پاورپوینت تحلیل و بررسی معماری کاروانسراها

 تحلیل و بررسی معماری کاروانسراها
1

فهرست:
مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 4
تاریخچه ساخت کاروانسرا …………………………………………………………………………………………………………………………… 6
کاروانسراها در ایران پس از اسلام …………………………………………………………………………………………………………………. 8
عناصر و اجزا معماری کاروان سرا ……………………………………………………………………………………………………………….. 14
ورودی ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 14
برجهای دیدبانی………………………………………………………………………………………………………………………………………… 15
پیش تاق …………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 18
درگاه ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 19
هشتی ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 21
اشکوب دوم …………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 23
تامین آب در کاروانسرا، روشنایی در کاروانسرا، بادگیر در کاروانسرا ……………………………………………………………….. 24
تامین گرما در کاروانسرا ……………………………………………………………………………………………………………………………. 25
شکل و فرم کاروانسرا ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 26
کاروانسراهای حیاط دار مستطیلی ………………………………………………………………………………………………………………… 27
کاروان سرا های حیاط دار چند ضلعی …………………………………………………………………………………………………………… 29
کاروانسراهای سرپوشیده درون گرا …………………………………………………………………………………………………………….. 32
کاروانسراهای سرپوشیده برونگرا ……………………………………………………………………………………………………………….. 33

2

فهرست:
تزیینات در معماری کاروانسرا ……………………………………………………………………………………………………………….. 34
عملکرد تزیینی کاربندی ها ……………………………………………………………………………………………………………………. 35
مصالح در معماری کاروانسرا ………………………………………………………………………………………………………………….. 39
تفاوت ساختار کاروانسراها در پلان و فرم با توجه به گوناگونی اقلیم ، اقلیم معتدل و مرطوب ……………………………. 40
اقلیم گرم و مرطوب ……………………………………………………………………………………………………………………………… 42
اقلیم سرد وخشک ………………………………………………………………………………………………………………………………… 45
اقلیم گرم و خشک……………………………………………………………………………………………………………………………….. 47
انواع کاروانسراهای اقلیم گرم و خشک، کاروانسراهای مدور ……………………………………………………………………….. 51
کاروانسراهای چند ضلعی حیاط دار …………………………………………………………………………………………………………. 52
کاروانسراهای دو ایوانی …………………………………………………………………………………………………………………………. 53
کاروانسراهای چهار ایوانی ……………………………………………………………………………………………………………………… 54
کاروانسراها با تالار ستون دار ………………………………………………………………………………………………………………….. 55
کاروانسراها با طرح متفرقه ……………………………………………………………………………………………………………………… 56
عناصر کاروانسراها با رویکرد امنیت و نقش آن ها در دفاع مقابل حملات ………………………………………………………….57
کاربرد کاروانسراها در ایران، خدمات رسانی در کاروانسرا ……………………………………………………………………………. 59
نتیجه گیری …………………………………………………………………………………………………………………………………………… 63
منابع …………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 64

3

بسم الله الرحمن الرحیم
مقدمه:
نیـاز انسان بـه سرپـنـاه و مامـن، نـه تـنها در سراگاه بلکه در سفـر هم از روزگار باستان مـورد تــوجـه بـوده است. احـداث کاروانسرا در منطقه سابقه ای بسیار طـولانـی داشته و ساخت آن در جـاده هـای کاروانـی بـه منظور استراحت و سرپـنـاه، در ادوار مخـتـلف بـویـژه دوره اســـلامـــی، از اهمـیـت خـاصــی بـرخـوردار بـوده است. در بعضی متون کاروانگاه، کاروانگه و کاروان خانه نیز به کار رفته است.

4

نقـش این بناها در مبـادلات تجـاری، پخـش و فـروش تولیـدات و توزیـع درآمدهـا در مناطـق گوناگون فرهنگی، محـل تعامـل و تبـادل فرهنگ هـا و گسترش آداب، رسـوم ، سـنت ها و عقاید سیاسـی، محـل اسـتقرار امیـران و حاکمـان طـی سـفر، از اهمیت سوق الجیشـی و نظامـی، به ویـژه رباط هـای مـرزی ، محـل انتشـار و تبـادل اخبـار سیاسی و اقتصـادی شهرها و سـرزمینهای گوناگـون بـوده اسـت.
برخی از گونه شهری آن به کانون مبادله کالا و نوعی مهمان خانه در مشرق زمین نام برده و گونه برون شهری آن را محلی امن برای حفاظت و آسایش کاروانیان عنوان کرده اند.

5

تاریخچه ساخت کاروانسرا (caravanserai ):
واژه کاروانسرا، ترکیبی از «کاروان» (به معنی مسافرانی که گروهی سفر می کنند) و «سرا» (به معنی خانه و مکان) است. کاروانخانه و کاروانگاه، سرا، تیمچه، پاساژ، رباط، ساباط و خان از دیگر کلماتی هستند که به کاروانسرا اشاره دارند؛ البته برخی از این بناها از نظر ویژگی های معماری با کاروانسرا هم خوانی ندارند.
تقریبا از دوره هخامنشیان که آغاز ساخت این بناهاست هیچ ساختمانی به جای نمانده است و در دوره اشکانیان نیز بنای شناخته شده ای نیست که بتوان آن را مورد بررسی قرار داد. تنها چند اثر معدود با عملکرد کاروانسرا در دوره ساسانی بجای مانده است که آغاز بررسی این بناها است.
هردوت مورخ یونانی در کتاب پنجم خود از ساختمانهایی گفتگو می کند که توسط هخامنشیان بین شوش و سارد ساخته شده بود، وی از یکصد و یازده بنای شبیه کاروانسرا (چاپارخانه) نام می برد که در فاصله حدود 2500 کیلومتر بین پایتخت هخامنشی و سارد بنا گردیده بود و کاروانیان این فاصله را در طی سه ماه طی می کردند .
چاپارخانه یکی از ساختمانهای بین راهی بوده است که اولین نوع فضای شناخته شده بین راهیست که در راه تکامل در گذر زمان به کاروان سرا تبدیل شده است. عملکرد اصلی چاپارخانه جهت استراحت نامه بران دولتی و تعویض اسبهای خسته با اسبهای تازه بوده است. سابقه چاپارخانه در ایران به قرون پیش از اسلام و دوره هخامنشیان می رسد و تا زمان قاجاریه چنین فضایی وجود داشت که بیشتر با خشت خام ساخته می شد. چاپارخانه با مرور زمان به صورت فضایی کاملتر بنام کاروانسرا نمود پیدا کرد.
6

