به نام خدا
استاد:
ارائه دهنده:
موضوع
هنر فلزی و گچبری دوره ساسانیان
مقدمه
در دوران باستان نقوش و نشانهای نمادین علاوه بر جنبه های تزیینی، بیانگر مسال مهم در باب فرهنگ، هنر و حتی ساختارهای اجتماعی یک حکومت و کشور است. در دوره ساسانی نیز نقوش نمادین با توجه به درهم آمیختگی دین و سیاست روند بیشتری گرفته است، به نحوی که در بیشتر آثار هنری به جای مانده از دوره ساسانی میتوان نمونه ای از آنها را مشاهده کرد. هنر گچبری در دوره ساسانی ازجمله هنرهای توسعه یافته ای است که نسبت به دوره های قبل به اوج پختگی خود رسیده است و شاهد کاربرد وسیع آن به صورت اشکال متنوع نمادین در بناها و کاخهای ساسانی هستیم .
مقدمه
تقدس گیاهان و جانوران در سرزمین ایران پیشینه ای طولانی و تاریخی دارد. گیاهان در آیین و ادیان مختلفِ باستان اهمیت ویژ ها ی داشته و برخی از آ نها به دلایل مختلف جایگاه مقدس و اسطوره ای یافت هاند که برگرفته از اعتقادات و باورهای دینی و مذهبی انسان ها بوده و علاوه بر آن در زندگی آ نها نیز تاثیر بسزایی داشته و بر اساس همین ویژگی ها، در هنر هر دورانی بازتاب یافته اند.
مقدمه
در ایرانِ باستان نیز شماری از گیاهان، از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و مقدس شمرده می شدند. نخست در دوره ی هخامنشیان که هنر ایران به سبکی منسجم دست یافت و بر اساس تعالیم زرتشت و باورهای اعتقادی، نمادهای گیاهی در هنر آ نها نمود فراوانی پیدا کرد. ساسانیان نیز که خود را وارث هنر هخامنشی م یدانستند، این نمادها و اسطوره های گیاهی را همچنان در آثار هنریِ مختلف خود نشان داده و حفظ کردند.
فلزکاری در دوره ساسانیان
فلزکاری در دوره ساسانی، مورد توجه گروه زیادی از هنرمندان بود که این امر می تواند با کاهش
چشم گیر تعداد نقوش برجسته صخره ای در ایران، ارتباط مستقیم داشته باشد. آثار متعدد فلزی
مربوط به این دوره، اغلب خارج از مرزهای ایران ساسانی یافت شده اند و همه در موزهه های معتبر
جهان نگهداری می شود. تعیین تاریخ و محل ساخت این ظروف دشوار است. ظروف فلزی دربهار
ساسانی همراه با تصاویر پادشاهان، بخشی از تبلیغ دولت بودند و به عنوان هدایایی برای هم پیمانان
و حاکمان همسایه فرستاده می شدند. تعدادی از ظروف نیز به دستور فرانروایان، نجیب زادگان و
اعضای خاندان شاهی که بر بخش های مختلف ایران حکومت می کردند، ساخته شده اند. این اشیای
فلزی، اغلب به شکل بشقاب های گرد، تنگ بیضی و گلدان گلابی شکل با گردن پهن هستند. تزئین
این ظروف، به شیوه های متفاوت انجام شده؛ برخی از آنها، چکش کاری یا حکاکی و یا قلم کاری
شده؛ اما گاهی پلاک هایی که از پیش و به طور جداگانه تزئین شده، روی این ظروف نصب شده اند
برخی از این ظروف، دارای طرح هایی از حیوانات، گیاهان، اشکال هندسی و نیز موضوعات دینی و
یا اساطیری هستند و برخی دیگر، تزئین خاصی ندارند. البته تمام ظروف فلزکاری عصر ساسانی، به
دستور پادشاه وقت ساخته نشده اند و متعلق به دربار نیستند. بخشی از ظروف ساسانی، اشاره به پادشاه
ویژه ای ندارند و نشان دهنده صحنه های جشن و شادی هستند برخی از پژوهشگران بر این باورند
که این تصاویر با آیین آناهیتا، ایزد بانوی آب و باروری ایران، مرتبط است
مشخصات هنری دست ساخته های سیمین ساسانی
در طراحی ظروف نقره ساسانی هدف فلزکاران آراستن ظروف با نقوشی متناسب و در خور در بهار
پادشاهان ساسانی بوده است. در برخی از نقوش نیز طبیعت پردازی دیده می شود در بیشتر نقوش
این ظروف تاکید بر قرینه سازی و پویایی، که از مشخصات و ابداعات هنرمندان ساسانی است، دیده
می شود. همچنین در بسیاری از نقوش آثار سیمین دوره ساسانی، به ویژه حیوانات اساطیری، تاثیر
هنر هخامنشی دیده می شود، زیرا ساسانیان خود را میراث دار هنر هخامنشی به شمار می آورند.
