تحلیل و بررسی معماری دوره ساسانیان
1
فهرست:
مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………………………… 3
تاریخچه معماری ساسانی (دوره ساسانیان) ………………………..……………………………………………………….. 3
ویژگی های معماری امپراتوری ساسانی ……………………………………………………………………………………………….. 4
بناها و فضاهای معماری ساسانی ، بناهای مذهبی در معماری ساسانی …………………………………………………………. 7
کاخ ها در معماری ساسانی …………………………………………………………………………………………………………………. 8
مناطق مسکونی در دوره ساسانیان، استحکامات نظامی در دوره ساسانیان …………………………………………………… 10
برجهای یادمانی ، طراحی پلان در معماری ساسانی ، مصالح مورداستفاده در دوره ساسانیان ………………………….. 11
ایوان در بناهای معماری ساسانی …………………………………………………………………………………………………………. 12
تزیینات معماری ساسانی …………………………………………………………………………………………………………………… 13
قلعه فلک الافلاک ……………………………………………………………………………………………………………………………… 18
ایوان خسرو یا طاق کسری …………………………………………………………………………………………………………………. 19
قلعه دختر ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 20
معبد آناهیتا ……………………………………………………………………………………………………………………………………… 21
نتیجه گیری ……………………………………………………………………………………………………………………………………… 26
منابع ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 27
2
بسم الله الرحمن الرحیم
مقدمه:
معماری ساسانی تداوم و تکامل معماری اشکانی بود. یک امپراتوری پارسی و آخرین شاهنشاهی پیش از حمله اعراب. همچنین می توان گفت: معماری اسلامی ایران تداوم طبیعی معماری دوره ساسانی است و شناخت و مطالعه این معماری می تواند راه گشای ما در شناخت معماری دوره اسلامی و جنبه های مختلف آن باشد. در دوره ساسانی هنر معماری نسبت به مجسمه سازی و نقاشی در درجه اول قرار داشت .
تاریخچه معماری ساسانی (دوره ساسانیان)
با روی کار آمدن اشکانیان (پارتها) و در چهار قرن بعد از آن یعنی در دوره ساسانیان تا ظهور اسلام شیوه مرسوم در ایران به شیوه ی پارتی معروف بود. این شیوه سبکی از معماری سنتی ایران را تشکیل داد. و بعدها به الگوی اساسی در طرح ها، عناصر و اجزای معماری اسلامی (درحوزه ایران ، آسیای میانه و عراق) و حتی سایر کشورهای جهان مبدل شد.
3
ویژگی های معماری امپراتوری ساسانی
1 – تاثیرپذیری دوره ساسانیان از دوره های قبل
استفاده از سنگهای پاکتراش بدون مالت در برخی از بناها
اختلاط هنر بومی با هنرهای یونانی و رومی
2 – تاثیرگذاری دوره ساسانیان بر دوره های بعد
ایجاد بناهایی با یک یا دو یا چهار ایوان طاق پوش
استفاده از انواع طاقهای مازه دار و گنبد
3 – اصول رایج در معماری ساسانی
معماری درونگرا
ایوان
حیاط مرکزی میانسرا
حیاط رواق دار
شیوه های تبدیل زمینه چهار گوش یک فضا به گردی گنبد
استفاده از مصالح بومی
استفاده از نیروهای کار بومی و محلی
چیدمان فضا در طرح های مختلف
4
4 – ویژگی های فضایی دوره ساسانیان
تنوع در طرحها و بهره گیری از اندام های مختلف
جفت سازی و قرینگی در نیایشگاه ها و کاخ های پذیرایی
پادجفت سازی و عدم قرینگی در کاخهای مسکونی و خانه ها
درونگرایی با بهره گیری از میانسرا
شکوه و عظمت بخشیدن به معماری با بلند مرتبه سازی آن
5 – ویژگیهای نیارشی
بهره گیری از آسمانه های خمیده و تاقی شکل و کاربرد زیبای گنبد در معماری ساسانی و همچنین تاق و تویزه و تاق آهنگ و نیم گنبد
پی سازی با سنگ لاشه
گوشه سازی چوبی
استفاده از فیلپوش در زیر گنبدها
استفاده از مصالح محلی سنگ لاشه
خشت و آجر و مالت از مالت های گچی
5
6
بناها و فضاهای معماری ساسانی
تمرکز معماری ساسانی به ساخت بنای کاخها و معابد، استحکامات نظامی، برج های یادمانی و … با استفاده از نقشه هایی با عنصر مسلط ایوان، گنبدخانه و صحن است و این نوع از معماری ایرانی توانایی بسیار در برپایی سازه های طاق و گنبد، استفاده استادانه از مصالح در دسترس، به ویژه سنگ لاشه و ملات گچ، استفاده گسترده و هنرمندانه از تزیین گچبری و … داشته است.