این بناها در زمان اشکانیان نیز در راه ابریشم احداث می گردید و بسیار رونق داشت و در زمان ساسانیان بدلیل رونق اقتصادی بیش از پیش رشد کرد اما در اوایل ورود اسلام به ایران مانند دیگر هنرها اطلاعاتی راجع به سرعت و رشد چنین بنایی در دسترس نیست.
چاپارخانه ها در عهد هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان دارای حیاط مرکزی بوده و آخورها دور تا دور این حیاط قرار داشته است و در سه طرف پشت آخورها، اصطبل ها قرار داشته که در زمستان و شباهنگام چهارپایان در آنجا نگهداری می شده و در قسمت چهارم که بین ورودی و حیاط واقع شده اتاقهایی برای اقامت مسافران و چاپارها قرار داشته است.
این سازماندهی فضایی علاوه بر ایجاد امنیت از نظر اقلیمی نیز بسیار مساعد بوده است. در زمان پارتیان دو عنصر به کاروان سرا ها اضافه شد یکی گنبدخانه که بر روی سه کنج ها اجرا می شد و دیگری ایوان که فضای کاروانسرا ها را ابتدا با یک ایوان و در اثر تکامل به چهار ایوانی تبدیل کرد.
در اواخر دوره ساسانی دو نوع کاروانسرا در ایران ساخته شده است. یکی از آنها شامل حیاطی بوده است که در اطرافش یک نوع دالان عریض ساخته بودند و در آن مسئله اقامت مسافران نادیده گرفته شده است و نوع دوم شامل تالارهای مستطیلی است که در اطراف حیاط مرکزی قرار گرفته اند.
7

کاروانسراها در ایران پس از اسلام:
در آغاز به قدرت رسیدن اعراب، کشور دیگر رونق بازرگانی سابق را نداشت؛ به همین دلیل، راهسازی و ساختمان های وابسته به آن به دست فراموشی سپرده شدند و رباط و کاروانسرا ها اعتبار پیشین خود را از دست دادند. این روند به تدریج تغییر کرد و با روی کار آمدن سلسله هایی چون آل بویه، سامانیان و آل زیار بناهای کاروانسرایی عام المنفعه متعددی بنا شدند.
در دوران پس از اسلام، به تدریج معماری کاروانسراها از نظر سبک و تنوع نقشه ها به اوج شکوفایی خود رسید و کاروانسرا و رباط های برون شهری در مسیر شهرها، روستاها، معابر کوهستانی و نواحی کویری و کاروانسرا و رباط های درون شهری در مراکز اقتصادی و راسته بازارها با ویژگی های متفاوت کاربردی احداث شدند. می توان گفت با ورود اسلام، دو سبک ساختاری کاروانسراهای دوره ساسانی باهم تلفیق شدند؛ به صورتی که در اطراف حیاط مرکزی اتاق های کاروانیان و در پشت آن دالان عریضی برای نگهداری چارپایان احداث می شد و هر کاروانسرا دارای دو یا چهار ایوان بود.
در دوره معماری اسلامی ایرانی این دو نوع به نحوی منطقی تلفیق می شوند به صورتی که در اطراف حیاط مرکزی اتاقهای کاروانیان و در پشت آن دالان عریضی برای نگهداری چهارپایان احداث میگردید و هر کاروان سرا دارای دو یا چهار ایوان بوده است.
8

شخصی به نام «ابوالحسنی محمد ابن ماه» در عصر غزنویان، رباط های بسیاری در مناطق مختلف ایران به خصوص در نواحی شرقی جاده ابریشم ساخت. «رباط چاهه» یا «رباط ماهی» در ۶۶ کیلومتری شرق شهر مشهد، عمارت قصرگونه «رباط شرف» در جاده مشهد به سرخس و «رباط کریم» در جاده شهریار از زیباترین کاروانسراهای دوره غزنویان هستند.
کاروانسرا های ساخته شده در زمان سلجوقی حدود قرن سیزده میلادی دارای طرح بسیار همگن است و قوسهای سنگی هجاری شده فاخری در آن به چشم می خورد و حیاط آن باز و اصطبل هایی به شکل تالارهای دراز مجاور آن توسعه یافته است و بامهای مخروطی بر روی ساقه های بلند و نقش برجسته های خارجی و طرحهای شطرنجی و نقش مایه های هندسی و گل و بوته متعدد از خصوصیات دیگر این کاروانسرا ها بوده است.
بعد از مغول در ایران در حدود قرن چهاردهم و پانزدهم میلادی با سنگ لاشه ساخته می شد ولی علارغم فقدان دقت مناسب در اجرا، بزرگی خود را حفظ کرده است این بناها با توجه به ابعاد غول آسایی که دارد زمینه ساز ساخت کاروانسرا در زمان صفویه است.
در زمان مغولان و غازان خان نیز ساخت آنها بسیار رایج بود و شخصی بنام خواجه رشیدالدین فضل الله را مسئول ساخت این بناها کرده بودند. و در زمان تیموریان این روند را ادامه داده و کاروان سرا های چهار و ایوانی رایج شد ولی بدون شک عصر طلایی ساخت این بناها را می توان عهد صفوی نامید زیرا تجارت در این دوره از دریا و خشکی بسیار رونق گرفته است.
9

دوره حکومت صفویان، به عنوان عصر طلایی ساخت کاروانسرا ها شناخته می شود؛ زیرا تجارت در این دوره از مسیر دریا و خشکی بسیار رونق گرفت و شاه عباس یکم تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم گرفت. یکی از الزامات این کار احیای کاروانسراها به عنوان اقامتگاه و پناهگاهی امن برای مسافران و بازرگانان بود. نام حدود ۴۰ کاروانسرا در یک نسخه خطی در کتابخانه موزه بریتانیا موجود است که توسط شاه عباس بزرگ و جانشینان و بستگان او بنا شده اند.
نام کاروانسرا در آثار ایرانیان نیز به تکرار مشاهده می شود. به طور مثال، ناصر خسرو به هنگام مسافرت از نائین به طبس می نویسد:
ما به رباط زبیده رسیدیم که دارای آب انبار بود. بدون این کاروانسرا و آب، هیچ کدام قادر به گذشتن از بیابان نبودیم.
10

11

12
کاروانسرای شاه عباسی کرج

13
کاروانسرای حاج کمال رباط کریم

عناصر و اجزا معماری کاروان سرا
ورودی
کاروانسرا های بین راهی عموماً یک طبقه هستند و در بعضی از آنها روی دروازه ورودی و روی ایوان جبهه مقابل ورودی، اتاق یا اتاق هایی برای نگهبانی کاروان سرادار یا ماموران ساخته می شده است. بناهای متکی بر دفاع غیر عامل تنها یک در ورودی یا دروازه دارند که شامگاه، در بسته می شده و سرایدار یا کاروان سرادار در اتاق بالای آن به نگهبانی از کاروانیان مشغول بوده است.

