بسم الله الرحمن الرحیم هو الفتاح العلیم
تفکر انتقادی
فهرست مطالب مقدمه تعریف تفکر انتقادی فرآیند تفکر انتقادی مهارت های تفکر انتقادی اهمیت مهارت های تفکر انتقادی شکل گیری مهارت های تفکر انتقادی ویژگی های تفکر انتقادی موئلفه های تفکر انتقادی هفت قاعده برای تقویت تفکر انتقادی نکاتی در مورد آموزش تفکر انتقادی
مقدمه :
بسیاری از دانشمندان ، انسان را حیوانی متفکر می دانند و تفکر را فصل تمییز انسان از حیوان قرار می دهند. با اینکه پاره ای از آزمایش ها نشان می دهد تفکر در سطح پایین و ابتدایی آن در میان بعضی از حیوانات هم دیده می شود ، اما تفکر اساسی، مخصوص انسان است و این خصوصیت ، انسان را از سایر انواع حیوانات مشخص و ممتاز می سازد .
روان شناسان تربیتی ، تفکر را مبنا و اساس تعلیم و تربیت قرار می دهند ، زیرا تعلیم و تربیت عبارت است : از دوباره ساختن یا تجدید نظر در تجربیات و تشکیل مجدد آنها که در جریان این تجدید نظر، تفکر نقش مهمی بازی می کند .
بنابراین تفکر ،جریانی است که در آن فرد می کوشد مشکلی را که با آن روبه رو شده مشخص سازد و با دستکاری و سازماندهی یادگیری های گذشته که در حافظه دراز مدت ذخیره شده است ، به حل آن مشکل اقدام کند .
تعریف تفکر انتقادی :
نوعی توانایی فکری اکتسابی است که فرد با کسب این توانایی ، قادر خواهد بود کلیه ی نظرات ،اندیشه ها و اعتقادات مختلفی را که با آنها روبه روست ، بشنود، ارزشیابی و تحلیل کند و تصمیم های منطقی در مورد آنها بگیرد .
این توانایی ارزنده ، تفکر انتقادی (تفکر نقادانه ) نام دارد .
تفکر انتقادی در طبقه بندی هدف های آموزشی بلوم،به طبقه ی ارزشیابی و تحلیل مربوط می شود و نوعی حل مسئله به حساب می آید .
زمانی که تفکر جنبه ی شخصی داشته باشد ،به آن تفکر خود گرا می گویند که روءیا نمونه ای از آن است و به تفکری که منجر به حل مسئله و خلق چیزهای تازه می شود ،تفکر جهت دار گفته می شود .
تفکر انتقادی یعنی تفکر تیز بینانه ،نه تفکر شکایت آمیز یا گله مندانه ،تفکر انتقادی یعنی چه چیزی را باور کنیم و چه اعمالی را انجام دهیم . تفکر انتقادی ارزیابی تصمیم گیری هاست که از طریق بررسی منطقب و منظم مسائل ، شواهد و راه حل ها به دست می آید .
فرآیند تفکر انتقادی :
تامل روی معنای عبارات
بررسی شواهد و استدلال های ارائه شده
قضاوت راجع به واقعیت ها
جمع آوری اطلاعات از طریق مشاهده ، تجربه ، استدلال و تعامل با دیگران
مهارت های تفکر انتقادی :
هر لحظه از شبانه روز ما در معرض اطلاعات مختلف قرار می گیریم .برای حیوانات و انسان اولیه این اطلاعات دست اول بودند ،چیزهایی که فرد می بیند ، می شنود ، لمس می کند ، می چشد و
بو می کند .
با ظهور زبان در بین انسان ها آنها نوع دیگری از اطلاعات (اطلاعات دست دوم ) پدید آمد وآنچه که امروز با آنها روبه رو هستیم ، غالبا از این دسته اطلاعات هستند ،
کمی به اطلاعاتی که روزانه دریافت می کنید فکر کنید ، آنچه والدین و دوستانتان می گویند ، چیزی که در مدرسه به شما آموزش داده می شود ، آنچه که در تلویزیون مشاهده و یا در روزنامه ها ومجلات می خوانید بدون شک می توان گفت که اغلب این اطلاعات که امروزه با آنها رو به رو هستیم در حال ارائه اصول یا موضوعاتی هستند که از ما می خواهند با آنها هم عقیده شده و آنها را بپذیریم.
