نوک مته همگی حاکی از ارتباط تنگاتنگ این مناطق و مراودات بازرگانی و فرهنگی آنها با یکدیگر و سرزمین های دیگر است. همچنین بعضی از اشیای به دست آمده از گورهای سومری ها که نمونه آنها در گورهای جیرفت و شهرسوخته وجود دارد از نظر کیفیت و کمیت قابل مقایسه هستند.
فراوانی اشیای نام برده شده و کیفیت صنعت به کار برده شده روی اشیا در جیرفت و شهرسوخته سند محکی است که مواد فرهنگی به دست آمده از گورهای شاهی سومریان همان اشیای ساخته شده در جیرفت و شهرسوخته است که از این مناطق و توسط صنعتگران آرتا به بین النهرین صادر می شده است. جالب این که در مقایسه اشیای پیدا شده در گورهای شاهی در اور با اشیای به دست آمده از گورهای مردمان عادی جیرفت و شهرسوخته نشان می دهد ساکنان باستانی جنوب شرق ایران در تمدن، رفاه و پیشرفت از سومریان پیشرفته تر بوده اند.
معماری جیرفت در کنار صندل جنوبی به 2 بخش معماری حاکم نشین و معماری مردمان عادی یا خانه های شخصی تقسیم می شود که به گفته دکتر مجیدزاده تا به امروز 4 لایه معماری در کنار صندل جنوبی شناسایی شده که سکوی خشتی با خشت هایی به ابعاد60 در 30 سانتی متر و حصار دور سکو از فضاهای معماری بخش حاکم نشین است که البته از نظر دکتر مجیدزاده این سازه معماری بنای دژ مانندی است که محل حکومت فرمانروایی شهر بوده است، اما نوع معماری در بخش خانه های شخصی و پیرامون دژ با ابعاد خشت های کوچک تر 36 در 18 متر و شامل فضاهای معماری مثل اتاق و انباری با میانگین ابعاد 2 در2 / 5 متر است. در بعضی از فضاهای معماری علاوه بر مواد فرهنگی مثل جامه پایه دار، کاسه ها، پیاله ها، کوزه ها و… اجاق و تنور نیز به دست آمده است.
کنارصندل
کشف مجسمه ای در یکی از اتاق های دژ کنار صندل جنوبی از نظر حالت قرار گرفتن دست ها روی شکم قابل بررسی است زیرا به گفته دکتر مجیدزاده در مجسمه های سومری دست ها جلوی سینه قرار می گیرند و نمونه این حالت در جایی دیده نشده است. معماری در کنار صندل شمالی نشان دهنده سکوی پله ای زیگورات مانندی است که 2 طبقه از آن یکی به ابعاد 300 در 300 متر و طبقه دوم به ابعاد 150 متر در 150 متر شناسایی و حفاری شده است و باز هم در مقایسه ای با بین النهرین قدیمی ترین زیگورات شناخته شده مربوط به پادشاه اور سوم به حدود 2100 پیش از میلاد باز می گردد و می توان باز هم نتیجه گرفت که این سازه عظیم خشتی که نمونه شکل کامل این بنا روی ظرفی به دست آمده از کنار صندل با تزئینات کنگره دار دیده شده قدیمی تر از زیگورات های شناخته شده در دنیاست.
اشیاء به دست آمده از این تپه باستانی تا به امروز بیشتر ظروف سفالی و سنگی، قطعات سنگ صابونی و گاه وسایل مفرغی را شامل می شود. اهم صنعت منطقه همان کنده کاری روی سنگ صابونی است که دارای ظرافت خاص است و موارد کاربردی و زیبایی شناختی را در بر می گیرد. در روی این قطعات تصاویری از قبیل انسان، بز و گوسفند، نخل، مار و عقرب وجود دارد که البته تصاویر مار و عقرب معمول تر است. نکته دیگری که قطعات سنگ صابونی این منطقه را از سایر مناطق و تمدنهای دیگر جدا می کند چشم درخشان و مرصع کاری روی قطعات است که در برخی از طرح ها دیده می شود. در دور تا دور ظروف حیوانات در هم تنیده حک شده است که برای کنار هم قرار دادن آنها نیاز به محاسبات پیچیده بوده است. بسیاری از آثار غارت شده تمدن جیرفت بویژه سنگ نگاره های صابونی منحصر به فرد است.