14

برجهای دیدبانی
در کاروان سرا های برج دار، برج ها در چهار گوشه و بعضاً در دو گوشه بنا ساخته میشده اند که نگهبان در بالای آن مستقر می شده است. فضای داخل برج ها اشکال منظم هندسی دارند. وجود این برجها اعم از این که دفاعی و یا تزئینی باشند، باعث شده است که همچون قلعه ای مستحکم به نظر آید.
در لبه جان پناه و مهتابی برخی از آنها، کنگره هایی ایجاد شده که هم به عنوان سیستم دفاعی عمل می کرده و هم برای طبقات حکم نماکاری را داشته است. جهت استحکام و مقاومت بیشتر، مصالح عمده از آجر بوده است. بر بالای سردر بنا اتاقهایی برای دیدبانی و حفاظت دروازه ساخته می شده است.

15

16
کاروانسرای فخر داوود

17
برج دیدبانی در کاروانسرا

پیش تاق:
پیش تاق، فضای سرپوشیده و نیمه باز مانند ایوان است که در جلوی درگاه ورودی ساخته می شد و فضای دسترسی را از فضای معیر متمایز می کرد. در برخی مناطق پیش تاق را جلوخان یا پیش خان نیز نامیده اند عموماً ارتفاع پیش تاق از سایر سطوح و حجم های مجاور آن بیش تر گرفته می شد تا ضمن آن که نمایان گر اهمیت بنا باشد، نشانه ای از موقعیت آن نیز به شمار آید. بنابراین سابقه سردرهای بلند کاروانسراها را می توان تا دوره سلجوقی پی گیری کرد. درباره کار کرد معمارانه پیش تاق می توان گفت در نواحی کویری و نیمه بیابانی که تابستان ها هوا گرم و طاقت فرسا می شود، معمولاً سقف پیش تاق ها را با اشکال گوناگون پوشش می دادند.این پوشش انتقال گرما به اتاق ها را به طور قابل ملاحظه ای کاهش داده و فضاهای مسکونی را در مقابل بادهای شنی مصون می دارد.

18
کاروانسرای دیر گچین

درگاه:
فضای کوچکی که در ورودی در آن قرار می گیرد، در گاه خوانده می شود. از لحاظ ساختمانی، در گاه فضایی است که در دو سوی آن دو جرز یا دیوار قرار می گرفت و چهارچوب در ورودی در آن نصب می شد. تاق درگاه که آن را نعل درگاه می گویند، قوسی شکل یا افقی است.
تاق های قوسی شکل در گاه را با آجر و تاقهای افقی را غالباً با کمک تیر چوبی می ساختند. عمق در گاه در بسیاری از بناها درحدود نیم تا یک و نیم متر است. اما در گاه کاروانسراها را جهت سهولت در رفت و آمد رفیع تر از بناهای دیگر می ساختند تا متناسب با ارتفاع شتران باربر باشد.
معمولاً درگاه ها با کمک قوس هایی که روی آن اجرا می کردند کمی عقب تر از پیش تاق ساخته می شد. اصولاً درگاه بخشی از پیش تاق به حساب می آید و قوس معماری آن نیز از پیش تاق تبعیت می کند. در بناهای مورد مطالعه به منظور ایستایی و استحکام ایوان و پیش تاق که جنبه باربری دارند، بیشتر با قوس جناغی کار شده ولی به علت تنوع طرح در کاروان سرا ها قوس درگاه ورودی فخرآباد را نیم دایره و سه کاروانسرای نیشابور، سبزوار و سنگ کلیدر را خنچه پوش کار کرده اند. معماران قاجاریه به تبعیت از معماری دوره صفوی قوس درگاه های ورودی کاروانسراهای زعفرانیه، شوریاب و فرامرزخان را نیز خنچه پوش بنا کرده اند.
19

20
درگاه

هشتی:
یکی از مهم ترین عناصر کاروانسراهای حیاط دار بوده و کلیه دسترسی های اصلی بنا از آن منشعب می گردید. هشتی ها فضایی متقارتند که بر حسب ضرورت بنا چهار ضلعی یا هشت ضلعی ساخته می شوند و ارتباط دهنده ورودی ساختمان به فضاهای داخلی و حیاط مرکزی هستند. پوشش هشتی ها به شکل گنبدی بوده و همراه با نورگیرها، حکم کاهش دهنده گرمای شدید بیرون را داشت.
هشتی ها بر حسب نقشه ساختمان و عملکرد فضاهای آن دارای کاربردهای متفاوتی هستند. ساده ترین نوع آن فضای حایل بین ورودی اصلی، ایوان و حیاط داخلی است. در صورت ارتباط به فضای پشت غرفه ها یا داخل اتبارها، هشتی حالت چهارسو به خود می گیرد. گاهی اوقات در دو طرف هشتی قبل از ورود به ایوان و حیاط، فضاهای گودی به صورت تاقچه و یا اتاق ساخته می شوند که کاربردهای گوناگون دارند. از جمله می توان به اتاق های نگهبانی در دو طرف هشتی اشاره داشت. با اضافه شدن فضاهایی در طبقه بالا روی ورودی یک یا دو راه پله در گوشواره های هشتی به آن افزوده می شود.
جهت استحکام بیش تر کف هشتی که با رفت و آمدهای مکرر انسان و حیوان احتمال تخریب می رفت، آجرها را عمودی (تره) کار می گذاشتند یا از مصالح سنگی استفاده می کردند.
21