در اواخر دوره ی ساسانیان نمونه هایی از حیوانات اساطیری به صورت تلفیقی روی قالب های گچی و ظروف نقره ای به دست آمده که در این آثار ما ترکیب حیوان افسانه ای شیر و سگ با بال و دم پرنده، به نام سن مرو از «چال ترخان» می بینیم
شیر بال دار
در دوره ی ساسانی نیز آثاری از نقش در مناطق مختلف مربوط به این دوره کشف شده است. ظروف فلزی مکشوفه از زمان ساسانی از جمله آثاری است که، تصاویر حیوانات بال دار از جمله شیرروی آن نقش شده است. دو نمونه آن جام فلزی است که نقش شیر بال دار روی آن ها منقوش است، در حجاری های طاق بستان نیز تصویری از شیر بال دار مشاهده می شود. نمونه دیگر از نقش شیر بال دار را می توان روی تنگ نقره ای دوره ی ساسانی مشاهده نمود؛
اسب بالدار
در زمان ساسانیان تصویری از اسب بال دار روی جام خسرو یکم به دست آمده است. روی مهرهای دوره ی ساسانی نیز می توان تصاویری از این حیوان را مشاهده نمود
دیو بال دار
دیو بال دار برنزی با بدن شیر و سری درنده خو با دو شاخ بر روی سر و بال های افراشته که احتمالا نشان گر روح شر می باشند، از افغانستان کشف شده است
یکی از حیوانات خیالی ایرانیان که به ویژه در دوران ساسانی اهمیت فراوان داشته «سن مرو» یا سیمرغ است که دارای طبایع مختلف شیر، سگ و پرنده بوده است. سر این جانور کمی شبیه گرگ و کمی مانند شیر یا پلنگ است، تنه ی آن حیوان پستانداری را نمایش می دهد، پاها و بال ها به عقاب می ماند معنای سمبلیک سیمرغ به معنی آرزو، آتش، آزادی، اعتقاد، اقتدار، الوهیت، الهام امپراتوری،پیروزی و … است سیمرغ یکی از پرآوازه ترین مخلوقات اوستا است. سیمرغ به نظر چون عقاب بسیار بزرگی می آید؛ بر سر درختی که بذر هر گیاهان و داروهای گیاهی در آن نهاده شده, چمباتمه زده است. در متن های پهلوی, سنگینی وزن سیمرغ از یک سو و بال به هم زدن او از سوی دیگر, سبب شکسته شدن شاخ و برگ این درخت می شود و بادها, بذرهای آن را در سراسر زمین پراکنده می کنند. می گویند سیمرغ جوجه های خود را شیر می دهد
سیمرغ
سیمرغ تجسم الهه ی بزرگ آبهای آسمانی و زمینی «اردوی سورا» یا به نام معروف تر «ناهید / آناهید» بوده است و همچنین دارای طبایع مختلف شیر و عقاب یا شاهین بوده است
شاهین
نقش شاهین با بال های گشوده، نماد حمایت الهی است که با پروازش تمام موجودات زمینی را تحت نفوذ خود در می آورد. لذا تصویر این پرنده ی قوی نشانه ی اقتدار کائنات بر امور دنیای خاکی است
بررسی سیر تحول تاریخی نقش نگاره بزکوهی در دوره ساسانیان
هنر ساسانی در خدمت نمایش شکوه پادشاه است و دارای نقوش گیاهی، جانوری، انسانی و نمادین است
نقش پرنده در دوران ساسانی و بافته های ایرانی
طرح عجیب یک بشقاب دوره ساسانی
نقوش دوره ساسانی در طرح های هندسی، اشکال جانوری،پرندگان،گل و گیاه و موجودات پنداری و اسطوره ای که برخی از آنها سابقه طولانی در فرهنگ ایرانی دارند با هدایت بخشی از باور و اعتقاد و جامعه پدید آمده اند. برای درک این پندارها و تجزیه و تحلیل آنها بر اطلاعات کافی احتیاج به دانش تاویل است. هنرمندان دوره ساسانی در نقش های نمادین بر روی اشیا فلزی نگاه به رمز و رازی دارند که بر اساس فلسفه وجودی فرهنگ و تمدن ساسانی پدید آمده اند. که در مواردی این فرهنگ به صورت اعتقاد و باور در گذشته دور و قبل از فرهنگ دوره ساسانی مورد توجه بوده است و به صورت یک اعتقاد و باور فرادادی در فرهنگ ساسانی جاری گردیده است.