آثار بدست آمده از تمدن جیرفت
سنگ نگاره ای
یک شی شبیه قفل
ظروف ساخته شده از سنگ صابونی
طبق یافته های باستان شناسی نخستین خط جهان در تمدن بین النهرین کشف شد اما مجیدزاده باتوجه به لوح های گلی که روی آنها چند شکل هندسی کشیده شده بود به این نتیجه رسید که نخستین خط جهان متعلق به تمدن پنج هزار ساله جیرفت است. او در بسیاری از کنفرانس های علمی و معتبر باستان شناسی جهان سعی داشت تا این کشف جدید را هرچه بیشتر معرفی کند و همین امر باعث سفر باستان شناسان و پژوهشگران زیادی به جیرفت شد.
مجیدزاده در این باره پیش از این گفته بود که برخلاف تصور موجود درخصوص بی سوادی مردم ایران تا زمان هخامنشیان کتیبه ها و الواح کشف شده در این منطقه نشان می دهد مردم ایران شاهد تمدنی پیشرفته بوده اند که همزمان با دو تمدن بزرگ بین النهرین و مصر به نگارش مشغول بوده اند.
او با اشاره به اینکه دو هزار و 700 سال قبل از میلاد مردم در این منطقه از خط استفاده می کردند می گوید: «خطی که مردم کنار صندل از آن استفاده می کردند هیچ شباهتی با خط های تمدن های مصر و بین النهرین ندارد و خطی منحصر به فرد است».
نخستین خط در جهان
موزه باستانشناسی جیرفت، محل نگهداری تقربیاً ۵۰۰ شیء با ارزش، متعلق به تمدن هلیل رود در هزاره سوم پیش از میلاد مسیح است.
موزه باستان شناسی جیرفت
شهر سوخته نام بقایای دولت شهری باستانی در ایران است که در ۵۶ کیلومتری زابل و در حاشیه جاده زابل-زاهدان در شرق ایران در استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. شهر مزبور در روی آبرفت های مصب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون و زمانی در ساحل آن رودخانه بنا شده بود. دورهٔ بنای این شهر بزرگ با دوره برنز تمدن جیرفت مقارن است و ایرانیان در حدود ۶۰۰۰ سال پیش در این شهر زندگی می کرده اند.
گفته می شود، شهر سوخته پیشرفته ترین شهر جهان قدیم بوده است و حتی بسیار پیشرفته تر از دولت شهر کرت که سینوهه در کتاب خود از آن یاد کرده است.
در سی وهشتمین اجلاس یونسکو در تاریخ ۲۲ ژوئن ۲۰۱۴ مطابق با ۱ تیر ۱۳۹۳ شهر سوخته به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت گردید. این محوطه باستانی هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست یونسکو محسوب می شود که با برخورداری از قدمت ۵۰۰۰ ساله هم اکنون به عنوان یکی از پیشرفته ترین شهر های باستانی دنیا شناخته می شود.
شهر سوخته
تمدن شهر سوخته یکی از شگفتی های دنیای باستان است. این شهر مهمترین مرکز استقرار و در حقیقت پایتخت منطقه در دوران مفرغ بوده است.
مساحت کلی تپه شهر سوخته حدود ۱۵۲ هکتار است که در یک برآمدگی بین دریاچه هامون و رود هیرمند بنا شده است و ارتفاع متوسط آن از سطح زمین های اطراف ۱۲ متر و بلندترین نقطه آن ۱۸ متر ارتفاع دارد.
شهر سوخته، به ظاهر نام جدیدی است و قدمت تاریخی چندانی ندارد. بر پایه متن های موجود، سابقه این نام به کمابیش ۱۵۰ سال قبل بر می گردد. شهر سوخته 2 بار به آتش کشیده شده است، یکبار در ابتدای مرحله رشد و بار دیگر در لحظه مرگ و انهدام آن. این شهر در دوره ماقبل تاریخ حدود ۳۲۰۰ قبل از میلاد پایه گذاری و حدود ۱۸۰۰ قبل از میلاد متروک شده است. برای دوره ای حدود ۱۴۰۰ سال، زندگی در این شهر جریان داشته است. دوران شکوفایی این تمدن بین سال های ۲۵۰۰ تا ۲۲۰۰ قبل از میلاد بوده است که شهر حدود ۵۵۰۰۰ نفر جمعیت داشته است. در این شهر دو گروه عمده کشاورزان و صنعتگران اکثریت را تشکیل می داده اند.