22

اشکوب دوم:
اشکوب دوم یکی از فضاهایی است که در کاروان سراها با فضاهای ورودی مرتبط بوده و آمد و شد را کنترل می کرده و از فضاهای ساخته شده در طبقه دوم است. درباره تاریخچه و علت ساخت اشکوب یا طبقه دوم ذکر کرده اند که « وجود دیوارهای بلند مانع جریان هوا در محوطه کاروانسرا می شد.»
بنابراین در بالای سردر ورودی در دوران مغول یک بالاخانه ساخته شد که در آنجا از نسیم ملایمی برخوردار می شدند، اشکوب دوم به هنگام ناامنی موضعی مناسب برای محافظان و به گاه صلح مکانی دل پذیر با منظری خوش برای افراد صاحب مکنت و منزلت فراهم می آورد.
23

تامین آب در کاروانسرا:
یکی از مسایل مهم در کاروانسرا تامین آب مورد نیاز برای کاروانیان است، به خصوص اگر مسیر سفر در مسیر کویر باشد. کمبود آب در سفرنامه های بسیاری اشاره شده است. این مساله با ایجاد قنات و آب انبارها در مسیر کاروانسرا و یا ساخت کاروانسرا در کنار رودخانه، حل شده است. در کاروانسرای هجیب در ساوه، کاروانسرای پاسنگان در کاشان و کاروانسرای ده نمک در گرمسار آب انبارهایی در داخل کاروانسرا قرار دارند که به رفع آب مورد نیاز مسافران کمک می کرده است. از نظر معماری آب انبار به اشکال مختلف ساخته می شده است. در بعضی موارد بر حسب اتفاق یا برنامه ریزی قبلی کاروانسرا را در کنار و مسیر رودخانه های مهم می ساختند، مانند کاروانسرای یزد خواه در اصفهان.
روشنایی در کاروانسرا:
نور مورد نظر در کاروانسرا به هنگام روز از طریق سقف و پنجره ها تامین می شده است و در هنگام شب از چراغ های پیه سوز، شمع و دیگر وسایل روشنایی استفاده می کردند که تهیه ی آن بر عهده ی مسافران بوده است.
بادگیر در کاروانسرا:
بادگیرها در عین زیبایی و تزیین بنا، نقش عمده ای در تهویه ی هوای فضای داخلی ساختمان بر عهده دارند. این عمل به صورت طبیعی و بدون مصرف انرژی انجام می شود. کارکرد اصلی بادگیر هدایت هوای بیرون به داخل بنا، خنک کردن و برقراری جریان طبیعی هوا در محل سکونت انسان در خانه و حتی شهر است .
24

به این صورت که باد مطلوب را از پشت بام گرفته و آن را به داخل ساختمان اصلی بنا هدایت می کند. با توجه به موقعیت جغرافیایی و آب و هوایی که ایران دارد که بیشتر آن خشک و گرم است، برای تهویه ی هوا و خنک کردن بنا از بادگیر استفاده می شده است. کاروانسرای زین الدین در یزد و کاروانسرای جوخواه در جاده ی طبس دارای بادگیر هستند.
تامین گرما در کاروانسرا
در کاروانسراها اتاق هایی برای مسافران در دور تا دور حیاط بنا شده است و همچنین برای گرم نگه داشتن داخل، ازگرمای حیوانات توسط اصطبلی که در پشت اتاق بود، استفاده می شده است. در بسیاری از کاروانسراها به خصوص در عصر صفوی، طاقچه ها، ایوان ها و اصطبل ها به بخاری مجهز بودند. در کاروانسراهایی که در مناطق کوهستانی و سرد قرار داشتند مسایل گرمایشی بیشتر از هر چیزی اهمیت داشته است. مانند کاروانسرای گدوک در جاده ی فیروزکوه و کاروانسرای شبلی در جاده ی تبریز

25

شکل و فرم کاروانسرا:
در مجموع و بر اساس یافته های تحقیق، عناصر کالبدی با رویکرد امنیت و نقش آنها در دفاع از حملات عبارت اند از :
استفاده از بارو و برج های پیش آمده در چهار گوشه ساختمان و گاهی در امتداد دیوارها
نیاز به عبور از فضاهایی مانند دروازه های ورودی ، هشتی ، راهرو ، حیاط و ایوان جهت رسیدن به اتاقهای اقامتی با هدف افزایش عمق دسترسی به فضاهای با درجه امنیت بیشتر
استفاده از دروازه ورودی جهت کنترل ارتباط داخل و خارج
ایجاد فضا یا اتاق نگهبانی در هشتی ورودی با هدف کنترل ارتباط داخل و خارج
استفاده از اشکال هندسی چند ضلعی و یا دایره جهت تسلط بیشتر بر محدوده قرار گیری ینا
ایجاد لایه های فضایی همانند حصار خارجی، اصطبل، اتاق ها، حیاط به ترتیب از خارج به داخل.
بر اساس یافته ها اغلب این بناها به شکل مکعب حجم است و مواردی از آنها چند ضلعی و یا مدور نیز بررسی شده اند که علت شکل گیری آنها بیشتر از جنبه دفاعی بوده است.
پلان بناهای چندضلعی هم از داخل و هم از خارج، یکسان بوده اند ولی کاروانسرا های مدور از خارج، پلان دایره ای شکل و از داخل، پلان چند ضلعی داشته اندروش چیدمان فضایی، در این گونه از کاروانسرا ها نقش مهمی در ایجاد لایه های فضایی دار
26

کاروانسراهای حیاط دار مستطیلی:
هسته اولیه این بناها شامل یک فضای باز (حیاط مرکزی) و تعدادی فضاهای مستقل کوچک به عنوان اتاق با غرفه جهت استراحت مسافران و کاروانیان است. مطالعه نمونه ها نشان می دهد که ارتباط با حیاط و اتاق ها از طریق تنها یک در ورودی ایجاد شده است که در دو طرف آن ایوانچه هایی وجود دارد. منحصر شدن امکان ورود به کاروانسرا، تنها از یک محل، منجر به کنترل بهتر ورود و خروج و در نتیجه امنیت بیشتر بوده است. برج ها، اتاق نگهبانی و دیوارهای قطور خارجی از جمله مهم ترین استحکامات این بناها بودند. برای تامین امنیت برج های پیش آمده به صورت نیم دایره و استوانه ای شکل در چهار گوش ساختمان و گاهی اوقات در امتداد دیوارهای خارجی در نظر گرفته شده اند. در هشتی ورودی اتاق نگهبانی و بعضاً دو ردیف پلکان قرار دارد که مسافران را اتاقهای بالا و بام می رساند. این اتاق ها به منزله محیط دیدبانی و حفاظت دروازه بوده است. روش چیدمان فضایی و ایجاد لایه های فضایی لایه های ایجادشده از خارج به داخل شامل حصار خارجی، اصطبل ، حیاط و اتاق ها است. در اکثر این کاروانسراها عمق دسترسی به اتاقها پنج و در بعضی موارد چهار است، یعنی برای رسیدن به اتاق باید از چهار یا پنج فضای دیگر عبور کرد.
27

