بَینَهُمَا بَرزَخٌ لاَّ یَبغِیَان
(الرحمن 20)
در میان آن دو، برزخی است که مانع از غلبه ی یکی بر دیگری است.
معنی لغوی برزخ
وَمِن وَرَ ائِهِم بَرْ زَخٌ اِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ
(المومنون 100)
و پشت سر آنها (پس از مرگ) برزخی است تا روز قیامت.
معنی اصطلاحی برزخ
الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِکَهُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلَامٌ عَلَیْکُمُ… (النحل 32)
فرشتگان به پرهیزکاران گویند: سلام علیکم.
یَا اَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ ارْجِعِی اِلَىٰ رَبِّکِ رَاضِیَهً مَرْضِیَّهً (الفجر 27 / 28)
فرشتگان به انسان های صالح گویند: به سوی پروردگارتان بازآیید.
گفت و شنود فرشتگان با نیکان
گفت و شنود فرشتگان با بدان
حَتَّىٰ اِذَا جَاءَ اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی اَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَکْتُ کَلَّا (المومنون 99)
گویند: مرا بازگردان. فرشتگان خواهند گفت: هرگز باز نخواهی گشت.
قَالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْاَرْضِ قَالُوا اَلَمْ تَکُنْ اَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَهً فَتُهَاجِرُوا فِیهَا(النساء 97)
گویند: ما مستضعف بودیم. فرشتگان خواهند گفت: چرا هجرت نکردید؟
حیات با سعادت نیکان
وَلَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیهَا بُکْرَهً وَعَشِیًّا (مریم 62)
رزق و روزی (صبح و شام) بدون رنج به آنان می رسند.
بَلْ اَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ (آل عمران 169)
شهدا زنده اند و پیش خدا روزی داده می شوند.
حیات بی سعادت بدان
النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوًّا وَعَشِیًّا (غافر 46)
صبح و شب، آتش بر آنان عرضه می گردد.
مِمَّا خَطِیئَاتِهِمْ اُغْرِقُوا فَاُدْخِلُوا نَارًا (نوح 25)
سرانجام آنان به سبب گناهانشان در طوفان آب فرو برده شدند و بی درنگ به آتشی سوزان درآورده شدند.
شباهت به عالم رویا
اللَّهُ یَتَوَفَّى الْاَنْفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَالَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضَىٰ عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَیُرْسِلُ الْاُخْرَىٰ اِلَىٰ اَجَلٍ مُسَمًّى ۚ اِنَّ فِی ذَٰلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (الزمر 42)
خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض می کند، و ارواحی را که نمرده اند نیز به هنگام خواب می گیرد، سپس ارواح کسانی که فرمان مرگشان را صادر کرده نگه می دارد و ارواح دیگری را (که باید زنده بمانند) باز می گرداند تا سرآمدی معین، در این امر نشانه های روشنی است برای کسانی که اندیشه می کنند.
سنخیت با دنیا
لَکُم فِى الاَرضِ مُستَقَرٌّ ومَتـعٌ اِلى حین (اعراف 24)
در زمین تا مدتی قرار و بهره ای خواهید داشت.
کوتاه بودن برزخ در قیاس با آخرت
قَالَ اِنْ لَبِثْتُمْ اِلَّا قَلِیلًا لَوْ اَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (المومنون 114)
وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَهُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَیْرَ سَاعَهٍ ۚ کَذَٰلِکَ کَانُوا یُوْفَکُونَ (الروم 55)
وَیَوْمَ یَحْشُرُهُمْ کَاَنْ لَمْ یَلْبَثُوا اِلَّا سَاعَهً… وَمَا کَانُوا مُهْتَدِینَ
(یونس 45)
می گوید: «(آری،) شما مقدار کمی توقف نمودید اگر می دانستید.!»
و روزی که قیامت برپا شود، مجرمان سوگند یاد می کنند که جز ساعتی (در عالم برزخ) درنگ نکردند! این چنین از درک حقیقت بازگردانده می شوند.
(به یاد آور) روزی را که (خداوند) آنهارا جمع می سازد، آنچنان که گویی جز ساعتی از روز توقف نکردند، به آن مقدار که یکدیگر را بشناسند! مسلما آنها که لقای خداوند را تکذیب کردند، زیان بردند و هدایت نیافتند!
تفاوت بهشت برزخ و بهشت آخرت
بهشت برزخ: موقت
بهشت اخرت: دائمی
بهشت برزخ نمونه کوچکی از بهشت آخرت.
قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّهَ قَالَ یَا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ (یس 26)
اِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقَامٍ اَمِینٍ فِی جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ… لَا یَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ اِلَّا الْمَوْتَهَ الْاُولَىٰ… (الدخان 51-56)
القَبْرُ رَوْضَهٌ مِنْ رِیَاضِ الجَنَّهِ اَوْ حُفْرَهٌ مِنْ حُفَرِ النَّیران (امام علی (ع))
به او گفته شد: وارد بهشت شو! گفت: ای کاش قوم من می دانستند.
پرهیزکاران در جایگاه امن و امانی هستند. در میان باغ ها و چشمه ها… هرگز جز همان مرگ اول (که در دنیا چشیده اند) نخواهد چشید.
قبر، یا باغی از باغ های بهشت، یا حفره ای از حفره های دوزخ است.
حیات برزخی
وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ اَمْوَاتٌ بَلْ اَحْیَاءٌ وَلَٰکِنْ لَا تَشْعُرُونَ (البقره 154)
حَتَّىٰ اِذَا جَاءَ اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی اَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَکْتُ کَلَّا اِنَّهَا کَلِمَهٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ اِلَىٰ یَوْمِ یُبْعَثُونَ (المومنون 99 / 100)
و کسانی که در راه خدا کشته می شوند مرده نخوانید، آنها زنده اند، ولی نمی دانید.
تا آنگاه که وقت مرگ یکی از آن ها فرا رسد گوید: پروردگارا! مرا-به دنیا-بازگردان! تا شاید به تدارک گذشته عملی صالح به جای آورم و به او خطاب شود که هرگز نخواهد شد و این کلمه را از حسرت می گوید و ثمری نمی بخشد که عالم برزخ به دنبال آنهاست تا روزی که برانگیخته شوند.
انسان ها در عالم برزخ در چه سنی ظاهر می شوند؟
وَنُفِخَ فِی الصُّورِ فَاِذَا هُمْ مِنَ الْاَجْدَاثِ اِلَى رَبِّهِمْ یَنْسِلُونَ (یس 51)
و در صور دمیده خواهد شد پس بناگاه از گورهاى خود شتابان به سوى پروردگارخویش مى آیند.
وضعیت سه دسته از مردم در برزخ:
ولَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ اَمْوَاتًا بَلْ اَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ (آل عمران 169)
هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند مردگانند، بلکه آنها زنده اند و در پیشگاه پروردگارشان متنعمند.
النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوًّا وَعَشِیًّا ۖ وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَهُ اَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ اَشَدَّ الْعَذَابِ (غافر 46)
عذاب آنها (در برزخ) آتش (دوزخ) است که هر صبح و شام بر آن عرضه می شوند، و روزی که قیامت برپا شود (می فرماید) آل فرعون را داخل سخت ترین عذاب ها کنید.
وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَهُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَیْرَ سَاعَهٍ… وَقَالَ الَّذِینَ اُوتُوا الْعِلْمَ وَالْاِیمَانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی کِتَابِ اللَّهِ اِلَىٰ یَوْمِ الْبَعْثِ ۖ فَهَٰذَا یَوْمُ الْبَعْثِ وَلَٰکِنَّکُمْ کُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ (الروم 55 / 56)
و روزی که قیامت برپا شد، گنه کاران قسم یاد می کنند که جز ساعتی در عالم برزخ درنگ نکردند… اما کسانی که علم و ایمان به آن ها داده شده (خطاب به مجرمان) می گویند: شما به فرمان خدا تا روز قیامت (در عالم برزخ) قرار داشتید و اکنون رستاخیز است ولی شما نمی دانستید.
وَنُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِی الْاَرْضِ اِلَّا مَنْ شَاءَ اللَّهُ (الزمر 68)
زمین می کشد
و در شیپور دمیده خواهد شد و هر که در زمین و سیارات باشد بیهوش شده و می میرد غیر از آنکه خدا آن را استثناء کرده باشد.
یَسْاَلُ اَیَّانَ یَوْمُ الْقِیَامَهِ فَاِذَا بَرِقَ الْبَصَرُ وَخَسَفَ الْقَمَرُ وَجُمِعَ الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ یَقُولُ الْاِنْسَانُ یَوْمَئِذٍ اَیْنَ الْمَفَرُّ (قیامت 6-10)
امروز می پرسد: روز قیامت دیگر چه وقت است ولی وقتی نور چشم را بگیرد و ماه ناپدید شود و خورشید و ماه یکی شوند آنروز می گوید: گریزگاه کجاست.
اِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ وَاِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ (تکویر 1 / 2)
وقتی خورشید حجیم شود و ستارگان تیره شوند.
وَاِذَا السَّمَاءُ کُشِطَتْ (تکویر 11)
و وقتی جو کنده شود.
وَاِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ (تکویر 6)
و وقتی دریا ها با غلیان آمده.
وَاِذَا الْبِحَارُ فُجِّرَتْ (الانفطار 3)
و وقتی دریا ها طغیان کنند.
مراحل وقوع قیامت
وضعیت آسمان در آغاز قیامت
فَاِذَا انْشَقَّتِ السَّمَاءُ فَکَانَتْ وَرْدَهً کَالدِّهَانِ (الرحمن 37)
وقتی آسمان (منظومه شمسی) از هم گسیخته شود، مانند «گلی به شکل روغن ته مانده ی غذای سرخ کرده» خواهد شد.
یَوْمَ تَکُونُ السَّمَاءُ کَالْمُهْلِ (المعارج 8)
روزی که آسمان مانند چیز گداخته (یا روغن گداخته) شود.
وَیَوْمَ الْقِیَامَهِ تَرَى الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّهٌ اَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْمُتَکَبِّرِینَ وَیُنَجِّی اللَّهُ الَّذِینَ اتَّقَوْا بِمَفَازَتِهِمْ لَا یَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ (الزمر 60 / 61)
مردگان زنده خواهند شد و رستگار شوندگان نجات داده خواهند شد
روز قیامت میبینی «کسانیکه خدا را دروغ پنداشتند» رو سیاه شده اند. آیا جای افراد متکبر نباید جهنم باشد؟! ولی کسانی که نیک زندگی کردند خدا آنها را با رستگاریشان از آن شرط بیرون خواهد برد. نه آسیبی خواهند دید و نه خودشان اندوه چیزی را خواهند داشت!
بهشت و
جهنم
در جه و مقام های بهشت
وَمَنْ یَاْتِهِ مُوْمِنًا قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ فَاُولَٰئِکَ لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلَىٰ (طه 75)
و هرکه با ایمان و عمل صالح، پیش پروردگارش رود، چنین کسانی دارای مراتب والا و منازل بالایند.
نهر های بهشت
مَثَلُ الْجَنَّهِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ ۖ فِیهَا اَنْهَارٌ مِنْ مَاءٍ غَیْرِ آسِنٍ وَاَنْهَارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَاَنْهَارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّهٍ لِلشَّارِبِینَ وَاَنْهَارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى وَلَهُمْ فِیهَا مِنْ کُلِّ الثَّمَرَاتِ وَمَغْفِرَهٌ مِنْ رَبِّهِمْ کَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِی النَّارِ وَسُقُوا مَاءً حَمِیمًا فَقَطَّعَ اَمْعَاءَهُمْ (محمد 15)
وصف بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده شده است، در آن رودبار هایی از آبی است که گندیده و بدبو نگشته است و رودبار هایی از شیری است که طعم و مزه آن متغیر نشده است و رودبار هایی از شرابی است که سراپا لذت برای نوشندگان است و رودبار هایی از عسلی است که خاص و پالوده است و در آن جا آنان هرگونه میوه ای دارند و از آمرزش پروردگارشان برخوردارند (آیا چنین کسانی) همانند کسانی هستند که در آتش دوزخ جاویدان می مانند و از آب داغ و جوشان می نوشند که اندرون و روده هایشان را پاره پاره می کند و از هم می گسلد؟
خوراک و نوشیدنی های اهل بهشت
یُطَافُ عَلَیْهِمْ بِصِحَافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَاَکْوَابٍ ۖ وَفِیهَا مَا تَشْتَهِیهِ الْاَنْفُسُ وَتَلَذُّ الْاَعْیُنُ ۖ وَاَنْتُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (زخرف 71)
برایشان کاسه ها و جام های زرین به گردش انداخته می شود و هرچه دلشان بخواهد و هرچه چشم از آن لذت ببرد در بهشت وجود دارد و شما در آن جا جاودانه خواهید بود.
وَفَاکِهَهٍ مِمَّا یَتَخَیَّرُونَ (الواقعه 20)
هرنوع میوه ای را که برگزینند.
لباس ها و زیورآلات اهل بهشت
جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَهَا یُحَلَّوْنَ فِیهَا مِنْ اَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَلُوْلُوًا وَلِبَاسُهُمْ فِیهَا حَرِیرٌ (فاطر 33)
باغ های اقامتی است که بدان ها داخل می شوند و در آن جاه ها با دستبند های طلا و مروارید آراسته می گردند و لباسشان در آن جا ابریشمی است.