بناهای مذهبی در معماری ساسانی
آیین زردشتی دین رسمی ایران دوره ساسانی بود و بناهای مرتبط با این دین از جایگاه مهمی برخوردار بودند. با این حال گونه شناسی این بناها محل بحث است. نظریه ی غالب این است که ساختمان اصلی معابد، بناهای چهارطاقی مستقلی بودند که در زیر آنها آتش مقدس فروزان بوده و در طول مراسم مذهبی از دهانه های چهارگانه برای مومنان قابل مشاهده بوده است.
از نقطه نظر معماری بناهای مذهبی دوره ساسانیان را می توان به سه دسته کلی تقسیم بندی نمود:
۱- مجموعه های مذهبی که هسته مرکزی آنها را یک چهارطاقی گنبددار و راهرو مسقف پیرامون آن تشکیل می دهد و فضاهایی با کارکردهای مختلف پیرامون این بخش قرار می گیرد.
7
2- آتشکده ها و آتشگاه های آزاد و مستقلی که شامل یک چهارطاقی گنبددار و راهرو مسقف پیرامون آن می شود.
3- چهارطاقی های گنبددار و مستقلی که چهار دهانه وسیع و گشاده به اطراف دارند و فضای داخلی آنها از همه طرف قابل مشاهده است.
کاخ ها در معماری ساسانی
کاخها شاخص ترین بقایای دوره ساسانیان و مهم تریرن کار معماران این دوره بوده است. این دسته از بناها علی رغم تنوع در طرح ، دارای چیدمان منظم با محورهای متقارن و عنصر مسلط ایوان میباشند. کاخ های اردشیراول در فیروزآباد و قلعه دختر، دارای تالارهای پذیرایی به صورت ایوان عمیق با اتاقهای جانبی هستند که در برابر گنبدخانه مرکزی قرار گرفته اند ، کاخ شاهپور در بیشاپور نمونه برجسته دیگری از اوایل دوره معماری ساسانی است.
8
9
مجموعه تخت سـلیمان، نقشه و طرح بازسازی شده ایوان جنوبی
مناطق مسکونی در دوره ساسانیان
مناطق مسکونی کمتر مورد کاوش قرار گرفته اند. از این رو در ارتباط با معماری مسکونی دوره ساسانیان هیچ نوع سبک شناسی مشخصی وجود ندارد. فقدان کاوش های گسترده، وجود تنوع زیست محیطی و سنت های متفاوت، معماری مسکونی این دوره را دشوار می سازد.
معماری خانه ها و فضاهای مسکونی دوره ساسانیان در محوطه هایی چون تیسفون، طرح ساده شده کاخهای این دوره هستند و اغلب شامل یک حیاط مرکزی و ایوانی در یک ضلع آن و یا دو ایوان متقابل می شوند. فضاهای سرپوشیده دیگر پیرامون حیاط و ایوانها شکل می گرفتند . خانههای طبقات مرفه تر فضاهای معماری بیشتری داشتند . در این خانه ها ایوان در میانه یک ، دو ، سه ضلع و در نقشه های کامل تر در چهار ضلع حیاط جای می گرفت و نقشه چهارایوانی را شکل می داد.