28
کاروانسرای مرنجاب

کاروان سرا های حیاط دار چند ضلعی:
فرم کلی این بناها از خارج دایره ای و یا چند ضلعی است؛ اما آرایش فضای داخلی که حیاط و اتاق ها در آن وجود دارند، چند ضلعی است. شکل گیری لایه های فضایی از خارج به داخل همانند کاروانسراهای حیاط دار مستطیل شکل است. امکان دسترسی به اتاق ها از طریق تنها یک در ورودی و گذر از هشتی و نگهبانی و حیاط، بیانگر لزوم کنترل ورود و خروج است.
با هدف دفاع از محدوده اطراف، برج های پیش آمده به صورت استوانه ای در امتداد دیوار خارجی شکل گرفته اند. به نظر می رسد که عملکرد این کاروانسراها بیشتر نظامی و امنیتی بوده است.
افزوده شدن دو عامل شکل (دایره و چندضلعی) و موقعیت قرار گیری (تپه ها و عوارض) به بالا بردن امنیت این بناها کمک موثری کرده است.
29
کاروانسرای امین آباد جاده شیراز به آباده

30

31
کاروانسرای زین الدین مهریز

کاروانسراهای سرپوشیده درون گرا :
نمونه ساده این نوع بناها از اتاق های گنبددار مرکزی یا یک ردیف اتاق گنبددار و تعدادی اصطبل تشکیل شده اند. این بناها از هر طرف بسته هستند و جلوی بادهای مزاحم و برف زمستانی را می گیرند. در این گونه از کاروان سرا ها فقط یک ورودی وجود دارد؛ که نقش مهمی در کنترل فضای داخلی و دفاع غیر عامل دارد.
از تعداد هشت باب کاروانسرای بررسی شده، چهار باب آن دارای اتاق نگهبانی و برج دیدبانی نیستند؛ که گویای توجه کمتر به استحکامات می باشد. ورود به اتاق ها در مواردی مستقیماً پس از دروازه ورودی و در گونه های دیگر پس از هشتی یا راهرو، امکان پذیر است.
32
کاروانسرای سعدالسلطن

کاروانسراهای سرپوشیده برونگرا:
این کاروان سرا ها عموماً بنایی به غایت ساده، به شکل چهار گوش با اتاق مرکزی صلیبی شکل و اتاقهای جانبی هستند. اتاق نگهبانی و برج دیدبانی در هیچ یک از آنهایی که بررسی شده وجود ندارد. در این گروه از کاروانسرا ها، اتاق ها یا مستقیماً به بیرون مرتبط هستند و یا از طریق راهرو به فضای خارجی ارتباط دارند. عدم توجه جدی به عوامل دفاع در کاروان سرا های این منطقه تنها می تواند ناشی از وجود آرامش و امنیت مبتنی بر دفاع عامل بوده باشد.
می توان گفت تمامی نمونه ها در گونه حیاط دار (مستطیلی و چند ضلعی) و گونه سرپوشیده درون گرا فقط دارای یک ورودی بوده اند در حالی که همگی کاروانسرا های سرپوشیده برونگرا بیش از یک ورودی داشته اند.
بررسی اتاق نگهبانی و برج ها نشان می دهد که در مواردی که نه نگهبانی حضور داشته و نه عوارض طبیعی منطقه به کمک معمار آمده، بهره گیری از عناصر کالبدی (اتاق نگهبانی و برجها) افزایش یافته و هرگاه که یکی از دو عامل مذکور (دفاع عامل و عوارض جغرافیایی) افزایش یافته، از میزان بهره گیری از قابلیت های کالبدی بنا کاسته شده است به نحوی که در گونه های سرپوشیده برونگرا نشانی از اتاق نگهبانی و برج های دیده بانی به چشم نمی آید.
در گونه حیاط دار (مستطیلی و چند ضلعی) عمق دسترسی به اتاقها، چهار و پنج بوده است در حالی که با افزایش عامل عوارض طبیعی (در مناطق کوهستانی، گونه سرپوشیده درون گرا) عمق اتاقها به دو و سه کاهش یافته است. با حضور نگهبان در گونه سرپوشیده برونگرا این عمق به دو و یک رسیده است. به عبارت دیگر ، رسیدن به اتاق ها در این گونه از کاروانسراها بسیار آسان و در نتیجه امنیت اتاق ها کم بوده است.
33

تزیینات در معماری کاروانسرا:
بیشتر بخش های کاروانسراجز سردر، نماهای دیگر ساده هستند.
هنر تزیینی که بیش تر آجر کاری است در ورودی این بناها به نمایش گذاشته شده است.
تزیینات آجر کاری سقف گنبدها به شکل های عرقچین، خفته راسته، اشکال چهاربخش، دورانی و رسمی بندی در اکثر آنها اجرا شده اند.
در برخی کاروانسراها تزیینات زیبایی از اشکال هندسی و گیاهی می بینیم
سازه دیگری که باید آن را جزء موارد تزبینی و استحکام بخشی این بناها دانست برج است. درصد کمی از برج ها دارای تیر کش و مزغل دفاعی اند و حتی در برخی از مواقع مانند کاروانسرا های ریوند سیزوار، جنبه الحاقی به بنا را دارند.
از جمله موارد نادری که در ابتدای ورودی به چشم می خورد و جزء تزیینات فضاهای ورودی محسوب می شوند کتیبه ها هستند.
اکثر کتیبه هایی که در کاروانسراهای به یادگار مانده اند بر روی قطعات سنگ حجاری شده اند این کتیبه ها با القاب بلند بالایی از سوی بانیان و مرمت کنندگان شروع می شود که نشان از کاربرد فضاهای ورودی برای اهداف اقتصادی، مذهبی، سیاسی و غیره دارد.
کاربندی زیر سقف هشتی ها یکی دیگر از موارد تزیینی کاروان سرا هاست. کاربندی ها در بیش تر آنها نقش سقف اول (باربر) را ایفا می کنند اما در برخی از آنها و در مواقعی که بناها دارای شاه نشین به عنوان سقف دوم با کاربرد تزیینی به کار رفته اند.
34