کشفیات شهر سوخته
مهمترین آثار معماری مکشوفه در شهر سوخته خانه های موسوم به پلکانی و بنای کاخ سوخته است. هر واحد ساختمانی از یک قسمت مستطیل درست شده که ۵ تا ۶ اتاق دارد و حدود ۱۵۰ تا ۱۶۰ متر زیر بنا داشته است و منازل در مجتمع های ۴ و یا ۶ خانه ای است. مصالح اصلی به کار رفته در آن خشت های خام منظم گلی است. سقف خانه ها معمولاً صاف بوده و از حصیر برای پوشش آن ها استفاده شده و گرمای اتاق ها به وسیله یک اجاق مرکزی تامین می شده است. در سال ۱۹۷۲ اولین قبر به طور تصادفی کشف شد. مصالح مورد استفاده در ساختمان گورها خشت خام بوده است. در شهر سوخته 3 نوع قبر دیده می شود. مهمترین نوع قبر، چاله ای ساده بوده که مرده را همراه اشیاء و غذا دفن می کردند.
منطقه مرکزی با وسعت ۲۰ هکتار منطقه مسکونی شرق با وسعت ۱۶ هکتار
تپه های شهر سوخته به چهار منطقه تقسیم می شوند:
قسمت شمال شرقی یا منطقه صنعتی شهر سوخته قسمت جنوب غربی شامل قبرستان با مساحتی بالغ بر ۲۰ تا ۲۵ هکتار
سفال های 5000 ساله
نمایی از آهنگری شهر سوخته
شهر سوخته بدون شک جز شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده است. این نکته نه تنها در بقایای آثار معماری و کارهای ظریف دستی وصنعتی دیده می شود بلکه در سازمان دهی اجتماعی شهر نیز دیده می شود.
در اولین دوره کاوش در شهر سوخته کوچه ها و خانه های منظم، لوله کشی آب و فاضلاب با لوله های سفالی پیدا شد که نشان دهنده وجود نوعی برنامه ریزی و سازماندهی شهری در این شهر است.
دانش پزشکی هم در شهر سوخته در حد شگفت انگیزی پیشرفت کرده بود تا آن حد که پزشکان این شهر نه تنها از علومی چون شکسته بندی آگاه بوده اند ،بلکه می توانسته اند به اجرای عمل جراحی مغز دست بزنند. اسکلتی از یک دختر در گورستان این شهر به دست آمده است که جای شکستن و ترمیم مجدد استخوان جمجمه کاملا روی آن مشخص است.
همچنین بقایای جمجمه ای دیگر با چشم مصنوعی از گورستان این شهر به دست آمده که نشان می دهد پزشکان این شهر به کار جراحی چشم هم وارد بوده اند.
یافته های متنوعی از شهر سوخته که باعث تعجب باستان شناسان گردیده است. از جمله: اولین جراحی مغز در ۴۸۰۰ سال پیش در شهر سوخته انجام شده است. ساکنان شهر سوخته کفش تولید می کرده اند و صنعت کفاشی داشته اند . کهن ترین انیمیشن (جان بخشی) و تصویر متحرک در شهر سوخته یافت شده است که در این انیمیشن بزی به یک بوته گیاه نگاه می کند و از آن بالا می رود. برای اولین بار در ۳۰۰۰ قبل از میلاد شتر در شهر سوخته مورد استفاده قرار گرفته است. یک خط کش چوبی باستانی با دقت نیم میلی متر در شهر سوخته یافت شده است. مردمان آن روز شهر سوخته از شطرنج و تخته نرد استفاده می کرده اند .
برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی متعلق به 4800 سال پیش کشف شد. این چشم مصنوعی متعلق به زنی 25 تا 30 ساله بوده که در یکی از گور های شهر سوخته مدفون شده بوده است.
مراکز صنعتی مردم شهر سوخته خارج از شهر بوده است تعدادی لوله های سفالی در شهر سوخته پیدا شده که احتمالاً جهت آب رسانی یا دفع فاضلاب استفاده می شده است پارچه هایی که در شهر سوخته یافت شده مطلقاً در هیچ کجای ایران یافت نشده است صنایعی مانند ریسندگی، خراطی، معرق سازی، مرمرسازی، سفال گری، مهرسازی، حصیربافی و ساخت ابزار فلزی در شهر سوخته رواج داشته است. شهر سوخته مرکز بسیاری از فعالیت های صنعتی و هنری بوده، و نمونه های جالب و بدیعی از زیورآلات در آنجا به دست آمده است.