استحکامات نظامی در دوره ساسانیان
بخشی دیگری از بقایای ساسانی شامل بناها و تاسیسات تدافعی از جمله حصارهای پیرامون شهرها و محوطه های مسکونی، انواع قلعه ها و دیوارهای عظیم دفاعی با برج و باروهای بسیار است که متاسفانه یا به شدت و تخریب شده اند و یا اینکه در دوره های اسلامی بارها بازسازی شده و صورت اولیه ی خود را از دست داده اند.
10
برجهای یادمانی
برج یادمانی گونه دیگری از بناهای معماری ساسانی است. برج فیروزآباد ستون عظیم سنگی است که در نقطه میانی شهر مدور فیروزآباد ساخته شده است.محققان در ابتدا این سازه را برجی با پلکان مارپیچ شبیه مناره های سامره و مسجد ابن طولون در قاهره دانسته اند اما ویرانه مزبور تنها هسته مربع شکل یک برج پلکانی وسیع تری با غلافی از دیوارهای خارجی و یک سلسله از پله ها که بین هسته ی مرکزی و دیوار خارجی وجود داشته است.
طراحی پلان در معماری ساسانی
در معماری ساسانی ، نقشه هایی با عنصر مسلط ایوان بسیار چشم گیر است. این نقشه ها گاه بصورت یک ایوان بزرگ و تالار مانند که تمام نقشه و نمای بنا را تحت الشعاع خود قرار می دهد مانند (قلعه دختر ، تخت سلیمان) و گاه به صورت نقشه دو ایوانه در مجموع ، پلان معماری با عنصر مسلط ایوان ، پلان هایی با ترکیب ایوان و گنبدخانه و پلان هایی با صحن میانه و ایوان هایی در پیرامون آن، متداولترین نقشه ها بودند.
مصالح مورداستفاده در دوره ساسانیان
شاخص ترین مصالح مورداستفاده در معماری ساسانی، سنگ لاشه با ملاط ساروج است که برای بسیاری از بناهای شاخص این دوره مورد استفاده قرار گرفته است.این سنگ ها بدون رگ چین و با ملاتی که به سرعت سفت می شد بر روی هم انباشته می شدند.
خشت، گل و چینه نیز همچنان مورد استفاده بود. خشت های مورد استفاده در حاجی آباد به ابعاد آجر در این دوره بیشتر برای برپایی طاق و گنبد کاربرد داشت. با این حال بناهایی در دوره ساسانیان وجود دارند که به طور کامل با آجر ساخته شده اند، آجرها گاه به طور غیرمتعارفی در رجهای عمومی با ملاط گچ چیده می شدند. این شیوه در بناها اشکانی آشور، پی طاق کسرا و کاخ ساسانی دیده می شود.
11
ایوان در بناهای معماری ساسانی
ایوان یکی از عناصر شاخص معماری ساسانی است که در طول این دوره به همراه گنبدخانه ، تقریباً در تمامی بناهای این دوره ظاهر شده و عناصر دیگر را تحت الشعاع قرار می دهد.
ایوان با پوشش طاقی را از ابداعات دوره اشکانی می دانند اما معماری مکشوفه از نوشیجان نشان داد سابقه ایوان طاقدار به دوره مادها می رسد.
ایوان ستوندار در معماری هخامنشی چایگاه بسیار برجسته ای دارد اما در دوره اشکانی است که ایوان طاقدار عمومیت پیدا کرده است و به عنصر کلیدی معماری تبدیل می شود. این جایگاه در معماری ساسانی برجسته تر می شود.
12
تزیینات معماری ساسانی
هرچند ماندگاری بقایای دوره ساسانیان به اندازه ای نیست که بتوان تزیینات معماری مورد استفاده در این دوره را به طور کامل مورد مطالعه قرار داد، با این حال داده های بر جای مانده نشان می دهد گچبری در طرح ها و شیوه های متنوع مهم ترین تزیین معماری این دوره بود و در کنار آن از نقاشی دیواری، ستون نماها و طاق نماهای تزیینی، موازییک کاری، نقوش برجسته گلی و چوبی و پیکره های تزیینی استفاده می کردند.