عملکرد تزیینی کاربندی ها:
فراهم آوردن امکان اجرای طرحهای استاندارد ، هندسی و سه بعدی در فضاهای زیر سقف هشتی ها.
ایجاد روکش ( آمود ) مناسب برای پوشش های اصلی که روکش ها را بیش تر با رنگ های قهوه ای، هم رنگ با مصالح و گاهی با رنگ سبز (کاروانسرای فخر آباد) نیز تزیین می کردند.
به نظم آوردن فضاهای داخلی و مرتبط ساختن خطوط عمودی به خطوط منحنی شکل هماهنگ و چشم نواز.
معمار بین دو تاق فضای خالی تزیینی را به وجود آورده و در اغلب موارد در پوشش بالایی از نوعی تاق ضربی استفاده می کرد در پوشش ایوانها ، ورودی ها و تاق هایی که دارای نقش باربری هستند بیش تر از آجرچینی ضربی و رومی استفاده کرده اند.
35

36
رباط شرف

37
کاروانسرای میبد

38
کاروانسرای سعدالسلطنه

مصالح در معماری کاروانسرا:
مصالح ساختمانی اصلی این بناها در ایران از سنگ و آجر بوده است سنگ به دو صورت مورد استفاده قرار می گرفته است. در بعضی موارد سنگ ها کاملا استادانه تراش داده می شود و در برخی اوقات از قطعات کوچک سنگهای نتراشیده استفاده می کردند. در بعضی نقاط نیز از تلفیق سنگ و آجر بنا را می ساختند و نمای داخلی و خارجی عموما از آجر بوده است و در برخی از خشت و یا بلوکهای خشتی ا استفاده کنند.
مصالح در اقلیم معتدل و مرطوب علارغم وجود مصالح بومی که عمدتا چوب و الیاف گیاهی بوده است با مصالح پایدار مانند آجر و سنگ و ملاتهای آبی مانند آهک و ساروج که در مقابل رطوبت و بارندگی مقاوم می باشد ساخته شده است.
وضعیت مصالح در اقلیم سرد و خشک به اینگونه بوده است که پایه ها و دیوارها اکثرا سنگی بوده است که از محیط اطراف کاروانسرا تهیه می شده است و مصالح استفاده شده در تاقهای بعضی از این بناها آجری و بعضی دیگر سنگی هستند و جداره ها را بسیار ضخیم می گرفتند تا دارای ظرفیت حرارتی بالایی باشد و هوای سرد شب را کمتر انتقال دهد.
کاروان سرا های واقع در اقلیم گرم و خشک با دیوارهای بسیار ضخیم و با مصالح بنایی مانند خشت و آجر و سنگی ساخته شده اند و مانند یک خازن حرارتی در تعدیل دمای ساختمان در طی شبانه روز موثر بوده است.
کاروانسراها در اقلیم گرم و مرطوب نیز به لحاظ امنیتی با مصالح سنگین از جمله خشت و آجر و سنگ ساخته شده است.
39

تفاوت ساختار کاروانسراها در پلان و فرم با توجه به گوناگونی اقلیم:
گرچه حیاط مرکزی شکل غالب کاروانسرا های ایران است ، ولی در مورد این ابنیه با توجه به هر اقلیم ایران گوناگونی های مختلف جهت تطبیق با شرایط اقلیمی از نظر فرم و نوع مصالح دیده می شود.
اقلیم معتدل و مرطوب:
نسبتا کاروانسرا ها در اقلیم معتدل و مرطوب ایران کم هستند. در این سواحل بدلیل بارندگی زیاد، شرایط آب و هوایی معتدل و آباد بودن کل منطقه، جمعیت نسبتا زیاد و برخلاف سایر اقلیم های ایران نزدیک بودن مراکز جمعیت جملگی باعث شده تا نیازی به این بناهای بین راهی به تعداد بسیار نباشد.
فرم آنها در این منطقه همانند اقلیم گرم و خشک است و بصورت بنایی با حیاط مرکزی طراحی شده است . اگرچه این فرم امکان کوران هوا در داخل اتاقها و اصطبل ها را کاهش می دهد از نظر اقلیمی برای این منطقه چندان مناسب نیست ولی از جهت امنیت و حفاظت منطقی است.
حجره ها به صورت ایوان طراحی شده است تا امکان کوران هوا ایجاد شود و برای فصل سرد تعدادی اتاق تعبیه شده است.
نوع مصالح مورد استفاده نیز بر خلاف مصالح بومی که عمدتا چوبی و الیاف گیاهی بوده از مصالح پایدار مانند آجر و سنگ و ملاتهای از نوع ابی مانند آهک و ساروج که در مقابل رطوبت و بارندگی مقاوم می باشند بوده است .

40

41
کاروانسرای تی تی

اقلیم گرم و مرطوب:
امور تجاری در سواحل از طریق دریا صورت می گرفت و ارتباط بین بنادر از طریق راه های آبی بود؛ با این وجود، انتقال کالا از بنادر به داخل کشور نیاز به جاده و همچنین کاروانسرا داشت. به همین دلیل، کاروانسراهای نسبتا زیادی در مسیر بنادر خلیج فارس و دریای عمان به شهرهای مرکزی ایران در طول دوره های مختلف تاریخی ساخته شده اند. کاروانسراهای این مناطق برای فراهم کردن آسایش ساکنان نیاز به سایه و کوران هوا داشتند؛ به همین دلیل، کاروانسراهای نزدیک به ساحل فاقد حیاط مرکزی و شامل بنایی چهار گوش بودند.
زیباترین، مجلل ترین، وسیع ترین و بیشترین تعداد کاروانسرا در ایران در اقلیم گرم و خشک ساخته شده است؛ بناهایی که بیشتر آن ها دارای یک حیاط مرکزی و دو یا چهار ایوان بزرگ در جوانب حیاط بودند. در این کاروانسراها حیاط مسافران در اطراف حیاط مرکزی و اصطبل ها در پشت اتاق مسافران احداث می شدند.
کاروانسراهای اقلیم گرم و مرطوب یک اتاق مرکزی صلیبی شکل و اتاق های جانبی داشتند که دورادور یک سکو ساخته می شدند. تمام اتاق ها به خارج بنا راه داشتند؛ به این ترتیب، کوران دو طرفه هوا در فضای داخل بنا میسر می شد.
در این کاروانسرا ها آب انبار در خارج از کاروانسرا و آب مورد نیاز آن مانند سایر آب انبار های این سواحل، از طریق جمع آوری آب باران تامین می شده است.

