کاروانسراها


کاروانسراها

معماری تاریخی کاروانسرا
عملکردهای گوناگونی که در گذشته کاروانسرا به عهده داشته ، باعث گردیده نام های متفاوتی برای اینگونه بناها در فرهنگ لغات جای گیرد از جمله کاربات ، رباط ، ساباط و خان .

کاربات : به معنی خانه کاروان است و پیش از اسلام به جای کاروانسرا به کار می رفته است . کاربات مانند رباط دارای اطاق و حوض است .
کاروانسرا : به رباط های بزرگ و جامع کاروانسرا می گویند
خان : به معنی کاروانسرا است و این واژه در زبان تازی به طور مطلق به جای کاروانسرا به کار رفته شده است .
ساباط : «ساباط» به کلیه بناهایی که به منظور آسودن به پا می شده چه در شهر و چه در بیرون شهر اطلاق می شده است.

شیوه ی ساختمان و معماری کاروانسرا به صورت باره بند ها و اتاق هایی است که پیرامون حیاط محصور ساخته میشود.
در زمان های قدیم مقیاس راهها پرسنگ بوده(که معادل حدودا 6 کیلومتر است) و به مسافت هر 4 پر سنگ یک کاروانسرا یا ایستگاه استراحت وجود داشته است. در کاروانسراها اطاق های مسافران معمولا پیرامون حیاط ساخته میشده و پشت ان ها اصطبل قرار داشته که درب ورودی اصطبل ها در چهار گوشه داخلی بنا قرار داشته و گاهی داخل ایوان ورودی حیاط باز میشده است.

کاروانسرا های تجاری داخل شهر ها دو طبقه بودند. در دو طرف دروازه ی ورودی اتاق هایی برای کاروانسرادار ساخته میشده است. معمولا کاروانسرا دارای چاه اب یا اب انبار بوده است. اب انبار ها به اشکال مختلفی ساخته می شدند مثلا در کاروانسرا های خلیج فارس اب انبار ها بیرون بنا و در مناطق مرکزی در داخل قرار داشته است.

نما
نمای داخلی و خارجی عموما از اجر بوده در بعضی از کاروانسراها از خشت خام یا بلوک های اجری هم استفاده می شده.

بام
بام ها اکثرا مسطح با شیب کم ساخته شده اند و در قسمتی که اتاق های بزرگ دارند سقف ها شکل قوسی دارند. اب باران هم به وسیله ی ناودانی هایی که در روی دیوار خارجی کاروانسرا ساخته بود به بیرون هدایت می گردد.

حیاط کاروانسرا ها (باغ سراها):
کاروانسراهای برون شهری علاوه بر حیاط مرکزی دارای باغ هایی در بیرون از کالبد کاروانسرا بودند یکی از علل بوجود امدن این باغ ها بهره گیری از سایه درختان در روز های گرم تابستان بوده است

بعضی کاروانسراها باغ را در داخل و بعضی در بیرون خود داشته اند.

باغچه بندی و فرم چلیپایی:
اصولا صحن کاروانسرا ها به وسیله ی باغچه های منظمی تقسیم بندی شده است که با مرکزیت حوض آبی در میان این حیاط طرح آن تکمیل می شود در واقع حیاط کاروانسراها چهار باغچه ی کاملا هندسی دارد که این باغچه ها به فرم چلیپایی در کنار هم نشسته اند. در واقع در حیاط کاروانسراها توجه خاصی به هندسه شده است و شکل مربع که در همه ی اجزاء کاروانسرا به طور ساده و روشن دیده می شود از اهمیت خاصی برخوردار است.

کاروانسراها به طور کلی به دو دستهٔ اصلی تقسیم می شوند:
کاروانسراهای درون شهری

کاروانسراهای برون شهری

کاروانسراهای ایران را می توان به این گروه های تقسیم بندی کرد:
کاروانسراهای کاملاً پوشیده منطقه کوهستانی

کاروانسراهای کرانه های پست خلیج فارس

کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران

کاروانسراهای حیاط دار به انواع مختلف تقسیم بندی می شوند:
کاروانسراهای مدور

کاروانسراهای چند ضلعی حیاط دار

کاروانسراهای دو ایوانی

کاروانسراها با تالار ستون دار

کاروانسراهای چهار ایوانی

کاروانسراها با طرح متفرقه

کاروانسرا در اقلیمهای مختلف ایران:
الف) کاروانسرا در سواحل جنوبی دریای خزر ب) کاروانسرا در کرانه شمالی خلیج فارس و دریای عمان ج) کاروانسرا در نواحی کوهستانی و مرتفع د)کاروانسرا در دشتهای فلات