عَالِیَهُمْ ثِیَابُ سُنْدُسٍ خُضْرٌ وَاِسْتَبْرَقٌ وَحُلُّوا اَسَاوِرَ مِنْ فِضَّهٍ وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا (الانسان 21)
بر تن ایشان لباس های ابریشمی نازک و سبز و دیبای زخیمی ست و با دستبند ها و النگوهای سیمین ، زیب و زینت داده شده اند. پروردگارشان بدیشان شراب پاک می نوشانند.
پیامبر (ص) فرمود: هرکس وارد بهشت شود، در ناز و نعمت قرار می گیرد و رنجور و ناراحت نمی گردد، لباسش کهنه نمی شود و جوانی او از بین نمی رود.
اجتماع اهل بهشت و سخنان آنان
وَنَزَعْنَا مَا فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ اِخْوَانًا عَلَىٰ سُرُرٍ مُتَقَابِلِینَ (الحجر 47)
و کینه توزی و دشمنانگی را از سینه هایشان بیرون می کشیم و برادرانه بر تخت ها رویاروی هم می نشینند.
وَاَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ یَتَسَاءَلُونَ (الطور 25)
پرسش کنان رو به همدیگر می کنند (و از نعمت های بهشت با یکدیگر سخن می گویند.)
خوراک اهل جهنم و نوشیدنی ها
لَیْسَ لَهُمْ طَعَامٌ اِلَّا مِنْ ضَرِیعٍ لَا یُسْمِنُ وَلَا یُغْنِی مِنْ جُوعٍ (الغاشیه 6 / 7)
آنان خوراکی جز ضریع نخواهند داشت، نه فربه خواهد کرد و نه از گرسنگی بی نیاز می سازد.
اِنَّ شَجَرَتَ الزَّقُّومِ طَعَامُ الْاَثِیمِ کَالْمُهْلِ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ کَغَلْیِ الْحَمِیمِ (الدخان 43-46)
قطعا درخت زقوم خوراک گناهکاران است و همچون فلز گداخته در شکم ها می جوشد، جوششی همچون آب گرم و داغ.
لباس دوزخیان
وَتَرَى الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ مُقَرَّنِینَ فِی الْاَصْفَادِ سَرَابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرَانٍ وَتَغْشَىٰ وُجُوهَهُمُ النَّارُ (ابراهیم 49 / 50)
آن روز گناهکاران را به هم پیوسته و در غل و زنجیر خواهی دید. پیرهن های ایشان از قطران[1] است و آتش، سر و صورت آنان را فرا می گیرد.
1- قطران سرب ذوب شده را می گویند.
1- قطران
داغ کردن چهره ها
وَمَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ اَوْلِیَاءَ مِنْ دُونِهِ وَنَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَهِ عَلَىٰ وُجُوهِهِمْ عُمْیًا وَبُکْمًا وَصُمًّا مَاْوَاهُمْ جَهَنَّمُ کُلَّمَا خَبَتْ زِدْنَاهُمْ سَعِیرًا (الاسراء 97)
هرکس را خدا هدایت کند، هدایت یافته واقعی اوست. و هرکس را (به خاطر اعمالش) گمراه سازد، هادیان و سرپرستانی غیر خدا برای او نخواهی یافت، و روز قیامت، آن ها را بر صورت هایشان محشور می کنیم، در حالی که نابینا و گنگ و کرند، جایگاهشان دوزخ است. هرزمان آتش آن فرو نشیند، شعله تازه ای بر آنان می افزاییم.
کشانیدن بر چهره
اِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی ضَلَالٍ وَسُعُرٍ یَوْمَ یُسْحَبُونَ فِی النَّارِ عَلَىٰ وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ (قمر 47 / 48)
مجرمان در گمراهی و شعله های آتش اند، در آن روز که در آتش دوزخ صورتشان کشیده می شوند (به آنها گفته می شود:) بچشید آتش دوزخ را!
سیاه شدن
چهره ها
وَالَّذِینَ کَسَبُوا السَّیِّئَاتِ جَزَاءُ سَیِّئَهٍ بِمِثْلِهَا وَتَرْهَقُهُمْ ذِلَّهٌ مَا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عَاصِمٍ کَاَنَّمَا اُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعًا مِنَ اللَّیْلِ مُظْلِمًا اُولَٰئِکَ اَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (یونس 27)
کسانی که کار های زشت می کنند، کیفر هر کار زشتی به اندازه آن خواهد بود و خواری و حقارت آن ها را فرا می گیرد. هیچ کس و هیچ چیزی نمی تواند آنان را از خدا رهایی بخشد. انگار با پاره های تاریکی از شب، چهره هایشان پوشانده شده است، انان دوزخیانند و جاودانه در آن می مانند.
با تشکر از توجهتان