42

43

44
کاروانسرای مشیر الملک

اقلیم سرد و خشک:
بیشتر کاروانسراهای اقلیم سرد و خشک جهت مقابله با سرمای شدید زمستان فاقد حیاط مرکزی بودند. این بناها به جای حیاط مرکزی، یک تالار وسیع جهت اسکان مسافران و در اطراف آن دالان های سرتاسری به منظور نگهداری چهارپایان داشتند. جهت حفظ حرارت در داخل کاروانسرا، نسبت ارتفاع به طول و عرض ساختمان را کم می گرفتند؛ به خصوص ارتفاع اصطبل در بیشتر مواقع کم بود تا سوخت کمتری جهت گرم کردن فضا نیاز باشد.
با نحوه چیدمان تالار مرکزی یا اتاق مسافران در وسط ساختمان و اصطبل ها در اطراف آن؛ فضای اصطبل مانند یک فضای حائل بین محیط گرم داخل و محیط سرد خارج عمل می کرد تا آسایش مسافران فراهم شود. فضای آتشدان و بخاری در این بناها از دیگر مناطق بزرگ تر بود و معمولا در فضای مرکزی قرار می گرفت.
در اصطبل کاروانسراهای اقلیم سرد و خشک برای چهارپایان نیز بخاری های دیواری به مقیاس کوچک تر احداث شده می شدند. بیشتر این کاروانسراها برای جلوگیری از اتلاف انرژی تا نیمه در زمین قرار می گرفتند. در این بناها همیشه بعد از ورودی یک هشتی ساخته و چند دریچه نیز برای تهویه و نورگیری در بالای اتاق ها تعبیه می شد.
کاروانسراها در اقلیم سرد و کوهستانی نیز دارای اتاق های گنبددار مرکزی با یک ردیف اتاق گنبددار با تعدادی اصطبل در همان ردیف و از هر طرف بسته و پوشیده بودند.
45

46
پلان کاروانسرای امامزاده هاشم در جاده آبعلی مربوط به دوره صفویه.

اقلیم گرم و خشک:
زیباترین، مجلل ترین، وسیع ترین و بیشترین تعداد کاروانسرا در ایران در اقلیم گرم و خشک ساخته شده است؛ بناهایی که بیشتر آن ها دارای یک حیاط مرکزی و دو یا چهار ایوان بزرگ در جوانب حیاط بودند. در این کاروانسراها حیاط مسافران در اطراف حیاط مرکزی و اصطبل ها در پشت اتاق مسافران احداث می شدند.
اتاق مسافران در کاروانسراهای اقلیم گرم و خشک معمولا چند پله بالاتر از حیاط بود؛ به این ترتیب از ورود آب و گل به درون اتاق ها جلوگیری می شد و گردوخاک کف و حیاط نیز کمی دورتر از اتاق ها بود. در بعضی از کاروانسراها بین اتاق ها و حیاط، ایوانی به عرض دو متر ساخته می شد تا ضمن تهویه اتاق در سایه قرار گیرد. اتاق های ایوان دار درب نداشتند و در تابستان با پارچه و در زمستان با زیلو پوشانده می شدند.
در هر اتاق کاروانسراهای اقلیم گرم و خشک به صورت مجزا بخاری تعبیه می شد. بهترین اتاق این بناها، شاه نشین نام داشت که روبه روی ورودی و در بالای ایوان ساخته می شد. طویله نیز در پشت حجره ها قرار داشت و توسط یک پنجره کوچک از داخل حجره ها دیده می شود. معماری کلی کاروانسراهای اقلیم گرم و خشک درونگرا بود و در برخی موارد بادگیرهایی نیز در آن ها تعبیه می شد.
طراحی مدور، چندضلعی حیاط دار، دو ایوانی، چهار ایوانی، با تالار ستون دار و با پلان متفرقه، ۶ شکل عمده طراحی کاروانسراهای اقلیم گرم و خشک هستند.
47

48
کاروانسرای مشیر

49
کاروانسرای ینگی امام

50
کاروانسرای قصر بهرام

انواع کاروانسراهای اقلیم گرم و خشک:
کاروانسراهای مدور:
تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنیاد گردیده است. این کاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظرمعماری حائز اهمیت فراوان است. کاروانسراهای مدور:

51

کاروانسراهای چند ضلعی حیاط دار :
این گروه از کاروانسراها به شکل چند ضلعی ( اغلب 8 ضلعی).

52
کاروانسرای امین آباد جاده شیراز به آباده

کاروانسراهای دو ایوانی:
همانند مدرسه ها و مسجدها و سایر بناهای مذهبی تعدادی از کاروانسراهای ایران را به شکل دو ایوانی به فرم مربع یا مستطیل ساخته اند. عموماً ایوانهای این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری رو به روی آن قرار دارد. از نمونه های باقیمانده این کاروانسراها می توان از کاروانسرای خوشاب، کاروانسرای دو کوهک، کاروانسرای مرنجاب نام برد
53
کاروانسرای دوکوهک جاده شیراز به فهلیان فارس

کاروانسراهای چهار ایوانی :
در ادوار اسلامی از طرح چهار ایوانی برای بنیادهای مذهبی و غیرمذهبی . مانند مدارس ، معابر ، مساجد و کاروانسراها استفاده می گردید.

54
کاروانسرای شاه عباس

کاروانسراها با تالار ستون دار :
تعدادی از کاروانسراهای ایران با تالار ستون دار بنا گردیده اند و از آنها عموماً برای اصطبل استفاده می شده است.
نمونه ای از این کاروانسراها عبارت است از کاروانسرای عسگرآباد بین جاده تهران – قم و کاروانسرای خاتون آباد در
جاده گرمسار – تهران
55
کاروانسرای خاتون آباد

کاروانسراها با طرح متفرقه:
این گروه ، کاروانسراهایی هستند که نقشه و معماری آن با آنچه که در مواردی که اجمالا بررسی شد شباهتی ندارند. کاروانسرای زنجیران و کاروانسرای شاه عباسی جلفا از این گروه هستند.