گچبری های دوره ساسانی تاکنون به صورت مبسوط و به تفصیل از سوی بسیاری از محققان و متخصصان ایرانی و خارجی مطالعه و بررسی شده است؛ لیکن پرداختن به نقوشگیاهی نمادین در گچبریهای دوره ساسانی، موضوعی است که کمتر کار شده است.
هنر گچبری ساسانی
شکوفایی اقتصادی دوران ساسانی و ایجاد کاخها و بناهای اشرافی و نیز ویژگیهای هنری نقوش گچبری و شیوه کار با گچ، توسعه و روند روزافزون این هنر را سبب شد. این هنر در اوایل دوره ساسانی محتاطانه صور میگرفته؛ ولی در اواخر این دوره به اوج خود رسیده کحه افزایش کاربرد گچبری در بناهای اواخر ساسانی و دوره اسلامی را سبب شده است.
هنرمندان ایرانی ماهیت مصالح به کار رفته را در خلق و پیدایی آثار مدنظر گرفته و صرفاً به
تاثیرگذاری نتیجه کار اکتفا نکرده اند. به همین دلیل مجسمه های گچی در مقایسه با نگارکندهای
سنگی، فاقد کمال هستند. هنرمندان با توجه به ماهیت گچ در عمل و به کارگیری شکلها و تکنیک،
تناسب را رعایت کردند و بیشتر اشکال بنا بر ضرورت قالب ریزی عریض و تا حدی زبر و سخت
هستند؛ اما در ارتباط با موضوع اصلی است با توجه به رواج هنر گچبری در تزیینات بناها و کاخهای ساسانی، هنرمندان با ذوق و
ظرافت بسیار، نقوش و نشانهای نمادین و پرکاربردی که در این دوره رایج بوده است، خلق
کرده اند که همچنان زیبایی و تاثیرگذاری خود را حفظ کرده و هر یک از نقوش خود گویای
معنا و مفهو خاصی است که بعد از گذشت قرنها باید به بررسی و مطالعه آنها پرداخت تا
بتوان درک درستی از این نقوش دریافت که بازتاب عقاید دینی و سیاسی ساسانیان است.
گیاهان اساطیری
گیاهان در آیین و ادیان مختلفِ باستان اهمیت ویژ ها ی داشته و برخی از آ نها به دلایل مختلف جایگاه مقدس و
اسطوره ای یافت هاند که برگرفته از اعتقادات و باورهای دینی و مذهبی انسان ها بوده و علاوه بر آن در زندگی آ نها
نیز تاثیر بسزایی داشته و بر اساس همین ویژگی ها، در هنر هر دورانی بازتاب یافته اند. در ایرانِ باستان نیز شماری از
گیاهان، از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و مقدس شمرده می شدند. نخست در دوره ی هخامنشیان که هنر ایران به
سبکی منسجم دست یافت و بر اساس تعالیم زرتشت و باورهای اعتقادی، نمادهای گیاهی در هنر آ نها نمود فراوانی
پیدا کرد. ساسانیان نیز که خود را وارث هنر هخامنشی م یدانستند، این نمادها و اسطوره های گیاهی را همچنان
در آثار هنریِ مختلف خود نشان داده و حفظ کردند. در این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی و به شیوه ی
کتابخانه ای تنظیم شده است، به شناخت گیاهان اساطیری و مقدس، تعیین خاستگاه این نمادهای اسطوره ای و اهمیت
و نقش آ نها در هنر دوران ساسانی پرداخته شده است. یافت هها بیانگر این است که استفاده از نقوش گیاهان اساطیری
و مقدس در هنر ساسانی ورای جنبه تزیینی، کاربرد نمادین و اعتقادی داشته و به عبارتی ریشه در باورهای مذهبی
آن دوره دارد؛ نمادهایی که بیانگر شگون و برکت، خیرخواهی، باروری، جاودانگی و مانایی و همچنین دوام سلطنت
و قدرت بوده اند.