کاروانسرا در سواحل جنوبی دریای خزر
تعداد کاروانسرا ها در سواحل جنوبی دریای خزر در مقایسه با سایر مناطق اقلیمی ایران نسبتاً کمتر است. در این سواحل بارندگی زیاد، شرایط آب و هوایی معتدل، آباد بودن کل منطقه، جمعیت نسبتاً زیاد و بر خلاف سایر مناطق اقلیمی ایران، نزدیک بودن مراکز جمعیت، جملگی باعث شده تا نیازی به کاروانسرا های بین راهی به تعداد بسیار نباشد. با توجه به کاروانسرا های باقی مانده مشاهده می شود که اغلب کاروانسرا ها در این منطقه در مسیر ارتباطی بین فلات مرکزی ایران و شهر های این سواحل بوده است
در این مناطق کاروانسرا ها به صورت حیاط مرکزی می باشد با فضایی محصور در داخل حیاط این فضای محصور امکان کوران هوا در داخل اتاقها و اصطبل ها را کاهش می دهد و از لحاظ اقلیمی برای این منطقه مناسب نیست ولی این فرم بسته و محصور کاروانسرا باعث می شود در مقابل راهزنان و مهاجمان در امان بمانند.
با وجودی که فرم کلی بنا کاملاً محصور می باشد، ولی محل استقرار مسافران به صورت ایوان است و به این ترتیب کوران هوا که امری ضروری جهت تامین آسایش انسان در این اقلیم است، تا حدی برای مسافران فراهم بوده است.

در این منطقه نوسان درجه حرارت در طی شبانه روز و همچنین در طی سال نسبت به مناطق مرکزی ایران بسیار کمتر است؛ و لذا این ایوان ها می توانسته در اغلب مواقع سال مورد استفاده مسافران قرار گیرد. البته تعدادی اطاق نیز برای مواقعی که هوا سرد بوده و یا برای استفاده افراد متشخص ساخته شده است.

از لحاظ فرم قوس ها و طاق ها نیز همانند کاروانسرا های مناطق مرکزی ایران، از قوس های جناغی و طاق و تونیزه و طاق کلمبه برای احداث این کاروانسرا ها استفاده می شد
نوع مصالح مورد استفاده نیز بر خلاف مصالح بومی که عمدتاً چوبی و الیاف گیاهی بوده، از مصالح پایدار مانند آجر و سنگ و ملات هایی از نوع آبی مانند آهک و ساروج که در مقابل رطوبت و بارندگی مقاوم می باشند، بوده است.

الف) کاروانسرا در سواحل جنوبی دریای خزر
کاروانسرای لات از نوع چهار ایوانی در 28 کیلومتری جنوب رشت مربوط به دوره قاجاریه

کاروانسرا ها در کرانه شمالی خلیج فارس و دریای عمان :
جهت فراهم نمودن شرایط آسایش در این منطقه، احتیاج به کوران هوا و سایه می باشد. لذا در رابطه با فرم کالبدی کاروانسرا های این سواحل مشاهده می شود که این کاروانسرا ها عموماً فاقد حیاط مرکزی بوده و شامل بنایی چهارگوش است با اطاق مرکزی صلیبی شکل و اطاق های جانبی. یک سکوی سنگی دورادور ساختمان ساخته شده و همه اطاق ها به خارج بنا راه دارند .
در این کاروانسرا ها آب انبار در خارج از کاروانسرا و آب مورد نیاز آن مانند سایر آب انبار های این سواحل، از طریق جمع آوری آب باران تامین می شده است.

ب) کاروانسرا در کرانه شمالی خلیج فارس و دریای عمان
و مقطع کاروانسرای یونگی در نزدیکی بندرعباس مربوط به دوره صفویه.

و مقطع کاروانسرای موخ احمد در نزدیکی بندرعباس مربوط به دوره صفویه.

ج) کاروانسرادر نواحی کوهستانی و مرتفع:

در نواحی سرد کوهستانی جهت مقابله با سرمای شدید زمستان به وجود امده و فاقد حیاط مرکزی بوده اند.و به جای ان یک تالار وسیع جهت اسکان مسافران و اطراف ان دالان هایی سرتاسری به منظور نکه داری چهارپایان بوده است. کاروانسراها

ج) کاروانسرا در نواحی کوهستانی و مرتفع
: پلان کاروانسرای امامزاده هاشم در جاده آبعلی مربوط به دوره صفویه.