استفاده از سنگ لاشه و سطوح خشن ایجاد شده، استفاده از اندودهای مختلف تزیینی را ضروری می ساخت. در بسیاری از موارد سطوح معماری با اندود ساده و گاه با گچ مرغوب و تزیین گچبری پوشیده می شده است.
گچبری
گچبری مهم ترین تزیین معماری ساسانی بود. این تزیین تقریباً در تمامی محوطه های مهم این دوره ( فیروزآباد ، تیسفون ، حاجی آباد ، قصرشیرین ، تپه حصار ، بندیان درگز ، دره شهر ) شناسایی شده است. کاخ فیروزآباد که از نخستین بناهای دوره ساسانیان است، دارای تزییناتی گچبری به شکل درگاههای تخت جمشید است. در محوطه های دیگر نیز گچبری بخشی از پوشش دیوارها را شکل می دهد که بنابر قاعده شامل نگاره هایی هستند که برای به وجود آوردن یک نقش، مکرر با هم ترکیب می شوند. تمام گچبری های یافت شده سبکی واحد از خود نشان می دهند؛ برای مثال ، برگ نخل و گلها و برگها همگی اساساً از آغاز تا انجام به روش حجمی واحدی اجرا شده است و تفاوتهای سبکی که در برخی از نگاره ها دیده می شود، بسیار اندک است.
13
پیکره های گچی و چوبی
تزیین پیکرهای هنر دیگری که استادکاران ساسانی از آن برای تزیین بناها استفاده می کردند ، پیکره های گچی و چوبی بود که به صورت پیکره آزاد یا نیم برجسته اجرا شده و اغلب در داخل طاقنماهای فرورفته ای قرار داده می شدند. نمونه های خوب این تزیین پیکرهای معماری ساسانی در حاجی آباد ، کوه خواجه ، تیسفون و … بدست آمده و نمونه های چوبی و ذغال شده آن نیز در محوطه پنج طاقنما ، ستون نما و نیشهای تزیینی معماران دوره ساسانی به دست آمده است.
موزاییک کاری
از تزیینات مهم اما نه متداول دوره ساسانیان، موزائیک کاری و نصب لوحه های مرمری است. نمونه های خوب موزائیک کاری این دوره در بیشاپور، تیسفون و محوطه تل خواریس، در دشت زاب سفلی در عراق به دست آمده است. تزئین موزائیک کاری به احتمال بسیار توسط هنرمندان رومی در قلمرو ساسانی به کار گرفته شده است و در جغرافیای سیاسی ایران کنونی، تنها محوطه ای است که گسترده ترین تزیین موزاییک در آن بکار گرفته شده، بیشاپور است. موتیف های تقریباً مشابهی در تیسفون دیده می شود. که پیش درامدی برای ساخت کاشی هایی شد که امروز به کاشی سنتی می شناسیم.
14
15
16
نقاشی دیواری
نقاشی دیواری در دوره اشکانی رواج داشت و این سنت به گواهی منابع تاریخی و داده های باستان شناسی در دوره ساسانیان نیز تداوم یافته است. بقایای نقاشی دیواری در محوطه کوه خواجه ، کاخ ساسانی دامغان، تیسفون، حاجی آباد، شوش، قلعه دختر و بیشاپور و افغانستان به دست آمده که مستقیماً بر روی اندود گچ اجرا می شده اند. دیوارنگاره های کوه خواجه مجموعه کامل و بزرگی از سنت دیوارنگاری ایران باستان را به خود اختصاص داده است. این نقاشی ها در گذشته به دوره اشکانی منسوب بودند اما مطالعات بعدی نشان داده که مجموعه بناها و تزیینات آنها بیشتر مربوط به معماری ساسانی است.