نیلوفر (لوتوس)
نیلوفر آبی نا همگانی یک گروه از گلها و گیاهان است که در فارسی آن را گل زندگی و آفرینش نیز می نامند. نمونه گچبری گل نی وفر در دوره ساسانی در بیشاپور یافت شده است به صورت قطعه ای چهارگوشه، به ابعاد 39 سانتیمتر با یک دهانه دایره ای شکل در مرکز است. تزیین اطراف سوراخ با زینتهای برگنخلی پنج پر و گلهای لوتوس )نیلوفر آبی دایره ای را تشکیل میدهد که در یک قاب گرد با مهره های توخالی قرار دارد
قاب گچی با نقش نیلوفر
انگور
نمونه گچبری با نقش انگور بر لوحی محفوظ در موزه لوور از شوش به دست آمده است. این
تصویر قوچ هایی را نشان میدهد که برای تغذیه از برگ درختان از آن بالا رفته اند. در این
مجلس تقارن هنری اندکی نقض شده است، درخت پوشیده از برگ تنها یک نماد دینی نیست
و تصویر پویا و سرزنده جانوران نیز باکیفیت نشانهای نمادین متداول مغایر است تاک نماد حیات ، پرباری و مظهر باروری است.
خرما
خرما ازجمله نقشهای پرکاربرد در دوره ساسانی است. در گچبریهای این دوره چهار قطعه
گچبری حاوی نقش خرما یافت شده که به ترتیب دو نقش در بیشاپور و دو نقش دیگر در
خارک و حاجیآباد است. در ادامه به توصیف این نقوش و سپس به نمادشناسی و مفاهیم آن
پرداخته خواهد شد. در بیشاپور قطعهای گچبری که 48 سانتیمتر قطر دارد و بر روی آن یک
سری نقوش گیاهی و هندسی نقش بسته است، از دیگر نمونه های شاخص قابل بحث است.
در این نمونه هشت نقش مستقل به شکل برگهای در هم فرو رفته که انتهای آنها دارای
نیم نخلهای سه کاسبرگی است، قسمت مرکز تزیین را پر میکنند.
نخل نماد حاصل خیزی در مصر و بین النهرین به شمار می آید. نخستین تصویرهای درخت
مقدس را با تصویری از نخل نشان داده اند. درخت نخل یک منبع غذایی مهم در بین النهرین
باستان و یکی از چندین درختی بوده است که در مراسم باروری در این منطقه به چشم
میخورد.
لوح گچبری برگ خرما
قطعه گچبری با نقش برگ خرما.
انار
انار ازجمله میوه هایی است که دارای مفهومی جهانی است و همیشه بین ملت مختلف دارای
اهمیت بسزایی بوده است. نمونه گچبری از چالترخان با نقش انار به دست آمده است. این
قطعه با حاشیه تزیینی پهن و بزرگ در بالا که از سوی نواری افقی در قسمت پایین از سایر
قسمتها جدا می شود. این نوار صاف افقی یک قسمت برجسته در بالای خود دارد.
که نماد بیمرگی، کثرت در وحدت ، باروری در درازمدت ، حاصل خیزی و وفور بوده است
لوح گچی با نقش انار
تجزیه و تحلیل
برخی از نقوش گیاهی موجود در گچبری های ساسانی شامل: خرما، نیل وفر، انار و انگور
جنبه نمادین و بار معنایی مذهبی داشته اند. شاهان ساسانی با استفاده از این
نقوش در آثار هنری این دوره بر آن بودند به مدد هنر و آثار هنری سلطنت خود را الهی جلوه
دهند و به آن مشروعیت دینی ببخشند.