خصوصیات این کاروانسراها:
1-نسبت ارتفاع به طول و عرض اتاق ها کم می باشد، مخصوصا اصطبل هل در اکثر موارد بسیار کوتاه است تا احتیاج به سوخت کمتری جهت تامین حرارت باشد.
2- قرار دادن تالار مرکزی و یا اتاق های مسافران در وسط ساختمان و اصطبل به عنوان یک فضای حائل به بین محیط گرم که باید در حد شرایط اسایش انسان باشد و محیط سرد خارج عمل می کند.
3-فضای تجاری و اتشدان در این کاروانسراها بسیار بزرگتر بوده است.
4- پایه ها و دیوارهای این کاروانسرا حداکثر سنگی است و مصالح مورد استفاده در طاق های قوسی بعضی اجر و بعضی سنگ است.چون وزن طاق های قوسی زیاد بوده برای پایه ها از سنگ استفاده میشده تا بتواند ان وزن را تحمل کند و در نتیجه جرم زیاد میشود و در کاهش تبادل حرارت بین خارج و داجل ساختمان موثر است.

5- از جهت رعایت ایمنی در مقابل ما جمان و دزدان قافله این کاروانسرا ها کاملا محصور به شکک مکعب مستطیل نزدیک بوده اند.
6- بعضی کاروانسرا ها در داخل زمین قرار گرفته اند که به این نیز در جهت کاهش سطح تماس فضای گرم داخل و محیط سرد خارج تاثیر به سزایی دارد.
7- باز شوهای ساختمان بسیار اندک و کوچک می باشند و ورودی بنا غالبا از طریق یک هشتی در مقابل بادهای سرمای خارج از ساختمان و بالعکس جا به جه می گردد(در ورودی کاروانسرا در
مقابل بادهای سرد زمستانی قرار نمی گیرد
8-در اکثر کاروانسراها چند دریچه در بالای طاق ها قرار داشته و نور وتهویه مورد نیاز ساختمان از این طریق تامین میشده است. در شب ها و مواقع طوفانی این دریچه ها بسته میشود.

ج) کاروانسرا در نواحی کوهستانی و مرتفع
: پلان کاروانسرای امامزاده هاشم در جاده آبعلی مربوط به دوره صفویه.

: پلان کاروانسرای شبلی در جاده تبریز به میانه مربوط به دوره صفویه. به سطح وسیع اصطبل ها در مقایسه با محل استقرار مسافران توجه کنید.

برش و پلان کاروانسرای گامبوش در جاده آمل. جهت کاهش تبادل حرارتی با محیط سرد خارج، نیمی از ارتفاع این ساختمان در زیر زمین قرار دارد.

کاروانسرا در دشتهای فلات:
بیشترین و زیباترین کاروانسراها در دشتهای فلات ساخته شده اند اکثرا دارای یک حیاط مرکزی و 2 یا4 ایوان بزرگ می باشد. در این کاروانسراها اتاق مسافران در اطراف حیاط مرکزی واصطبل ها در پشت اتاق مسافران احداث شده است.
اتاق مسافران معمولا چند پله بالاتر از حیاط بوده تا هم از ورود اب و گل به داخل اتاقها جلوگیری کند و هم از گرد و خاک حیاط قدری دورتر باشد.

د)کاروانسرا در دشتهای فلات
: پلان چهار ایوانی کاروانسرای باغ شیخ در 10 کیلومتری شرق ساوه مربوط به دوره قاجاریه

پلان کاروانسرای شرف در جاده سرخس – مشهد مربوط به دوره سلجوقی. در این کاروانسرا حیاط شمالی مجلل تر از حیاط جنوبی ساخته شده است.

پلان کاروانسرای مهیار. در داخل اطاق های این کاروانسرا یازده طاقچه و یک بخاری دیواری وجود دارد.

کاروانسرا و مدرسه مادرشاه و همچنین بازارچه بلند مربوط به دوره صفویه به صورت یک مجموعه به هم پیوسته در این نقشه مشخص هستند.

پلان کاروانسرای امامزاده هاشم از نوع چهار ایوانی در جنوب رشت مربوط به دوره صفویه

نمای ورودی کاروانسرای باغ شیخ در شرق ساوه. طبقه بالای ورودی معمولاً مختص کاروانسرادار (سرادار) و کاروانسالار (رییس کاروان) بوده است.
: نمای حیاط مرکزی و اطاق های کاروانسرا باغ شیخ. ورودی اصطبل در سمت چپ عکس دیده می شود.