17
قلعه فلک الافلاک یا دژٍ شاپورخواست قلعه ای تاریخی در مرکز شهر خرم آباد است. قدمت این قلعه به دوره ساسانیان می رسد. ساسانیان شهری با نام شاپورخواست در حدود منطقه کنونی خرم آباد ساختند که بعدها ویران شد و در حدود سده هفتم هجری خرم آباد فعلی به جای آن بنا گردید. قلعه فلک الافلاک در دوره ساسانی کاربرد حکومتی و نظامی داشته و نام فلک الافلاک در دوره قاجار به آن اطلاق شده است.
18
ایوان خسرو یا طاق کسری یا ایوان مدائن برجسته ترین یادگار ساسانی، در تیسفون واقع در کشور عراق کنونی است.
ایوان طاق کسری به عرض ۲۵متر پس از پل گاومیشان در ایران، عریض ترین طاق معماری باستان می باشد. این ایوان به بلندی ۳۷متر است و طول نزدیک به ۵۰ متر دارد. بر بالای این طاق، زمانی یک دیواری به بلندی ۷متر وجود داشت. در زمان حمله مسلمانان به ایران، این کاخ، در سده هفتم میلادی غارت شد. سپس مدتی از آن به عنوان مسجد استفاده شد و پس از آن کم کم متروکه شد. اما همیشه شاعران، جهانگردان و تاریخ نگاران محو زیبایی و عظمت این کاخ شده اند. مطالعات متعددی بر روی این بنای تاریخی انجام شده، که شامل عکس های بسیار نفیس قبل از اینکه یک سوم بنا در سیل ۱۸۸۸ میلادی تخریب شود گرفته شده است.
19
قلعه دختر قلعه ای که روی کوه قرار گرفته و احتمالاً برای دفاع از شهر گور ساخته شده بود. وحه تسمیه قلعه به معنای قلعه دست نیافتنی بوده است.
20
معبد آناهیتا به صورت مکعبی است که از سنگ های حجاری شده با ابعاد مختلف و بدون ملات به صورت دو جداره ساخته شده است. این بنا با الهام از سبک معماری دوره هخامنشی ساخته شده است معبد آناهیتا فاقد سقف مسطح بوده است.
21
22
ویرانه های بازمانده از ارگ راین در کرمان.
سردر و طاق با طرح گنبدی، از ویژگی های بناآرایی در دورهٔ ساسانیان بوده است.
23
کاروانسرای دیر گچین بر جای مانده از دوره ساسانی بین ری و قم جای دارد. این بنا در سال ۲۴۰ میلادی ساخته شده که برابر با ۳۳۰ سال پیش از زادروزحضرت محمد (ص) می باشد.
24
کاخ اردشیر سال ۱۹۰۵ میلادی
25
کاخ سروستان
نتیجه گیری
با توجه به اطلاعات و تحلیل های ارائه شده ،دوره ساسانیان هر چند تا حدودی تداوم معماری دوره اشکانی به شمار می رود، اما در معماری ساسانی است که این شیوه شکل کامل و مستقلی به خود می گیرد. معماری ساسانی شیوه های مستقل ، متمایز، با طرحها، اجزا، عناصر و مصالح مختص به خود است. بناهای به جا مانده از این دوره عمدتاً در دو گونه کاخها و بناهای مذهبی قرار گرفته و پل ها و قلعه ها در رتبه ی بعدی قرار می گیرند و مدارک نشان می دهد بیشتر توان معماری این دوره به ساخت بنای کاخها و آتشکده ها اختصاص می یافته است. به غیر از خانه ها که مطمئناً متداول ترین بناها بودند، داده های باستان شناسی و منابع تاریخی از وجود گونه های مختلف بناهای بین راه ، عمومی و دولتی ، آموزشی و درمانی و غیره گواهی میدهند. استفاده از پلان هایی با عنصر مشخص ایوان، گنبدخانه و صحن ( به صورت یک ، دو ، سه و گاه چهار ایوانی )، مشخصه معماری دوره ساسانیان است.
26
منابع :
1- https://archilearn.net/blog/
2 – ویکی پدیا
3- https://www.kojaro.com/attraction/8037-%D9%85%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D9%87-%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2/
4- https://hornou.com/blog/
5- https://www.hamshahrionline.ir/news/393139/
27