کلیت این نمادهای مورد بررسی، نشان می دهد، همه در
چارچوب اعتقادا مذهبی و جهان بینی مذهبی ساسانیان قرار داشته اند و هدف از خلق آثار
هنری نمادین و اساطیری در این دوره نشان دادن مذهب به منزله جزیی جدایی ناپذیر از
حکومت سیاسی بوده است و همانطور که در نقش برجسته ها، سکه ها و ظروف نقره ای شاهان ساسانی همواره در مشروعیت بخشی کوشش می کردند، در خلق این نمادها نیز با بهره گیری از این عناصر در تلاش برای انعکاس اندیشه دینی خود و نشان دادن خط فکری مذهبی خود برای مشروعیتبخشی خود بودهاند
نتیجه
گچبری در دوره ساسانی مقام مهمی در تزیینات داشته است. نقوش گیاهی پیش از آنکه در تزیینات گچ به کار روند در حجاریها، ظروف فل زی و سفالی باستانی وجود داشته اند و بیشترین سهم را در میان دیگر نگاره های گچبری این دوره به خود اختصاص داده اند. هر کدام از این نقوش از نظر معنا و مفهو در جای خود به منزله نشانه های خاص تلقی شده و در برگیرنده عنصر مفهومیِ خاصی بوده اند. در هنر ساسانی طرحه ای گیاهی تا آنجا ساده میشدند که در عین تزیین نمایانگر منبع الهام و
مفهوم مستقل و نمادین خود باشند. ازجمله مهمترین نقوشی که به آن پرداخته شده است، نقش نیلوفر، خرما، انار و انگور است که به نظر میرسید دارای مفاهیمی نمادین باشند. بیشتر نمادها و نشانهای به کار رفته مورد مطالعه، دارای مضامین مذهبی اند که برگرفته از مذهب حاکم در دوره ساسانی است که تاثیر غیرقابل انکاری در خلق نمادهای این دوره داشته است
منابع
– استخری، سارا 1394. مطالعه نقوش گیاهی گچبری های دوره ساسانیاستان فارس. پایان
نامه کارشناسی ارشد باستان شناسی. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی،
اینوسرانتس ، کنستانتین 1351. تحقیقاتی درباره ساسانی ترجمه کاظم کاظم زاده. تهران:
بنگاه نشر و ترجمه کتاب.
– باقری، مهناز 1389. بازتاب اندیشه های دینی در نگاره های هخامنشی تهران: امیرکبیر.
– بخاری قهی، حسن 1384. اسرار مکنون یک گل تاملی در مبانی حکمی نیلوفر مقدس
پورخالقی چترودی، مهدخت 1380. درخت زندگی و ارزش فرهنگی و نمادین آن
– چهری، محمد اقبال 1386. پژوهشی در گچبری های ساسانی پایان نامه کارشناسی ارشد.
-وارنر، رکس ) ۱۳۸۶ (. دانشنامه ی اساطیر جهان، ترجم هی دکتر ابوالقاسم اسماعیل پور، چاپ اول، تهران، اسطوره.
-هینلز، جان راسل ) ۱۳۸۸ (. اسطور ههای ایرانی، ترجمه ی دکتر مهناز شایسته فر، چاپ اول، تهران، موسسه مطالعات
هنر اسلامی.
– هینلز، جان راسل ) ۱۳۸۵ (. شناخت اساطیر ایران، ترجمه ی ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چاپ دهم، تهران، چشمه.
مقدم، محمد ) ۱۳۸۰ (. جُستار درباره مهر و ناهید، تهران، انتشارات هیرمند.
-منصوری، امیر ) ۱۳۹۳ (. بهار و یادمان های رمزی نوروزی در نگاهی به یافته های باستان شناسی محدوده سد سیمره،
http://baloutestan.ir
-موسوی، ب یبی زهرا و آیت الهی، حبیب اله ) ۱۳۸۹ (. بررسی نقوش منسوجات در دوران هخامنشی، اشکانی و
ساسانی، نگره، شماره ۱۷ ، ۴۷ – ۵۷ .
-نوابی، ماهیار ) ۱۳۴۶ (. درخت آسوریک، چاپ دوم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
-واشقانی فراهانی، ابراهیم ) ۱۳۸۹ (. سرآغاز گیاهان در اساطیر ایرانی، مجله مطالعات ایرانی، شماره ۱۷ )علمی
-ترویجی(، ۲۳۷ – ۲۶۲ .
-http://www.city-info.ir/Historical
-http://symbol.blogfa.com
-http://olka.persianblog.ir/post/16/
-http://hr-moshir.blogfa.com/post-10
-http://www.cgie.org.ir/fa/article
-http://www.forum.com/t20434-8
با تشکر از توجه شما