ما در دورانی زندگی می کنیم که وجه مشخصه آن تلاش در متقاعد سازی همگانی است . هر بار که رادیو یا تلویزیون را روشن می کنیم و یا کتاب یا مجله ای را باز می کنیم ، در معرض بمباران اطلاعاتی قرار می گیریم که سعی دارند ما را متقاعد سازند تا فرآورده های آنها را خریداری کرده و یا بین نامزد انتخاباتی یا حزب سیاسی خاصی رای بدهیم یا ایده واصول مختلف مطرح شده را بپذیریم حتی زمانی که با دوست،همسر،والدین ،راننده تاکسی و … نیز تعامل می کنیم همواره با مسائلی روبه رو می شویم که از ما خواسته می شود برداشت آنها را از آنچه درست ،واقعی و یا زیبا است ،بپذیریم
اما آیا پذیرش بی چون و چرای اطلاعاتی که دریافت می کنیم ، از ما انسانی بی اراده و عاری از نیروی تفکر یا عقل سلیم نمی سازد ؟
چنین فردی تسلیم محض محیط است و همواره بر اساس اصول دیگران و بر پایه خواست محیط زندگی می کند و قادر نیست تا از زندگی آنگونه که خودش می خواست لذت ببرد .
مهارت تفکر انتقادی این امکان را برای ما فراهم می آورد که با دریافت اطلاعات و دید گاههای موجود راجع به مسائل مختلف ، صرف نظر از سوگیری های شخصی یا باور ها و ارزش های نادرست احتمالی مان ، بتوانیم بهترین نتیجه را استنباط کرده و بر اساس آن عمل نماییم .
اهمیت مهارت های تفکر انتقادی :
تفکر انتقادی بسیار مهم است چرا که فرد را قادر می سازد تا اطلاعات دریافتی را ارزیابی نموده و خطرات عمل بر پایه یک فرض غلط را به حداقل برساند . فقدان این استعداد ذهنی می تواند باعث صدمه ، مسمومیت ، عدم پذیرش و یا خرابکاری هایی شود که ممکن است فرد را با خطرات مهلکی رو به رو سازد . همه افراد به طور ذاتی از این استعداد برخوردارند ، اما آنچه که به عنوان یک مهارت زندگی از آن یاد می شود ، فراتر از شیوه معمول تفکر انتقادی که انسان را از خطرات مصون می دارد ، می باشد.
تفکر انتقادی در این مفهوم ، عبارت است از یک فرآیند ذهنی تحلیل یا ارزیابی اطلاعات ، بویژه بیانات یا موضوعاتی که افراد به عنوان یک اصل ارائه می کنند .
تفکر انتقادی فرآیندی است شامل : تامل روی معنای عبارات ، بررسی شواهد واستدلال های ارائه شده و قضاوت راجع به واقعیت ها ، افرادی که تفکر انتقادی دارند می توانند این اطلاعات را از طریق مشاهده ، تجربه ، استدلال و تعامل با دیگران جمع آوری کنند .
اساس تفکر انتقادی را ارزش های عقلانی تشکیل می دهند .
از جمله : تیزبینی ، صحت ، دقت ، مدلل بودن ، تمامیت و بی طرفی
به نوعی می توان گفت تفکر انتقادی در کنار شیوه تفکر خلاق پیش نیاز سایر مهارت های زندگی از جمله حل مسئله ، تصمیم گیری ، ارتباط موثر و روابط سازنده را تشکیل می دهد. فردی که توانایی تفکر انتقادی نداشته باشد نمی تواند راه حل های متعدد برای مسائل را ارزیابی و بهترین شیوه را انتخاب کند و لذا با شکست های متعدد رو به رو خواهد شد .
در واقع تفاوت تفکر انتقادی و تفکر خلاق نیز در این است که تفکر خلاق منجر به نوآوری و
خلق ایده های جدید می شود در حالی که تفکر انتقادی فرد را قادر می سازد تا ایده ها و راه حل های موجود را ارزیابی کرده و بهترین آنها را انتخاب کند.
تفکر انتقادی مهارت های زبانی و ارائه را افزایش می دهد
و همچنین با یادگیری چگونگی تحلیل ساختار منطقی موضوعات ، توانایی فهم و نحوه ادراک را در افراد افزایش می دهد .تفکر انتقادی خلاقیت را ارتقاء می بخشد
شکل گیری مهارت های تفکر انتقادی :
با وجودی که اغلب افراد با این موضوع که تفکر انتقادی یک مهارت فکری مهم است موافق هستند ، اما اکثر آنها نمی دانند که چگونه می توانند این مهارت را در خودشان ایجاد یا بهبود بخشند. یک علت آن است تفکر انتقادی یک مهارت فوق تفکر است و نیازمند تامل دقیق روی اصول صحیح استدلال و بکارگیری یک تلاش آگاهانه برای درونی سازی آنها و اجرای آنها در زندگی روزمره می باشد همانگونه که مشهود است این کار آسان نیست و تقریباً به یک دوره طولانی تمرین و ممارست نیاز دارد.