56

عناصر کاروانسراها با رویکرد امنیت و نقش آن ها در دفاع مقابل حملات:
بیشتر کاروانسراها پلان مستطیلی دارند؛ اما برخی از آن ها نیز به شکل چندضلعی یا مدور ساخته شدند که علت شکل گیری آن ها بیشتر جنبه دفاعی داشته است. پلان بناهای چندضلعی هم از داخل و هم از خارج، یکسان هستند؛ ولی کاروانسراهای مدور از خارج، پلان دایره ای شکل و از داخل، پلان چند ضلعی دارند. از عناصر کاروانسراها با رویکرد امنیت و نقش آن ها در دفاع از حملات می توان به موارد زیر اشاره کرد.
استفاده از بارو و برج های پیش آمده در چهار گوشه ساختمان و گاهی در امتداد دیوارها
نیاز به عبور از فضاهایی مانند دروازه های ورودی، هشتی، راهرو، حیاط و ایوان جهت رسیدن به اتاق های اقامتی به منظور افزایش عمق دسترسی به فضاهای با درجه امنیت بیشتر
استفاده از دروازه ورودی جهت کنترل ارتباط داخل و خارج
ایجاد فضا یا اتاق نگهبانی در هشتی ورودی با هدف کنترل ارتباط داخل و خارج
استفاده از اشکال هندسی چند ضلعی یا دایره جهت تسلط بیشتر بر محدوده قرار گیری بنا
ایجاد لایه هایی از خارج به داخل شامل حصار خارجی، اصطبل، اتاق ها و حیاط
57

58
کاروانسرای دیر گچین

کاربرد کاروانسراها در ایران:
کاروانسراها از نظر بسیاری از محققان و صاحب نظران معماری، از مهم ترین نشانه های موفقیت معماری ایران به شمار می روند و استادکاران ایرانی در ساخت این بناها همیشه مبتکر و پیش قدم بوده اند.
کاروانسراهای درون شهری و برون شهری در طول تاریخ، بارانداز و استراحتگاه کاروان ها بوده اند و همیشه به عنوان محلی برای تعامل اندیشه ها و تبادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف شناخته می شدند.
با صنعتی شدن و بهره مندی از وسایل نقلیه و ترابرهای موتوری، کاروانسراها رونق اولیه خود را از دست دادند و بیشتر آن ها در اثر متروکه ماندن، روبه ویرانی نهادند؛ در حالی که برخی دیگر نیز تغییر کاربری دادند و به پاساژ، پارکینگ، انبار و غیره تبدیل شدند. بسیاری از کاروانسراها در سال های اخیر مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته اند و تبدیل به هتل، مهمانسرا، اقامتگاه بومگردی، رستوران یا کافه سنتی یا یک جاذبه تاریخی و گردشگری شده اند.
خدمات رسانی در کاروانسرا:
کاروانسرا برای گروهی از مسافران ساخته می شده است که در سفر بودند و از مقصدی به مقصد دیگر می رفتندو در میان راه به استراحت در این مکان می پرداختند. هر کاروان دارای سرپرست بود که چاروادار یا رییس کاروان نام داشته است.
59

این شخص افراد متعددی را که در مسیر سفر، خدماتی چون بارگیری، باربندی، تامین علوفه و… را می شناخت و هماهنگی ها با آنان را نیز انجام می داده است. به این ترتیب زمانی که کاروان وارد کاروانسرایی می شد، مسئولیت پیاده کردن بار و انتقال آن به کاروانسرا بر عهده ی مسافران بود و هر مسافری باید اتاقی را در کارونسرا انتخاب می کرد و به تهیه ی وسایل مورد نیاز در طول اقامت می پرداخت. هر کاروانسرا دارای یک یا تعدادی نگهبان بود که کاروانسرا درا نامیده شده است و مسئولیت اموال کاروانیان را برعهده داشتند. این نگهبان مزدی را از مسافران بر اساس وضعیت مالی افراد دریافت می کرد.
60

61
کاروانسرای شاه عباسی بیستون.

62
کاروانسرای وکیل با پلان مستطیلی شکل ( هتل 5 ستاره )

نتیجه گیری
هر چند سیر تغییر و تحول معماری کاروان سرا های ایران در ادوار تاریخی (از ساسانیان تا صفویه) متاثر از علل و عوامل مختلفی همچون اقلیم، فرهنگ، مذهب، مهارت و … بوده است، اما در شکل گیری هر ساختاری (ساختارهای حکومتی، شهری، معماری و … ) نیازهای کاربردی مردم نقشی بنیادین را بر عهده دارند و حرف اول را می زنند.
امنیت کاروانها یکی از اساسی ترین نیازهای مردم و ضامن ثبات و رونق اقتصادی بوده است و معماری کاروانسرا ها بر همین اساس و با هدف تامین امنیت، شکل می گرفته اند. البته واضح است که عوامل گوناگونی در شکل گیری اجزای مختلف کاروان سرا ها تاثیر داشته اند.
در مناطقی که عوارض طبیعی و موقعیت جغرافیایی وجود داشته، معمار با هوشمندی در انتخاب مکان بهینه برای کاروانسرا از این عوارض نهایت استفاده را برده و عناصر معماری را کاهش داده است این کار باعث کاهش هزینه های ساخت عمدتاً در مناطقی که عناصر طبیعی دفاع( نظیر کوه و رودخانه و …) وجود نداشته معمار سعی می کرده تا برای تامین امنیت از عناصر کالبدی حداکثر بهره را بگیرد و با کاهش ورودی ها، ایجاد اتاق نگهبانی و برج دیده بانی و افزودن عمق دسترسی و تعداد لایه های فضایی تا حد ممکن به دفاع غیر عامل در مقابل تهاجم های احتمالی بپردازد.
63

منابع:
https://archilearn.net/
https://www.kojaro.com/thingstodo/196695-iran-top-caravanserais/
https://irac.ir/
کتاب بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران ، تالیف دکتر وحید قبادیان
کتاب آشنایی با بناهای تاریخی
کیانی محمد یوسف و کلایس ولفرام، فهرست کاروانسرا های ایران جلد 1، انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران سال 1362

64