استدلال ذاتی افراد برای استدلال متفاوت است.
روانشناسان همچنین کشف کرده اند که سوگیری های پایدار در استدلال های بشر وجود دارد.
کسب دانش صریح راجع به این قیود شناختی و اصول صحیح استدلال می تواند به ما کمک کند تا مهارت تفکر انتقادی خود را تا اندازه ای بهبود بخشیم با این وجود، تنها آگاهی از اصولی که استدلال یا خوب و بد را متمایز می سازد کافی نیست.
به عنوان مثال شخص ممکن است درک کاملی از اصول بازی تنیس داشته باشد، اما هنوز در اجرا و به کار بستن این اصول در بازی واقعی شکست بخورد.
به طور مشابه، لازمه تفکر انتقادی نیز رشد توانایی درونی سازی اصول استدلال بهینه و کسب آمادگی اجرای این اصول در زندگی روزمره می باشد.
اشکال عمده دوره های آموزش تفکر انتقادی نیز آن است که اغلب تنها به ارائه نظریه اصول استدلال می پردازند و از پشتوانه عملی برای چگونگی اجرای این اصول در موضوعات واقعی برخوردار نیستند.
کسب دانش و تمرین برای کسب مهارت تفکر انتقادی زمانی به نتیجه خواهد رسید که فرد از نگرش مثبت و انگیزش کافی برای یادگیری این مهارت برخوردار باشد.
نگرش های زیر اگر چه غیر معمول نیستند اما موانعی برای رسیدن به تفکر انتقادی به حساب می آیند:
*من بیشتر ترجیح می دهم دیگران به من بگویند چکار بکنم و چگونه انجام بدهم تا اینکه خودم بخواهم به آن برسم.
*من همان کاری را انجام می دهم که بنظرم خوب است دوست ندارم راجع به تصمیماتم خیلی فکر کنم.
*من معمولاً اشتباهاتی را که مرتکب شده ام مرور نمی کنم.
*از اینکه خودم به دنبال کشف چیزی باشم متنفرم.
*دوست ندارم مورد انتقاد واقع شوم.
برای تقویت تفکر انتقادی تامل روی دلایل باورها و اعمال از اهمیت به سزایی برخوردار است.
فرد همچنین باید اشتیاق زیادی برای درگیر شدن در مذاکرات، اشتباه کردن احتمالی، تغییر عادات بد قبلی و پرداختن به پیچیدگی های زبان شناحتی و مفاهیم انتظاری داشته باشد.
ویژگی های تفکر انتقادی :
تفکر انتقادی شامل موارد زیر است:
1-درک و فهم و تفسیر مسائل
2-تشخیص و کاربرد منطق (قیاس ، استقرا ، استنباط )
3-تمایز بین حقایق از عقاید
4-تصمیم گیری درباره اعمال مختلف
5-تشخیص بیانات کلیشه ای و قالبی
6-طرح سوءال و پاسخ گویی به آن
7-تشخیص و تحلیل سوءال ها
8-نتیجه گیری معقول
9-داوری درباره اعتبار منابع
10-تشخیص فرض های بیان نشده
11-تشخیص نظام های ارزشی و عقیدتی مختلف
موئلفه های مهارت های تفکر انتقادی :
تفکر انتقادی را می توان در بر گیرنده دو جنبه زیر دانست:
1)مجموعه ای از مهارت های شناختی شامل تحلیل، ترکیب، تفسیر، توصیف، ارزیابی، تعمیم، استنباط، روشنگری، مقایسه و تشخیص استدلال های غلط.
2)توانایی و تعهد فکری برای بکارگیری این مهارتها در هدایت رفتار.
تفکر انتقادی، صرفاً جمع آوری اطلاعات نیست. فردی که حافظه خوبی دارد و از دانش بسیاری برخوردار است لزوما نمی تواند دارای تفکر انتقادی نیز باشد. کسی که این مهارت را دارد قادر است براساس دانشی که دارد پیامدها را استنباط کند، و می تواند که چطور از اطلاعاتش برای حل مشکلات استفاده کند و چگونه به جستجوی منابع اطلاعاتی مناسب بپردازد.
برای تبدیل شدن فردی با فکر انتقادی، در ابتدا باید تا آنجا که ممکن است درباره همه چیز به
جمع آوری اطلاعات پرداخت تا صرفاً به یک حوزه اختصاصی یا موضوعات خاص محدود نشویم. این مساله مهم است چون نداشتن دامنه اطلاعاتی وسیع و یا بدتر از آن نداشتن قوه قضاوت صحیح، دیدگاه ما را در حین تحلیل موضوعاتی که دامنه وسیعی از مسائل را در بر میگیرند، و لذا ممکن است به نتیجه گیری با استنباطی ضعیف و ناپخته دست بیابیم. با وجودی که آگاهی هرچه بیشتر راجع به یک مسئله خاص، بد نیست اما اطلاعات جزئی در قضاوت راجع به موضوعات دیگر که محتوای متفاوتی دارند، کاملاً بی فایده و بلا استفاده خواهد بود. بنابراین به جای اینکه با پرداختن بیش از حد به جزئیات هر موضوع، زمان و نیروی فکر خود را بیهوده صرف کنید، سعی کنید با بررسی اصول کلی موضوعات مختلف، به دامنه اطلاعات خود بیفزایید.
فرایند تفکر انتقادی را می توان به ترتیب زیر در نظر گرفت:
1)داوری نظرات راجع به همه جنبه های وابسته به یک مسئله و همچنین استدلال های منطقی که هر یک را پشتیبانی می کند.
2)شکستن استدلال ها به موضوعات تشکیل دهنده آن ها و استخراج تلویحات اضافی از این موضوعات.
3) بررسی این موضوعات و تلویحات از نظر تناقضات درونی .
4)تعیین ادعاهای ضدیت بین استدلال های مختلف و وزن دهی نسبی به این ادعاها.
*زمانی که ادعاها از حمایت قوی به ویژه زنجیره محکمی از استدلال ها یا منابع جدید متعددی برخوردارند وزن بیشتری به آنها بدهید و زمانی که ادعاها متناقض هستند وزن کمتری به آنها بدهید.
5) وزن ادعاهای مختلف را ارزیابی کنید.
هفت قاعده برای تقویت تفکر انتقادی :
تفکر انتقادی یک مهارت نسبی است و هیچ کس نمی تواند ادعا کند که آن را به طور کامل فرا گرفته و به کار می بند همه افراد تقریباً از درجات مختلفی از این مهارت برخوردارند اما اغلب آنها نمی دانند چگونه این استعداد را در خودشان کشف و شکوفا نمایند راهبرد هایی که در ذیل ارائه می شود به شما کمک می کند تا بتوانید مهارتهای تفکر ازجمله شیوه تفکر انتقادی را در خودتان بهبود ببخشید:
1)همواره سطح بهینه ای از شک گرایی داشته باشید.
2)به دنبال داده های محکم و بنیادی باشید نه فرضیات، استدلال ها و نتایج
3)تا زمانی که داده و اطلاعات کافی در دست ندارید هیچ نتیجه ای نگیرید.
4)در جستجوی فرض ها و اصلاح آنها باشید.
5)از موقعیت هایی که ممکن است نتیجه شما غلط از آب در آید غافل نشوید.
6) تلاش کنید تا بر سو گیری های شخصیتان غلبه نمایید.
7) در رویارویی با داده های جدید حاضر باشید که نتایج خود را تغییر دهید.
نکاتی در مورد آموزش تفکر انتقادی :
الف – تفکر انتقادی مستلزم فرآیندهای عالی ذهنی و داوری بر اساس شواهد و مدارک است .
ب – برای ایجاد تفکر انتقادی باید فرصت های متعددی برای دانش آموزان ایجاد کرد تا اندیشه ها را تحلیل کنند و تصمیم های منطقی بگیرند .
ج – دانش آموزان باید یاد بگیرند که به دیدگاه های متفاوت احترام بگذارند .
د – معلم در پاسخ به سوءال های دانش آموزان باید علاوه بر جواب ،دلایل آنها را به دانش آموزان توضیح دهد .
ه – دانش آموزان باید یاد بگیرند در رد عقاید دیگران و وداع از عقاید خود از روی عقل عمل کنند ، نه از روی احساس .
و ما توفیقی الا به الله علیه توکلت و الیه انیب توفیقی برای من نیست جزء به لطف خداوند ،بر او توکل کرده ام وبه سوی او بازگشته ام آیه 88 سوره هود